عبارت «علی ولی اللّه» در هنر خوشنویسی

عبارت «علی ولی اللّه» در هنر خوشنویسی
عبارت علی وَلیُّ الله با ترجمه فارسی: علی سرپرست از جانب خداست، شعار شیعیان درباره اعتقاد به امامت و ولایت امام علی(ع) است. شیعیان خلافت علی(ع) را پس از رحلت پیامبر(ص) دستوری از سوی خدا می‌دانند. علی وَلیُّ الله از جمله عباراتی است که کتابت آن بسیار مورد توجه هنرمندان خوشنویسی قرار گرفته و در طول تاریخ، آثار متنوعی با انواع مختلف خط، از آن کتابت شده است. عبارت علی وَلیُّ الله در هنر کاشی‌کاری نیز، به‌عنوان یکی از هنرهای تزئینی و معماری ایران، نمود یافته و آثار مختلف در اماکن مقدس نصب می‌گردد.

جایگاه و مفهوم‌شناسی
«علی ولی الله» از شعارهای بارز شیعه درباره اعتقاد به امامت و ولایت امام علی(ع) است که از آیه ولایت و احادیثی مانند حدیث ولایت و خطبه غدیر گرفته شده است. شیعیان «علی ولی الله» را به‌معنای «علی سرپرست از جانب خدا است» دانسته‌ و خلافت علی(ع) پس از رحلت پیامبر(ص) را دستوری از سوی خدا می‌دانند. در مقابل، اهل‌سنت خلافت علی(ع) را پس از خلافتِ خلفای سه‌گانه شمرده و خلافت او را مانند خلافت دیگر خلفا، از جانب خدا نمی‌دانند.

عبارت «علی ولی الله» از میان کتاب‌های چهارگانه شیعه، در الکافی و در مَن لا یَحضُرُه الفَقیه ذکر شده است. همچنین در زیارتنامه‌هایی که در این کتاب‌ها ذکر شده، امام علی(ع) با عنوان «ولی‌الله» مخاطب قرار گرفته است. در برخی روایات در منابع روایی شیعه، پس از عبارت «علی ولی الله»، جمله «وَصیُّ رَسُولِ الله» (به‌فارسی: جانشین رسول خدا) و در برخی، «خلیفةُ بعدِ رسولِ الله» (به‌فارسی: خلیفه پس از رسول خدا) ذکر شده است. برخی صوفیان اهل‌سنت نیز عبارت «علی ولی الله» را در آثارشان ذکر کرده‌اند.

شیعیان در مراسمی که در عید غدیر برگزار می‌کنند، تابلوها و پرچم‌هایی با عبارت «علی ولی الله» نصب می‌کنند. همچنین آن را روی نگین انگشتر حک می‌کنند. استفاده از این این عبارت، از فرهنگ‌های برخی شیعیان در ایران است.

علی وَلیُّ الله (به‌فارسی: علی سرپرست از جانب خداست) شعار شیعیان درباره اعتقاد به امامت و ولایت امام علی(ع) است. شیعیان خلافت علی(ع) را پس از رحلت پیامبر(ص) دستوری از سوی خدا می‌دانند.

شیعیان در اذان و اقامه پس از شهادت به رسالت پیامبر(ص) و همچنین پس از شهادتین، به «علی ولی الله» نیز شهادت می‌دهند، اگرچه آن را جزئی از اذان و اقامه نمی‌دانند.

میرزای قمی، عالم شیعه قرن سیزدهم قمری، گفتن «علی ولی الله» را پس از «لا اله الا الله، محمد رسول الله» مستحب دانسته است. همچنین از نظر سید محمدحسین حسینی تهرانی، این چند جمله جدایی‌ناپذیر است؛ با این استدلال که در نخستین روزی که پیامبر اقوام خود را به اسلام، دعوت کرد، به پیروی از امام علی(ع) نیز دستور داد.

سکه‌هایی با ضرب عبارت «علی ولی الله» در حکومت‌های شیعی همچون آل‌بویه، اسماعیلی، فاطمی و صفوی بر جای مانده که قدیمی‌ترین آن مربوط به نیمه قرن چهارم قمری است. این عبارت در معماری‌های دوره فاطمی نیز به‌کار رفته است؛ از جمله روی محرابی که در سال ۴۷۸ق (۱۰۹۴م) به مسجد اِبن‌طولون در قاهره افزوده شد.

