شهادت ثلاثه در خوشنویسی

شهادت ثالثه گواهی‌دادن به ولایت حضرت علی(ع) پس از شهادتین، با عبارت «أشهَدُ أَنّ عَلیاً ولیُّ الله» یا «أشهَدُ أَنّ عَلیاً حُجَّةُ الله» در اذان و اقامه است. بنابه دیدگاه مشهور فقهای امامیه، شهادت ثالثه از اجزای اذان و اقامه نیست؛ از همین رو، برخی از عالمان شیعه گفتن آن در اذان و اقامه را بدعت می‌شمردند و باورداشتن به این‌که جزء شرعی اذان و اقامه است را حرام می‌دانستند. شیخ صدوق روایاتی که در این خصوص وارد شده را جعلی و شیخ طوسی آن‌ها را نادر دانسته است.

نظر امروزی بیشتر فقیهان امامیه این است که این فراز جزء اذان و اقامه نیست؛ ولی گفتن آن در اذان و اقامه، بدون قصد و نیت جزء‌بودن آن، مستحب است.

بنا به نظر سیدمحسن حکیم، از مراجع تقلید، ازآنجاکه شهادت ثالثه، از نشانه‌های ایمان و نماد تشیع است، گفتن آن در اذان و اقامه رجحان شرعی دارد و حتی گاهی، اگر بدون قصد جزئیت باشد، گفتن آن واجب می‌گردد.

شهادت ثالثه در هنر خوشنویسی
شهادت ثالثه بعد از روی کار آمدن حکومتهای شیعه مثل حکومت آل بویه به بعد و در اوج خود یعنی دوران حکومت صفوی جز موارد لاینفک و جدا نشدنی در هنر خوشنویسی و معماری بوده است. موضوع شهادتین و شهادت ثالثه یکی از مهمترین و با سابقه ترین موضوعات در آثار هنری اسلامی است. شهادتین و شهادت ثالثه در معماری اسلامی، هنر خوشنویسی و ضرب سکه بخصوص در دوران صفوی نیز مورد توجه و کم کم جزو موارد ضروری قرار گرفت است. هنرمندان متعددی در دوران مختلف بنا به پیشرفت هنر آن زمان و با ابزارهای موجود تمام تلاش خود را به کار می‌گرفتند تا بهترین آثار را با مضامین اسلامی در بهترین حالت و جایگاه تولید کنند. 

مقام‌ معظم‌ رهبری‌ در ابعاد شخصیت‌ شیخ‌ مرتضی‌ انصاری‌
مقام‌ معظم‌ رهبری‌، در ابعاد شخصیت‌ شیخ‌ مرتضی‌ انصاری‌، فرمودند: بزرگان‌ و علمای‌ اسلام‌، شیخ‌ مرتضی‌ انصاری‌ را شیخ‌ الاعظم‌ می‌خوانند، زیرا هیچکس‌ درباره‌ عظمت‌ مقام‌ علمی‌ شیخ‌ اندک‌ تأملی‌ ندارد، بنا بر این‌ معرفی‌ وی‌ به‌ جهان‌ اسلام‌ به‌ عنوان‌ قله‌ رفیع‌ علم‌ و تقوا و نیز تبیین‌ و تحلیل‌ نقش‌ آن‌ شیخ‌ بزرگوار در حفظ هیمنه‌ و عظمت‌ دین‌ و کلیت‌ وحدت‌ اسلامی‌ در مقابل‌ معاندین‌ و مخالفین‌، یک‌ فریضه‌ و تکلیف‌ است‌ و هیچ‌کس به رتبه شیخ انصاری نرسیده است حضرت آیت‌الله خامنه‌ای:«به نظرم نمیرسد که بعد از شیخ انصاری، هیچکدام از شاگردان ایشان و شاگردان شاگردان ایشان تا امروز به رتبه شیخ انصاری رسیده باشند.»

