معرفی خط ثلث

خط ثُلْث، معروف به «امّ الخطوط»، یکی از زیباترین و معروف‌ترین خطوط اسلامی دانسته شده است که بیشترین کاربرد آن در کتیبه‌نویسی برای محراب‌ها، قُبه‌ها و ورودی مساجد است. علامه طباطبایی، سید مرتضی نجومی و احمد نجفی زنجانی از روحانیان شیعه هستند که توانایی نوشتن به خط ثلث را داشتند.

غالباً پیدایش خط ثلث را به ابن‌مُقله شیرازی وزیر عباسیان، نسبت می‌دهند. پس از ابن‌مقله، ابن‌بَواب، یاقوت مُستعصمی، عبدالله صیرفی و بایسنقر میرزا سهم مهمی در تکامل این خط داشته‌اند. با رفتن شیوه ثلث‌نویسی ایرانی به قلمرو عثمانی، طی قرون نهم تا چهاردهم قمری، جمع کثیری از ثلث‌نویسان پدید آمدند که سبب تبدیل کشور ترکیه به کانون ثلث در عصر حاضر شده است.

ابن مقله و ثلث

ابن مقله برای هندسی کردن و تحت قاعده در آوردن خطوط، قلم طومار را به روش قلم محقق، تماماً سطح و قلم غبار را همه دور قرار داده، و دوازده قلم دیگر را که خود انتخاب کرده از روی این دو قلم سنجیده و حدود هر یک را مشخص نموده است، و پیداست که این تناسب از ابتکارات ابن مقله بوده و قبل وی وجود نداشته است(قلقشندی، 1340،هـ ق ،ج3،53).
از نظریه‌های فوق چنین استنباط می‌شود که نظریۀ ابن مقله علمی تر و صحیح تر است. اما نظریۀ عبدالله صیرفی هم صائب است که گفته، هرکس قواعد خط ثلث را به خوبی بداند و بتواند آن را محکم و استوار بنویسد، سایر اقلام سته را نیز می‌تواند بنویسد.

خط ثلث را یکی از زیباترین، معروف‌ترین و دشوارترین خطوط در کشورهای اسلامی دانسته‌اند و از آن در کنار خط نسخ، به‌عنوان برترین خطوط در میان اقلام شش‌گانه یاد می‌شود. تا جایی که آن را «سید الخطوط» نیز نامیده‌اند.

از خط ثلث، برای نوشتن قطعات، پشت جلد، عناوین، سرلوحه‌ها و تقسیمات کتاب‌ها، الواح سردر خانه‌ها و مغازه‌ها، کتابت قرآن‌های جامع، حکاکی سنگ‌ها، مهرهای قیمتی و نشان‌ها استفاده می‌شود.

اما ازنظر محققان، عمده‌ترین و مهم‌ترین کاربرد خط ثلث، مربوط به کتیبه‌نویسی محراب‌ها، قبه‌ها، ورودی‌های مساجد است که به‌جهت قابلیت بالا در ترکیب و هماهنگی با طرح‌های اسلیمی و ختایی رواج یافته‌ است.

تا قبل از دوره تیموریان، خطوط ریحان، محقق، ثلث و نسخ، برای کتابت قرآن کریم، مورد استفاده بود؛ اما پس از قرن دهم، خط نسخ، جای تمام خطوط دیگر را گرفت.

به نظر یاسین حمیدسفادی، پژوهشگر معاصر خوشنویسی اسلامی، خط ثلث دربردارنده همه خصوصیات متناسب با شأن و مقام یک خط مذهبی است؛ اما قرآن‌هایی که تماماً در ثلث کتابت شده باشند، بسیار کمیاب هستند.

علاوه بر آن، خط ثلث در ساخت اشیاء و ظروف فلزی، نظیر کاسه‌های نقره‌ای، مفرغی و برنجی، سکه‌ها و ادوات علمی، که مشتمل بر محتوای قرآنی، دعایی و نام‌ها و القاب‌ها بود، دیده می‌شود.

همچنین به گفته محققان، قالیچه‌ها، سجاده‌ها و برخی پارچه‌های نفیس درگذشته، مزیّن به عباراتی به خط ثلث بوده‌ است.

پرچم عربستان سعودی نیز منقش به شهادتین به خط ثلث است.

عبدالله صیرفی معتقد است که هرکس قواعد خط ثلث را به خوبی بداند و بتواند آن را محکم و استوار بنویسد، سایر اقلام سته را نیز می‌تواند بنویسد.

برخی معتقدند که در کتیبه‌های قرآنی که معمولاً با خط ثلث و غالباً با رنگ سفید نوشته شده‌اند، حروف با کشیده مانند الف‌ها، به گونه‌ای شعله آسا به‌سوی آسمان تمایل دارند و آن‌چنان پیچیده و درهم‌تنیده‌اند که تداعی کننده هاله‌ای از نور می‌باشند. افزایش فضای سفید بر زمینه تیره، گویای غلبه نور بر ظلمت است.

سفادی بر این باور است که خط ثلث، ابتدا در دوران خلفای اموی تحت قاعده درآمد و توسعه کامل آن در قرن سوم، رخ داد.(سفادی، خوشنویسی اسلامی، ۱۳۸۱ش، ص۵۶)

دربارهٔ اینکه نخستین بار چه کسی خط ثلث را وضع کرد، اختلاف نظر وجود دارد: سراج شیرازی، ابن‌بَواب، خوشنویس معروف اوایل قرن پنجم یا یاقوت مُستعصمی خوشنویس معروف اواخر قرن هفتم را واضع خط ثلث دانسته‌ است.(سراج شیرازی، تحفةالمحبین، ۱۳۷۶ش، ص۱۲۵ و ص۱۳۳.)