شهادت ثالثه
شیعیان در اذان و اقامه پس از شهادت به رسالت پیامبر(ص)، به «علی ولی الله» شهادت می‌دهند. فقیهان شیعه آن را جزئی از اذان و اقامه نمی‌دانند؛ ولی بسیاری از آنها گفتن آن را به قصد رسیدن به ثواب، جایز شمرده‌اند. همچنین شیعیان برای شهادت اسلام آوردن، پس از شهادت به توحید و رسالت پیامبر(ص) به «علی ولی الله» شهادت می‌دهند؛ اگرچه فقیهان شیعه آن را برای اسلام آوردن لازم ندانسته‌اند.

در روایاتی از منابع حدیثی شیعه، پس از عبارت «لا اِلٰهَ اِلّا الله، محمدٌ رسولُ الله»، جمله علی ولی الله ذکر شده و گفتن علی ولی الله پس از آن، باعث آمرزش گناهان دانسته شده است. میرزای قمی، فقیه شیعه قرن سیزدهم قمری، بر اساس روایات، گفتن «علی ولی الله» پس از «محمد رسول الله» را مستحب دانسته است. سید محمدحسین حسینی تهرانی عالم شیعه (درگذشت ۱۳۷۴ش)، عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» را غیرقابل جداسازی دانسته است. او به حدیث یَومُ الدّار استدلال کرده که بر اساس آن، در نخستین روزی که پیامبر اقوام خود را به اسلام و گفتن شهادتین دعوت کرد، به پیروی از امام علی(ع) نیز دستور داد.

بر اساس برخی روایات، در روز قیامت روی تاج‌هایی بر سر پیامبر(ص) و امام علی(ع)، عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» نوشته شده است. شبیه این توصیفات در برخی از دیگر روایات منابع شیعه نیز ذکر شده است. عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم، لا اله الا الله محمد رسول الله علی ولی الله»، یکی از عباراتی بود که روی پارچه‌های دوره فاطمی نوشته می‌شد.

ضرب سکه با عبارت علی ولی الله
برخی حاکمان در حکومت‌های شیعی همچون اسماعیلی و فاطمی سکه با عبارت علی ولی الله ضرب کرده‌اند. شماری از آنها چنین‌اند:
1) باوندیان در طبرستان در نیمه قرن چهارم قمری
2) دیلمیان در گیلان
3) آل‌بویه پس از به حکومت رسیدن بَساسیری (درگذشت ۴۵۱ق)
4) اولجایتو، هشتمین سلطان ایلخانی، پس از تغییر مذهبش به شیعه
5) سربداران (حکومت ۷۳۶-۷۸۸ق)
6) اسماعیلیان اَلَموت (حکومت ۴۸۳-۶۵۴)
7) صفویان (حکومت ۹۰۷-۱۱۳۵ق)

درج «علی ولی الله» روی سکه، از سوی حاکمان غیرشیعه مانند اَرغون، چهارمین حاکم ایلخانی (حکومت ۶۸۳-۶۹۰ق)، و آق‌قویونلوها (حکومت ۸۷۲-۹۰۸ق) نیز گزارش شده است. برخی پژوهشگران تاریخ، دلیل آن را گرایش اعتقادی حاکمان به مذهب شیعه یا جلب حمایت شیعیان دانسته‌اند.

در بناهای تاریخی و مذهبی
جمله «علی ولی الله» در معماری‌های شیعی و در دوره فاطمی به‌کار می‌رفت. برای نمونه روی محرابی که در سال ۴۷۸ق (۱۰۹۴م) به مسجد اِبن‌طولون در قاهره افزوده شد، عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» نوشته شده است.
این محراب در دوره خلافت معاذ مستنصر فاطمی (حکومت ۴۲۷-۴۸۷ق)، هجدهمین امام اسماعیلیه ساخته شد.