نظر شیخ مرتضی انصاری در باب شهادت ثالثه
حالا نظر شیخ مرتضی انصاری در باب شهادت ثالثه به نقل قولی اینگونه است:
در نقلی آمده است شیعه و سنی مسائل خود را از شیخ مرتضی انصاری  می‌پرسیدند ایشان شیخ طائفه بود هم جواب مسائل اهل سنت  را بر طبق فتوای آنها می‌دادند و هم پاسخگوی مسائل شیعه بودند. اهل سنت از ایشان نظرشان را در مورد اشهد ان علی ولی الله که شیعیان به اذان اضافه کردند پرسیدند که آیا جز اذان است ایشان فرمودند ما برآنیم که اذان و اقامه جز اشهد ان علی ولی الله است.

دفاع تمام عیار شیخ انصاری از أشهد أنّ علیّاً ولیّ الله (شهادت ثالثه) در اذان
مسئله ذکر شهادت ثالثه (اشهد انّ علیاً ولى اللّه‏) در اذان نیز یکى از شعائر بزرگ مذهبى ما است که شخصیتى چون مرحوم آیت اللّه‏ العظمى حکیم، در شرح مشهورش بر کتاب عروة الوثقى، آن را به عنوان ثانوى (یعنى از باب اینکه جنبه نماد و کیان تشیع را به خود گرفته) واجب مى‏ داند.

در مورد مرحوم شیخ انصارى، استاد فقیهان، نیز نوشته‏ اند که: زمانى که والى بغداد مؤذّن هاى شیعه را از گفتن کلمه (اشهد انّ علیّاً ولىّ اللّه‏) در روى گلدسته‏‌هاى مساجد منع کرد و شیخ از این امر مطلع گردید، به طلاّب فرمود: بار و بُنِه سفر را آماده کنید تا به جایى رویم که  توانیم اعمال مذهبى خود را آزادانه انجام دهیم.

با پخش خبر مهاجرت شیخ انصارى از نجف در بین مردم، نجفی ها همگى دست از کار کشیدند و گفتند ما هم با شیخ از عراق بیرون خواهیم رفت! این جریان هنگامه‏ اى در نجف برپا کرد. سلطان عثمانى از کار حاکم بغداد ناراحت گردید و به احضار و تعویض وى امر کرد و بدین ترتیب، اوضاع شهر نجف دوباره آرام شد.(منبع: کتاب تراز سیاست، استاد منذر به نقل از  زندگینامه استاد الفقهاء شیخ انصارى قدّس سرّه، ضیاءالدین سبط الشیخ، ص ۱۲۷ / به قلم مورخ شهیر، استاد منذر)

مفهوم‌شناسی و اهمیت
شهادت ثالثه، گواهی‌دادن به ولایت امام علی(ع)، پس از گواهی به شهادتین، یعنی توحید و نبوت است و با عبارت‌هایی همچون «أشهَدُ أَنّ عَلیاً ولیَُ الله» و «أشهَدُ أَنّ عَلیاً حُجَّةُ الله» و «أشهَدُ أَنّ عَلیاً اَمیرالمؤمنین حقاً»، بیان می‌شود.

سیدمحسن حکیم و سیدتقی طباطبایی قمی آن را شعار و نماد تشیع به شمار آورده‌اند.

در برخی روایات موجود در منابع روایی شیعه، محتوای آن تأیید و به اقرار بر ولایت امام علی(ع) تأکید شده است.

برای نمونه، طبرسی در کتاب الاحتجاج روایتی از امام صادق(ع) نقل کرده است که طبق آن، هرگاه کسی از شما می‌گوید: «لا إله إلَّا الله» و «محمّد رسول الله»، بلافاصله بگوید: «علیٌ اَمیرُالمؤمنین».

آیا شهادت ثالثه از اجزاء اذان و اقامه است؟
به‌گفته سیدمحسن حکیم شهادت ثالثه، به‌ویژه در دوران حاضر (قرن چهاردهم و پانزدهم هجری) از نشانه‌های ایمان و نماد تشیع است و از این جهت رجحان شرعی دارد و حتی گاهی در اذان و اقامه، نه با این عنوان که جزئی از اجزاء آن‌ها باشد، گفتن آن واجب می‌گردد. سَلّار دیلمی، از فقیهان امامیه در قرن پنجم قمری، گفتن شهادت ثالثه در تشهد نماز را نیز جایز و مستحب دانسته‌ است.