اما بعدها نویسندگان کتاب‌های آداب الخط و رسم المشق، ابن‌مُقله شیرازی، را به عنوان اولین مبدع ثلث معرفی کرده‌اند که تا به امروز (ابتدای قرن ۱۵ شمسی) نیز شهرت این انتساب باقی است.( قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص ۶، ص۳۲۷، ص۲۵۷.)

آنگونه که شهرت یافته‌ است، تمام اقلام شش‌گانه‌ای را که ابن‌مُقله در اوایل سده چهارم بوجود آورده، برگرفته از تعلیم و ارشادی بوده‌ است که امام علی(ع) در عالم خواب به ابن‌مُقله القاء کرده‌ است.(مقتدایی، شناخت و ارزیابی کاربردی هنرهای اسلامی ایران، ۱۳۹۳ش، ص۵۵.)

خط ثُلْث، یکی از خطوط شش‌گانه (اقلام ستّه) اسلامی است. که به دست ابوعلی بن مقله بیضاوی شیرازی (معروف به ابن‌مقله)، وزیر عباسیان، تأسیس شده و باقی خطوط شش‌گانه از آن منشعب شده‌ است.( قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۷.)

ازاین‌رو خط ثلث را «ام الخطوط» دانسته‌اند.ثلث جلیل (جلی)، دیباج، طومار، ثلثین، مختصر طومار، نصف، ثلث، صغیر ثلث، کبیر ثلث، و خفیف ثلث از انواع قلم ثلث در قدیم بودند که جز قلم ثلث باقی نمانده‌ است.(قلیچ خانی، رسالاتی در خوشنویسی، ۱۳۷۳ش، ص۲۶۴.)

محققان، در وجه تسمیه خط ثلث، اندازه مساحت قلم ثلث که یک سوم قلم طومار است، را مطرح کرده‌اند.(مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.)

سراج شیرازی، از خوشنویسان قرن نهم، با رویکردی معنوی، وجه تسمیه خط ثلث را از آن جهت می‌داند که «ام الخطوط» است و این امر با آیه ۱۱ سوره نساء ارتباط دارد.(مایل هروی، کتاب آرایی در تمدّن اسلامی، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۵۸.)

در خط ثلث برای یک حرف، اشکال مختلفی وجود دارد و همین امر امکان ترکیب بهتری فراهم می‌آورد، هرچند برگزیدن هر یک از اشکال در ترکیب نیازمند دقت و بصیرت تمام دانسته شده است.(مقتدایی، مبادی و مبانی اصول خطوط و خوشنویسی اسلامی ایران ۱۳۹۳ش، ج۱، ص۱۳۹.)

در خط ثلث، علاوه بر کلمات، به جهت زیباسازی و پرکردن فضای خالی، از اعراب کمک گرفته که برای نوشت آن از قلمی ظریف‌تر (حدود یک‌سوم قلم اصلی) استفاده می‌شود. این خط با وجود برخی شباهت‌ها با خطوط محقق و نسخ و توقیع، در برخی ویژگی‌های مفردات و مرکّبات، نظیر طول الف، قطّ قلم، دور و سطح، مدّات (کشش‌ها) و نحوه پیوستگی و ارتباط کلمات با یکدیگر با آن‌ها تفاوت‌هایی دارد.(فضایلی، اطلس خط، ۱۳۹۱ش، ص۱۲۶.)

عالمان شیعه و خط ثلث
اقبال اندیشمندان و عالمان شیعی به هنر خوشنویسی و خط ثلث نیز در تذکره‌ها آمده‌ است. تا جایی که حسن حسن‌زاده آملی، فیلسوف و عارف معاصر، استادش علامه سید محمد حسین طباطبایی(۱۲۸۱- ۱۳۶۰ش)، مفسر و فیلسوف معاصر را آیتی باهر در خوشنویسی دانسته و بویژه در خط ثلث، او را قادری نادر وصف می‌کند که دارای شأن خاص بود.(حسن‌زاده آملی، رساله‌ای در خوشنویسی، بی تا، ص۱۷–۱۹.)

احمد نجفی زنجانی(۱۲۸۷-۱۳۶۱ش)، معروف به معصومی خوشنویس، نیز یکی دیگر روحانیان شیعه است که نگارش کتیبه ضریح اهل بیت(ع) و قرآن کریم را در کارنامه خود داشته. و مشهور به احیاگر خط ثلث در ایران است.(«حاج میرزا احمد نجفی زنجانی»، ص۳۱.)

انجمن خوشنویسان ایران در دهه ۱۳۵۰ شمسی، زمانی که سعی بر احیای خط ثلث داشت، با نظر به آثار ثلث‌نویسان آن دوره، آثار نجفی زنجانی را منطبق بر تمامی قواعد دانسته و از او برای همکاری دعوت نمود.(هنر کتیبه‌نگاری آخرین بازمانده خود را از دست داد»، فصلنامه هنر، ص۱۸۳.)

حبیب‌الله فضائلی(۱۳۰۱-۱۳۷۶ش)، روحانی و خوشنویس معاصر، که خوشنویسی را از پدرش آموخت و در سال ۱۳۴۸ش شعبه انجمن خوشنویسان ایران را در اصفهان پایه‌گذاری کرد و سرپرستی آن را به عهده گرفت. در سال ۱۳۵۸ش از خدمت آموزش و پرورش بازنشسته شد.(استاد حبیب‌اله فضائلی، سایت انجمن خوشنویسان اصفهان.)

🔸جهت مطالعه بیشتر این مبحث به پرتال فرهنگی راسخون مراجعه فرمایید...🔸