روی گنبد سلطانیه واقع در شهر سلطانیه نزدیک زنجان، کتیبه «علی ولی الله» نقش شده که مربوط به سال ۷۱۰ق است. گنبد سلطانیه پس از شیعه شدن اولجایتو، هشتمین پادشاه ایلخانی، و به دستور وی ساخته شد. همچنین عبارت «علی ولی الله» بر دیوارهای مسجد کبود تبریز نقش شده است که در زمان جهان‌شاه، از پادشاهان قَراقویونْلو در سال ۸۷۰ق ساخته شد. محراب امامزاده حبیب بن موسی در کاشان مربوط به سال ۷۷۰ق نیز، دارای عبارت «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» است.
جمله «علی ولی الله» در حرم برخی امامان و امامزادگان به‌کار رفته است؛ از جمله روی ضریح حرم امام علی(ع)، ضریح امام رضا(ع) و مناره حرم حضرت عباس(ع).

عبارت «علی ولی الله» در ادبیات
عبارت «علی ولی الله» در ادبیات فارسی انعکاس داشته است. سید علی عمادالدین نسیمی، شاعر صوفی قرن هشتم قمری، چنین سروده است:
هر وصف که در شأن کلام الله است
خاصیت او تمام بسم‌الله است
آن نقطه که آن در بِیِ بسم‌الله است
آن خال رخ علی ولی الله است

اسیری لاهیجی نوربخشی، صوفی قرن نهم قمری، غزلی با ردیف «علی ولی الله» سروده که دو بیت آغازین آن چنین است:
امام و هادی جانی علی ولی الله
طبیب درد نهانی علی ولی الله
نمی‌رسد به کمال تو شرح ناطقه‌ام
فزون ز حد بیانی علی ولی الله...

عرفی شیرازی شاعر قرن دهم قمری، محمدقلی سلیم تهرانی شاعر قرن یازدهم قمری، و محمدکاظم آشفته شیرازی شاعر دوره قاجار نیز عبارت «علی ولی الله» را در اشعار خود به کار برده‌اند.
«علی ولی الله» در شعر عربی نیز انعکاس داشته است؛ فضل بن عباس لَهَبی از شاعران بنی‌هاشم، در پاسخ شعری که ولید بن عقبة بن ابی‌مُعَیْط، برادر مادری عثمان در سوگ قتل وی و علیه بنی‌هاشم سروده بود، شعری گفت که در آن عبارت «علی ولی الله» به‌کار رفته است.

همچنین ابن‌شهر آشوب عالم شیعه قرن ششم قمری و جمال‌الدین محمد نجفی مالکی (درگذشت پس از ۱۰۸۶ق)، شاعر و از نوادگان مالک اشتر نیز «علی ولی الله» را در شعر عربی خود به کار برده‌اند.

ابوالفضل رنجبران یک محقق و ‍‍ پژوهشگر تاریخ هنر ایران و جهان، طراح و گرافیست است که در زمینه تاریخ هنر ایران و جهان و به ویژه خطوط جهان اسلام و ایران فعالیت می‌کند. او عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور و کانون هنرمندان ایرانی است و در چندین مسابقه ملی و بین‌المللی موفق به کسب مقام شده است.

وی همچنین به عنوان پژوهشگر تاریخ هنر ایران و جهان و مدرس هنر و مباحث زیباشناسی در حیطه گرافیک شناخته می‌شود و در معرفی خط در گرافیگ فعالیت داشته است. 

به طور خلاصه، ابوالفضل رنجبران یک هنرمند چندوجهی است که در زمینه طراحی، گرافیک و تاریخ هنر جهان و اسلام و تدریس مباحث هنری فعالیت می‌کند و به ویژه در زمینه خطوط کهن و تاریخی شناخته شده است. 

اطلاعات بیشتر در مورد ابوالفضل رنجبران:

• تحصیلات: فارغ‌التحصیل رشته گرافیک. 

• عضویت‌ها:

  • عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور. 

  • عضو کانون هنرمندان ایرانی. 

  • عضو موسسه توسعه هنرهای تجسمی کشور. 

  • عضو کانون حمایت از هنرمندان کشور. 

• زمینه‌های فعالیت:

  • طراحی و گرافیک. 

  • پژوهش در تاریخ هنر (به ویژه خطوط کهن و تاریخی و اقلام سته و ششگانه). 

• افتخارات: کسب مقام در مسابقات ملی و بین‌المللی. 

• لذا ابوالفضل رنجبران طراح گرافیک، محقق و پژوهشگر تاریخ هنرایران و جهان، مدیر هنری، تایپوگرافیست، از هنرمندان برجستهٔ معاصرایرانی در حوزهٔ هنرهای تجسمی است. او فارغ‌التحصیل رشته گرافیک می‌باشد. وی متولد مهر ماه 1370 است.
   
