خوشنویسی در عصر قاجار

خوشنویسی در عصر قاجار
اواخر حکومت صفوی و دوران حکومت قاجاری را باید آخرین دوره شکوفایی خوشنویسی ایران شمرد.

به رغم تأثیر فرهنگ غرب در ایران و از بین رفتن بسیاری از مظاهر سنّت، شماری از بزرگترین خوشنویسان تاریخ ایران، به ویژه در نستعلیق، در این قرن ظهور کردند.

فتحعلی شاه که خود و دخترش، ضیاءالسلطنه، دارای خطی خوش بودند، به احیای سنن سلطنتی پیشین علاقه داشت و از همین رو استنساخ چهار نسخه مصور از مثنوی شهنشاهنامه فتحعلی خان صبا را سفارش داد و آن را برای سران انگلیس و روسیه و اتریش فرستاد. 

ورود دستگاه چاپ سنگی
در همین ایام با ورود دستگاه چاپ سنگی به ایران، قلم نستعلیق در نوشتن آثار چاپی به کار رفت.

این دستگاه امکان تهیه و انتشار آسانتر و ارزانتر کتابها را در اختیار ایرانیان قرار داد.

خمسه نظامی به قلم نستعلیق
یکی از این کتاب‌ها نسخه‌ای عظیم از خمسه نظامی بود که علی اصغر تفرشی آن را به قلم نستعلیق کتابت کرد و علی‌ قلی خویی ۳۸ تصویر با مضامین داستان‌های خمسه بدان افزود و در صفحه انجامه مراحل مختلف چاپ سنگی را به تصویر کشید. 

میرزامحمد شفیع وصال شیرازی
در شیراز خوشنویسان بسیاری فعالیت می‌کردند که مشهورترین آن‌ها میرزا محمد شفیع وصال شیرازی و فرزندانش بودند.

این خاندان در حمایت محمدشاه قاجار بودند و سالانه مبلغی از مالیات فارس به ایشان اختصاص می‌یافت (محمد قاجار، ص ۸۳ ـ ۸۵).

میرزاشفیع در قلم نسخ به شیوه احمد نیریزی مهارتی بسزا داشت.

فرزندش، محمد داوری شیرازی، در فاصله سالهای ۱۲۷۴ تا ۱۲۸۰ نسخه ای مصور از شاهنامه را به قلم نستعلیق کتابت کرد. 

وضعیت خوشنویسی در دوره ناصرالدین شاه
خوشنویسی در دوره ناصرالدین شاه (۱۲۶۴ـ۱۳۱۳) رونقی روزافزون یافت. حتی رواج صنعت چاپ که مهمترین عرصه تحولات خوشنویسی، یعنی کتابت، را از رونق انداخته بود، راه را بر خلاقیت و نوجویی خوشنویسان نبست.

حمایت بی دریغ ناصرالدین شاه نیز در این رونق مؤثر بود. او که همچون اسلافش مشق خوشنویسی می‌کرد و در اقلام نستعلیق و شکسته توانایی داشت، شرایط لازم را برای فعالیت خوشنویسان فراهم می‌کرد.

به گفته دوستعلی خان معیرالممالک شاه در هر نوروز دست‌خط‌هایی از خود را به دوست‌علی خان نظام الدوله معیرالممالک، نیای پدری دوستعلی خان معیرالممالک، هدیه می‌کرد.

حمایت ناصرالدین‌شاه
ناصرالدین‌شاه از کتابت نُسخ هم حمایت کرد و در عهد او نسخه‌ای از هزار و یک شب کتابت و مصور شد. این کار در مجمع الصنایع ناصری زیرنظر صنیع الملکِ نقاش ظرف هفت سال (۱۲۶۴ـ۱۲۷۱) به انجام رسید که ۴۳ هنرمند در شکل گیری آن نقش داشتند.

کتابت این اثر بر عهده محمد حسین تهرانی بود که پنج سال طول کشید و سپس برای مصورسازی و تجلید به دیگر هنرمندان سپرده شد.

این کتاب را باید آخرین تلاش گروهی هنرمندان در تهیه نسخه ای درباری شمرد. 

در مجموع خوشنویسان این عهد می‌کوشیدند ضمن پایبندی به سنّت های دیرین خوشنویسی، این هنر را با تحولات زمانه همراه کنند تا پاسخگوی نیازها باشد. 

سرشناس‌ترین خوشنویسان قاجاری
سرشناس‌ترین این هنرمندان میرزا غلامرضا اصفهانی و محمد رضا کلهر بودند.

میرزا غلامرضا
میرزا غلامرضا که سال‌ها دربار قاجار از وی حمایت می‌کرد، در نوشتن انواع خفی و جلی نستعلیق مهارت داشت و شکسته را نیز بسیار خوب می‌نوشت.

همچنین او برخی کتیبه های مسجد سپهسالار تهران را هم به قلم نستعلیق کتابت کرد.

با این همه، شهرت میرزا غلامرضا بیش‌تر در سیاه مشق است که بر همه نمونه های پیشین برتری دارد. 

محمدرضا کلهر
برخلاف میرزا غلامرضا، کلهر چندان به دربار وابسته نبود و تنها در دوره‌ای کوتاه در تشکیلات حکومت فعالیت کرد.

او در نستعلیق پیرو میرعماد بود؛ اما با اعمال تغییراتی چون کوتاه کردن کشیده‌ها و جمع کردن دوایر حروف، به شیوه شخصی خود دست یافت.

این شیوه برای نوشتن کتابهای چاپ سنگی بسیار مناسب بود و از همین رو محمد رضا کلهر نسخه های متعددی برای چاپ کتابت کرد که مخزن الانشاء محمدصادق خوانساری و فیض الدموع محمدابراهیم بن محمدمهدیِ بدایع نگار نمونه‌هایی از آن است.

او همچنین شماره‌هایی از هفته نامه اردوی همایون و روزنامه شرف را تحریر کرد و به چاپ سنگی سپرد. 

به گفته آغداشلو محمدرضا کلهر بنیاد خط نستعلیق را دگرگون کرد و بدین لحاظ در کنار هنرمندانی چون میرعلی هروی و میرعماد ایستاد.

آخرین خوشنویس بزرگ دوره قاجار
محمدرضا کلهر را باید آخرین خوشنویس بزرگ دوره قاجار و پیشوای نسل بعد دانست. 

شیوه محمدرضا کلهر از طریق شاگردانش به نسل معاصر انتقال یافت.

مهمترین آنان سیدمرتضی برغانی است که شیوه استاد را به فرزندانش حسن و حسین میرخانی آموخت و این دو هنرمند در تربیت خوشنویسان معاصر نقشی بسزا داشتند.

عماد الکتّاب قزوینی
عماد الکتّاب قزوینی از دیگر خوشنویسان این دوره بود.

وی نخست منشی و معلم خط احمدشاه قاجار بود و سپس به سبب فعالیت های سیاسی و پیوستن به کمیته مجازات به زندان افتاد و در زمان رضاشاه پهلوی خوشنویس دربار شد.

این هنرمند را باید مهمترین حلقه پیوند نسل قدیم و نسل جدید خوشنویسان ایران شمرد.

🔸جهت مطالعه بیشتر این مبحث به پرتال فرهنگی راسخون مراجعه فرمایید...🔸