به‌دستور شاه اسماعیل صفوی، دوباره به اذان اضافه شد و در میان مردم رواج یافت؛ به‌گونه‌ای که اگر کسی در اذان نمی‌گفت به سنی‌ بودن متهم می‌شد. کم کم رواج این امر در هنر معماری و خوشنویسی به وفور دیده می‌شود.

شهادت ثالثه بعد از روی کار آمدن حکومتهای شیعه مثل حکومت آل بویه به بعد و در اوج خود یعنی دوران حکومت صفوی جز موارد لاینفک و جدا نشدنی در هنر خوشنویسی و معماری بوده است. موضوع شهادتین و شهادت ثالثه یکی از مهمترین و با سابقه ترین موضوعات در آثار هنری اسلامی است.

شهادتین و شهادت ثالثه در معماری اسلامی، هنر خوشنویسی و ضرب سکه بخصوص در دوران صفوی نیز مورد توجه و کم کم جزو موارد ضروری قرار گرفت است. هنرمندان متعددی در دوران مختلف بنا به پیشرفت هنر آن زمان و با ابزارهای موجود تمام تلاش خود را به کار می‌گرفتند تا بهترین آثار را با مضامین اسلامی در بهترین حالت و جایگاه تولید کنند. 

شهادت ثالثه در اشعار
شهادت ثالثه همیشه مورد توجه شاعران شیعه مذهب بوده است و در این باره اشعار متعددی سروده شده است، از جمله:

اگر لازم شود حرف از دهان بیرون نمی آید
که بی اذن علی تیر ازکمان بیرون نمی آید

علی را گر که بردارند ازبین شهادت ها
صدا از بند بند این اذان بیرون نمی آید

نگوید گر که ابراهیم در آتش علی جانم
یقینا سربلند از امتحان بیرون نمی آید

چه رزمی می کند حیدر که در هنگام پیکارش
صدا از دوستان و دشمنان بیرون نمی آید

همینگونه به وقت گفتن تسبیح زهرایش
نفس از سینه ی صاحبدلان بیرون نمی آید

دهانم بازشد ذکر علی سوزاند دنیا را
به جز آتش که از آتشفشان بیرون نمی آید

شنیدم شاطر عباس صبوحی گفته بی نامش
به ولله از تنور گرم نان بیرون نمی آید

نجف میخانه ی شیعه ست یعنی مشتری اینجا
بمیرد دست خالی از دکان بیرون نمی آید

به لطف صاحبم راضی ام اینگونه ، که ازخانه؛
سگ اهلی برای استخوان بیرون نمی آید

چه زحمت می کشی بیهوده عزرائیل، ازاین تن؛
نخواهد حیدر کرار جان بیرون نمی آید

یا اشعار دیگری همچون:
شکر خدا که نام علی در اذان ماست
ما شیعه ایم و عشق علی هم از آن ماست

ذکر علی عبادت مختص شیعه است
این اسم اعظم است که ورد زبان ماست

با هر نفس علی شده ذکر لبم مدام
این یا علی همیشه رفیق لبان ماست

از یا علی زبان و دهان خسته کی شود؟؟
اصلا زبان برای همین در دهان ماست

دنیا و آخرت بخدا نیست جز علی
بغض علی جهنم و حبش جنان ماست

ما را گمان کنم ز علی آفریده اند
عشقش سرشته در گل ما، بند جان ماست

ما شیعه زاده ایم ، خدا را هزار شکر
این شیعه زادگی شرف خاندان ماست

ما عاشق علی شده ایم و بدون شک
این هم ز پاکدامنی مادران ماست

ما را چکار غیر علی را ؟ فقط علی
آری علی علی بخدا آب و نان ماست

پیرم، که سایه اش همه دم مستدام! گفت:
عشق علی همیشه و هر جا نشان ماست

یا اشعار دیگری همچون:

جان به اذان می دهد نام علی در اذان
با تو بهارم بهار بی تو خزانم خزان

تک‌نگاری دربارهٔ شهادت ثالثه
برخی از کتاب‌هایی که دربارهٔ شهادت ثالثه نوشته شده عبارتند از:
کتاب موسوعةُ الْاَذانِ بَین الْاَصالةِ و التّحریف، نوشتهٔ سیدعلی شهرستانی در سه مجلد و به زبان عربی: نویسنده در جلد سوم این اثر، بخشی را با عنوان «اشهد أن علیاً ولی الله، بینَ الشَّرعیة و الْاِبتداع»، به بحث دربارهٔ شهادت ثالثه در اذان و اقامه در سه فصل اختصاص داده است.

این بخش به‌صورت کتابی مجزا هم درآمده و به قلم سیدهادی حسینی، با عنوان جایگاه اشهد أن علیاً ولی الله در اذان، به فارسی ترجمه شده است.

کتاب اَلشَّهادةُ بِالْولایةِ فی الْاذان، نوشتهٔ سیدعلی حسینی میلانی: در این کتاب، ادلهٔ جواز گفتن شهادت ثالثه در اذان بیان و بررسی شده است.

کتاب اَلشَّهادةُ الثّالثة، نوشته محمد سند: نویسنده، در این کتاب، احکام مربوط به شهادت ثالثه در اقامه و اذان و تشهد و سلام نماز، در زمان تقیه را با تحقیق در روایات و دیدگاه فقهای امامیه بررسی کرده است.

ابوالفضل رنجبران یک محقق و ‍‍ پژوهشگر تاریخ هنر ایران و جهان، طراح و گرافیست است که در زمینه تاریخ هنر ایران و جهان و به ویژه خطوط جهان اسلام و ایران فعالیت می‌کند. او عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور و کانون هنرمندان ایرانی است و در چندین مسابقه ملی و بین‌المللی موفق به کسب مقام شده است.

وی همچنین به عنوان پژوهشگر تاریخ هنر ایران و جهان و مدرس هنر و مباحث زیباشناسی در حیطه گرافیک شناخته می‌شود و در معرفی خط در گرافیگ فعالیت داشته است. 

به طور خلاصه، ابوالفضل رنجبران یک هنرمند چندوجهی است که در زمینه طراحی، گرافیک و تاریخ هنر جهان و اسلام و تدریس مباحث هنری فعالیت می‌کند و به ویژه در زمینه خطوط کهن و تاریخی شناخته شده است. 

اطلاعات بیشتر در مورد ابوالفضل رنجبران:

• تحصیلات: فارغ‌التحصیل رشته گرافیک. 

• عضویت‌ها:

  • عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور. 

  • عضو کانون هنرمندان ایرانی. 

  • عضو موسسه توسعه هنرهای تجسمی کشور. 

  • عضو کانون حمایت از هنرمندان کشور. 

• زمینه‌های فعالیت:

  • طراحی و گرافیک. 

  • پژوهش در تاریخ هنر (به ویژه خطوط کهن و تاریخی و اقلام سته و ششگانه). 

• افتخارات: کسب مقام در مسابقات ملی و بین‌المللی. 

• لذا ابوالفضل رنجبران طراح گرافیک، محقق و پژوهشگر تاریخ هنرایران و جهان، مدیر هنری، تایپوگرافیست، از هنرمندان برجستهٔ معاصرایرانی در حوزهٔ هنرهای تجسمی است. او فارغ‌التحصیل رشته گرافیک می‌باشد. وی متولد مهر ماه 1370 است.
   