  رنجبران در کنار فعالیتهای مختلف گرافیکی، سال‌ها به‌صورت حرفه‌ای در زمینهٔ تحقیق و پژوهش هنر تمدن‌های مختلف، به‌ویژه تاریخ هنر ایران، خاورمیانه و جهان، فعالیت داشته است، رنجبران در کارنامه آثار خود تعداد بی شماری از طراحی جلد کتاب و نشریات، و طراحی هویت بصری، طراحی پوسترهای بین المللی، و مسابقات مختلف در داخل و خارج از کشور را ثبت کرده‌است. او همچنین در حوزهٔ ارتباط تصویری، به‌عنوان یکی از چهره‌های شناخته‌شده و تاثیرگذار معرفی می‌شود.
  
  رنجبران از سال 1384 به‌صورت رسمی با هماهنگی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی و انجمن هنرهای تجسمی و موسسه توسعه هنری کشور در طراحی گرافیکی از جمله پوستر، نشان و لوگو، تبلیغاتِ محیطی، با تاکید به روش تایپوگرافی، حروف نگاری و استفاده از خطوط اسلامیِ فراموش شده و اقلام سته به ویژه خط کوفی آغاز به فعالیت کرد، آثار ایشان در نمایشگاه‌های مختلف و متعددی به نمایش درآمده و جوایز و تقدیرنامه‌هایی از سوی اساتید برجسته و مقامات کشوری را به همراه داشته‌ است.
  
  رنجبران در نمایشگاه‌ها و فستیوال‌های داخلی و خارجی بسیاری شرکت کرده‌است. و توانسته است جوایز و مقامات و تقدیرات بسیاری را از آن خود کند. رنجبران در طول چندین سال فعالیت هنری و پژوهشی، با خلق آثار بدیع توانسته به شیوه‌ای گرافیکی با درون‌مایه‌های ایرانی و اسلامی دست یابد و آن را به دنیا و کشورهای همجوار ایران معرفی کند.
   
  جوایز و افتخارات و شرکت در مسابقات ملی و بین‌المللی:
  رنجبران دارای چندین جایزه ملی و بین المللی و کسب دیپلم افتخار در مسابقات مختلف می‌باشد. که در طول چندین سال فعالیت هنری و تحقیقی و پژوهشی، توانسته است در مسابقات مختلفی حضور و شرکت یابد که این امر موجب تقدیرات متعددی توسط اساتید شاخص و مطرح هنری، از ابوالفضل رنجبران گردد. ایشان طراح چندین پوستر بین المللی می‌باشند.
   
  اساتید ابوالفضل رنجبران:
  رنجبران از محضر اساتید مطرحی همچون: استاد مسعود نجابتی، استاد عبدالرسول یاقوتی، استاد صداقت جباری، استاد سید حسن موسی زاده، استاد ناصر طاووسی، استاد ابوالفضل خزاعی بهرمند شده است. که در بین آثار وی رد پای تاثیر این اساتید به وضوح دیده می‌شود.
   
  تاثیر خانوادگی:
  رنجبران در فضای هنری و ادبی توسط پدر و اقوام مادری خود که از خطاطان زبر دست بوده، پرورش یافته است که این تاثیر موجب پیشرفت چشم گیر ایشان شده است. وی در گفتگوی خود با رسانه های هنری، به این امر که دوران کودکی میتواند تاثیر بسزای در نقش آینده اشخاص ایفا کند، اشاره پر رنگی دارد.
   