  رنجبران در کنار فعالیتهای مختلف گرافیکی، سال‌ها به‌صورت حرفه‌ای در زمینهٔ تحقیق و پژوهش هنر تمدن‌های مختلف، به‌ویژه تاریخ هنر ایران، خاورمیانه و جهان، فعالیت داشته است، رنجبران در کارنامه آثار خود تعداد بی شماری از طراحی جلد کتاب و نشریات، و طراحی هویت بصری، طراحی پوسترهای بین المللی، و مسابقات مختلف در داخل و خارج از کشور را ثبت کرده‌است. او همچنین در حوزهٔ ارتباط تصویری، به‌عنوان یکی از چهره‌های شناخته‌شده و تاثیرگذار معرفی می‌شود.
  
  رنجبران از سال 1384 به‌صورت رسمی با هماهنگی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی و انجمن هنرهای تجسمی و موسسه توسعه هنری کشور در طراحی گرافیکی از جمله پوستر، نشان و لوگو، تبلیغاتِ محیطی، با تاکید به روش تایپوگرافی، حروف نگاری و استفاده از خطوط اسلامیِ فراموش شده و اقلام سته به ویژه خط کوفی آغاز به فعالیت کرد، آثار ایشان در نمایشگاه‌های مختلف و متعددی به نمایش درآمده و جوایز و تقدیرنامه‌هایی از سوی اساتید برجسته و مقامات کشوری را به همراه داشته‌ است.
  
  رنجبران در نمایشگاه‌ها و فستیوال‌های داخلی و خارجی بسیاری شرکت کرده‌است. و توانسته است جوایز و مقامات و تقدیرات بسیاری را از آن خود کند. رنجبران در طول چندین سال فعالیت هنری و پژوهشی، با خلق آثار بدیع توانسته به شیوه‌ای گرافیکی با درون‌مایه‌های ایرانی و اسلامی دست یابد و آن را به دنیا و کشورهای همجوار ایران معرفی کند.
   
  جوایز و افتخارات و شرکت در مسابقات ملی و بین‌المللی:
  رنجبران دارای چندین جایزه ملی و بین المللی و کسب دیپلم افتخار در مسابقات مختلف می‌باشد. که در طول چندین سال فعالیت هنری و تحقیقی و پژوهشی، توانسته است در مسابقات مختلفی حضور و شرکت یابد که این امر موجب تقدیرات متعددی توسط اساتید شاخص و مطرح هنری، از ابوالفضل رنجبران گردد. ایشان طراح چندین پوستر بین المللی می‌باشند.
   
  اساتید ابوالفضل رنجبران:
  رنجبران از محضر اساتید مطرحی همچون: استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد صداقت جباری، استاد سید حسن موسی زاده، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزاعی بهرمند شده است. که در بین آثار وی رد پای تاثیر این اساتید به وضوح دیده می‌شود.
   
  تاثیر خانوادگی:
  رنجبران در فضای هنری و ادبی توسط پدر و اقوام مادری خود که از خطاطان زبر دست بوده، پرورش یافته است که این تاثیر موجب پیشرفت چشم گیر ایشان شده است. وی در گفتگوی خود با رسانه های هنری، به این امر که دوران کودکی میتواند تاثیر بسزای در نقش آینده اشخاص ایفا کند، اشاره پر رنگی دارد.
   