  رنجبران و جمهوری سِنگال:
  رنجبران در نمایشگاه آثار قرآنی خود در جمهوری سِنگال، شهر داکار با حضور سفیر محترم جمهوری اسلامی ایران، و نمایندگی جامعه المصطفی العالمیه در سنگال توانست، آثار زیبای حدیثی و قرآنی که با تاکید بر خطوط ششگانه یا اقلام سته و خطوط فراموش شده اسلامی که از آن‌ها به‌عنوان خطوط اصول هم نام برده می‌شود بهره ببرد، وی توانست این خطوط اصلی در خوشنویسی که در تمامی کشورهای اسلامی از جمله ایران، روزی رواج داشته‌اند اما این خطوط به باد فراموشی سپرده شده اند را دوباره زنده کند و مورد استقبال بی نظیر همگان در داخل و خارج از ایران قرار بگیرد. ابوالفضل رنجبران خوشنویس، طراح گرافیک و مدیر هنری معاصر است که آثار قرآنی و حدیثی متعددی خلق کرده است، از جمله تابلوهای قرآنی و حدیثی که در نمایشگاه‌های مختلف از جمله در سنگال به نمایش درآمدند. آثار او که به شیوه‌ای گرافیکی با درون‌مایه‌های ایرانی و اسلامی است و گلچینی از فعالیت‌های هنری و قرآنی‌اش را شامل می‌شود، به ویژه در ماه مبارک رمضان در کشورهای اسلامی مورد توجه قرار گرفته است. رنجبران در طول چندین سال فعالیت هنری و پژوهشی، با خلق آثار بدیع توانسته به شیوه‌ای گرافیکی با درون‌مایه‌های ایرانی و اسلامی دست یابد و آن را به دنیا و کشورهای همسایه ایران معرفی کند.
   
  بهرگیری از خطوط فراموش شده اسلامی:
  نمایشگاه سنگال، در مراسمی با حضور، سفیر جمهوری اسلامی و نمایندگان فرهنگی ایران و دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه ویژه سنگال، مجموعه‌ای از آثار قرآنی و حدیثی ابوالفضل رنجبران در داکار، پایتخت سنگال به نمایش درآمد، که مورد استقبال علاقه‌مندان به قرآن کریم قرار گرفت. رنجبران آثار هنری قرآنی و حدیثی خلق کرده است که در قالب تابلوهای خوشنویسی از خطوط رایج در جهان اسلام، من جمله خط کوفی، خط محقق، ریحان، ثلث، رقاع، توقیع، نسخ، نستعلیق، شکسته نستعلیق ارائه شده‌اند. آثار قرآنی ایشان شامل مضامین و حکمت‌های قرآنی است که در قالب طراحی پوستر و تابلوهای هنری به نمایش درآمده‌اند. محتوای آثار او، به ویژه در ایام ماه مبارک رمضان، توجه ویژه‌ای به جنبه‌های قرآنی و معنوی در داخل و خارج از کشور را به همراه داشته است.
   
  گستره فرهنگی:
  نمایش آثار وی در خارج از ایران، مانند کشور سنگال، بخشی از فعالیت‌های فرهنگی هنری برای گسترش فرهنگ قرآنی در سطح بین‌المللی است. ابوالفضل رنجبران آثار قرآنی و حدیثی خود را در ماه مبارک رمضان در شهر داکار، پایتخت جمهوری سنگال به نمایش گذاشته است. این نمایشگاه با حضور سفیر جمهوری اسلامی ایران و نماینده جامعه‌المصطفی العالمیه در سنگال برگزار شده است. وی عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور، عضو کانون هنرمندان ایرانی و عضو موسسه توسعه هنرهای تجسمی است.
   
  نگاه هنری ابوالفضل رنجبران:
  خوشنویسی اسلامی، به‌عنوان شریف‌ترین و قدسی‌ترین هنرِ جهان اسلام، بیش از هر هنر تجسمی دیگری با رویکردهای عرفانی و حِکمی همراه بوده و در غالب ویژگی‌های شکلی و محتوایی خود آینه‌دار نمادها و آموزه‌های عرفانی و نفوذ اجتماعی عرفا است؛ نگاه باطنی و قبول تقدّس و معنویت برای حروف و کلمات در این هنر قدسی که بیش از همه متأثر از رویکردهای عرفا به مسئله حروف است، بخش مهمّی از پیوند میان خوشنویسی و عرفان اسلامی را رقم زده است. خوشنویسی وخطاطی یکی از هنرهای اصیل کشور ایران و جهان اسلام است که از گذشته های دور تا به امروز طرفداران بسیار زیادی داشته است. با وجود آن که خوشنویسی تقریبا در تمامی فرهنگ‌ها به چشم می‌خورد و از آن استفاده می‌شود، ولی در مشرق زمین و به ویژه کشورهای اسلامی و ایران یکی از زیباترین هنرهای بصری محسوب می‌شود.