  رنجبران و جمهوری سِنگال:
  رنجبران در نمایشگاه آثار قرآنی خود در جمهوری سِنگال، شهر داکار با حضور سفیر محترم جمهوری اسلامی ایران، و نمایندگی جامعه المصطفی العالمیه در سنگال توانست، آثار زیبای حدیثی و قرآنی که با تاکید بر خطوط ششگانه یا اقلام سته و خطوط فراموش شده اسلامی که از آن‌ها به‌عنوان خطوط اصول هم نام برده می‌شود بهره ببرد، وی توانست این خطوط اصلی در خوشنویسی که در تمامی کشورهای اسلامی از جمله ایران، روزی رواج داشته‌اند اما این خطوط به باد فراموشی سپرده شده اند را دوباره زنده کند و مورد استقبال بی نظیر همگان در داخل و خارج از ایران قرار بگیرد. ابوالفضل رنجبران خوشنویس، طراح گرافیک و مدیر هنری معاصر است که آثار قرآنی و حدیثی متعددی خلق کرده است، از جمله تابلوهای قرآنی و حدیثی که در نمایشگاه‌های مختلف از جمله در سنگال به نمایش درآمدند. آثار او که به شیوه‌ای گرافیکی با درون‌مایه‌های ایرانی و اسلامی است و گلچینی از فعالیت‌های هنری و قرآنی‌اش را شامل می‌شود، به ویژه در ماه مبارک رمضان در کشورهای اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. رنجبران در طول چندین سال فعالیت هنری و پژوهشی، با خلق آثار بدیع توانسته به شیوه‌ای گرافیکی با درون‌مایه‌های ایرانی و اسلامی دست یابد و آن را به دنیا و کشورهای همسایه ایران معرفی کند.
   
  بهرگیری از خطوط فراموش شده اسلامی:
  نمایشگاه سنگال، در مراسمی با حضور، سفیر جمهوری اسلامی و نمایندگان فرهنگی ایران و دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه ویژه سنگال، مجموعه‌ای از آثار قرآنی و حدیثی ابوالفضل رنجبران در داکار، پایتخت سنگال به نمایش درآمد، که مورد استقبال علاقه‌مندان به قرآن کریم قرار گرفت. رنجبران آثار هنری قرآنی و حدیثی خلق کرده است که در قالب تابلوهای خوشنویسی از خطوط رایج در جهان اسلام، من جمله خط کوفی، خط محقق، ریحان، ثلث، رقاع، توقیع، نسخ، نستعلیق، شکسته نستعلیق ارائه شده‌اند. آثار قرآنی ایشان شامل مضامین و حکمت‌های قرآنی است که در قالب طراحی پوستر و تابلوهای هنری به نمایش درآمده‌اند. محتوای آثار او، به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان، توجه ویژه‌ای به جنبه‌های قرآنی و معنوی در داخل و خارج از کشور را به همراه داشته است.
   
  گستره فرهنگی:
  نمایش آثار وی در خارج از ایران، مانند کشور سنگال، بخشی از فعالیت‌های فرهنگی هنری برای گسترش فرهنگ قرآنی در سطح بین‌المللی است. ابوالفضل رنجبران آثار قرآنی و حدیثی خود را در ماه مبارک رمضان در شهر داکار، پایتخت جمهوری سنگال به نمایش گذاشته است. این نمایشگاه با حضور سفیر جمهوری اسلامی ایران و نماینده جامعه‌المصطفی العالمیه در سنگال برگزار شده است. وی عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور، عضو کانون هنرمندان ایرانی و عضو موسسه توسعه هنرهای تجسمی است.
   
  نگاه هنری ابوالفضل رنجبران:
  خوشنویسی اسلامی، به‌عنوان شریف‌ترین و قدسی‌ترین هنرِ جهان اسلام، بیش از هر هنر تجسمی دیگری با رویکردهای عرفانی و حِکمی همراه بوده و در غالب ویژگی‌های شکلی و محتوایی خود آینه‌دار نمادها و آموزه‌های عرفانی و نفوذ اجتماعی عرفا است؛ نگاه باطنی و قبول تقدّس و معنویت برای حروف و کلمات در این هنر قدسی که بیش از همه متأثر از رویکردهای عرفا به مسئله حروف است، بخش مهمّی از پیوند میان خوشنویسی و عرفان اسلامی را رقم زده است. خوشنویسی وخطاطی یکی از هنرهای اصیل کشور ایران و جهان اسلام است که از گذشته های دور تا به امروز طرفداران بسیار زیادی داشته است. با وجود آن که خوشنویسی تقریبا در تمامی فرهنگ‌ها به چشم می‌خورد و از آن استفاده می‌شود، ولی در مشرق زمین و به ویژه کشورهای اسلامی و ایران یکی از زیباترین هنرهای بصری محسوب می‌شود.