پوستر صفات الله (عز و عجل) ابوالفضل رنجبران

طراح پوستر: ابوالفضل رنجبران

معرفی هنرمند: ابـوالفضــل رنجـبـــران، کارشناس هنری های تجسمی، مدیر هنری، طراح گرافیک، کسب مقامات اول در مسابقات بین المللی، کسب چندین دیپلم افتخار کشوری، عضو انجمن هنرهای تجسمی کشور و...

اوصاف «عزيز» و «حكيم» اشاره به علم و قدرت بى انتهاي خداوند دارد و غالباً در آياتى با موضوع تشريع احكام و بعثت انبياء و نزول قرآن آمده اند. خدا در تشريع قوانين و نزول قرآن، نياز انسان ها را بيان كرده است؛ چرا كه هم حكيم است و هم قدرت آن را دارد. گاه ذكر اين دو وصف براى اميد دادن به مؤمنان است، تا بدانند در حوادث و در برابر دشمنان تنها نيستند. لذا به حكم عزّتش كه مانعى در برابر اراده او نيست و به حكم حكيم بودنش كه از اسرار هستى و مصلحت و مفسده كارها باخبر است، بهترين نظام را برپا كرده است.

فَإِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْكُمُ الْبَيِّناتُ فَاعْلَمُوا أَنَّ أللهَ عَزيزٌ حَكيمٌ [209]

و اگر بعد از [این همه] نشانه‌هاى روشن، که براى شما آمده است، لغزش کردید [و گمراه شدید]، بدانید [گریزى از مجازات الهى نخواهیدداشت، ] زیرا خداوند، توانا و حکیم است.

العسکری (علیه السلام)- فَإِنْ زَلَلْتُمْ عَنِ السِّلْمِ وَ الْإِسْلَامِ الَّذِی تَمَامُهُ بِاعْتِقَادِ وَلَایَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) لَا یَنْفَعُ الْإِقْرَارُ بِالنُّبُوَّهًِْ مَعَ جَحْدِ إِمَامَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) کَمَا لَا یَنْفَعُ الْإِقْرَارُ بِالتَّوْحِیدِ مَعَ جَحْدِ النُّبُوَّهًِْ إِنْ زَلَلْتُمْ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْکُمُ الْبَیِّناتُ مِنْ قَوْلِ رَسُولِ اللَّهِ (صلی الله علیه و آله) وَ فَضِیلَتِهِ وَ آتَاکُمُ الدَّلَالَاتِ الْوَاضِحَاتِ الْبَاهِرَاتِ عَلَی أَنَّ مُحَمَّداً (صلی الله علیه و آله) الدَّالَّ عَلَی إِمَامَهًِْ عَلِیٍّ (علیه السلام) نَبِیُّ صِدْقٍ وَ دِینَهُ دِیْنُ حَقٍّ.

امام عسکری (علیه السلام) اگر از سلم و اسلام که با اعتقاد به ولایت علی (علیه السلام) کامل می‌شود، گمراه گشتید، دیگر اقرار به نبوّت، توأم با کتمان امامت علی (علیه السلام) سودمند نمی‌باشد؛ همان‌طور که اقرار به توحید، با وجود انکار نبوّت مفید نیست. درحالی‌که شما پس از آنکه دلایلی محکم از سخن نبیّ‌اکرم (صلی الله علیه و آله) و فضیلتش برای شما آمد و برای شما دلایلی واضح و گویا بر اینکه محمّد (صلی الله علیه و آله) که شما را به امامت علی (علیه السلام) راهنمایی کرد، پیامبر راستگویی است و دین او تنها دین بر حق است، گمراه شدید.

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۱۱۶

بحارالأنوار، ج۳۶، ص۱۱۰/ الإمام العسکری، ص۶۲۶

بدانید [گریزی از مجازات الهی نخواهیدداشت،] زیرا خداوند، توانا و حکیم است

العسکری (علیه السلام)- فَاعْلَمُوا أَنَّ اللهَ عَزِیزٌ حَکِیمٌ {عَزِیزٌ} قَادِرٌ عَلَی مُعَاقَبَهًِْ الْمُخَالِفِینَ لِدِینِهِ وَ الْمُکَذِّبِینَ لِنَبِیِّهِ لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی صَرْفِ انْتِقَامِهِ مِنْ مُخَالِفِیهِ، وَ قَادِرٌ عَلَی إِثَابَهًِْ الْمُوَافِقِینَ لِدِینِهِ وَ الْمُصَدِّقِینَ لِنَبِیِّهِ (صلی الله علیه و آله) لَا یَقْدِرُ أَحَدٌ عَلَی صَرْفِ ثَوَابِهِ عَنْ مُطِیعِیهِ. حَکِیمٌ فِیمَا یَفْعَلُ مِنْ ذَلِکَ، غَیْرُ مُسْرِفٍ عَلَی مَنْ أَطَاعَهُ وَ إِنْ أَکْثَرَ لَهُ الْخَیْرَاتِ، وَ لَا وَاضِعٌ لَهَا فِی غَیْرِ مَوْضِعِهَا (وَ إِنْ أَتَمَّ لَهُ الْکَرَامَاتِ)، وَ لَا ظَالِمٍ لِمَنْ عَصَاهُ وَ إِنْ شُدِّدَ عَلَیْهِ الْعُقُوبَاتُ.

امام عسکری (علیه السلام) [منظور، این است که بدانید که خداوند] در عذاب مخالفان دینش و تکذیب‌کنندگان پیامبرش [شکست‌ناپذیر] و تواناست و هیچ کس نمی‌تواند انتقام او را از مخالفانش برگردانده و بر موافقان دین او و تصدیق‌کنندگان پیامبرش (صلی الله علیه و آله) فرود آورد. کسی قادر نیست پاداشی را که او به اطاعت‌کنندگانش می‌دهد، بازگرداند. او در این کاری که انجام می‌دهد حکیم است؛ چنانچه خیراتی که به مطیعان خود می‌دهد، فراوان هم باشد، باز درمورد آن‌ها اسراف نکرده است [و اگر کرامت را بر ایشان تمام هم کرده‌باشد]، باز آن را بی‌جا و بی‌مورد خرج نکرده است و اگر عذاب‌های او بر مخالفانش، شدید هم باشد، بر ایشان ظلمی ننموده است [و همه‌ی این کارها از باب حکمت اوست].

تفسیر اهل بیت علیهم السلام ج۲، ص۱۱۸

الإمام العسکری، ص۶۲۷/ بحارالأنوار، ج۳۶، ص۱۱۰؛ فیه: «غیر مسرف ... العقوبات» محذوفٌ

در باب حکمت خداوند به آیات دیگری نیز اشاره می کنیم:

وَ مَن یُؤْتَ الْحِکْمَهًَْ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیرًا

و به هر کس حکمت داده شود، بی‌شک خیر فراوانی داده شده است.

بقره/۲۶۹

حکمت گمشده مومن است و کسی که به او حکمت داده شده، به خیر کثیر دست یافته است. اینها برخی از جملاتی است که در زبان توده مردم از آیات و روایات درباره حکمت جاری است.

حکیم از نظر قرآن تنها فیلسوفی نیست که درباره کلیات هستی می‌اندیشد و می‌خواهد نسبت به احوال موجودات از آن حیث که موجود هستند ‌اندیشه کند، بلکه حکیم کسی است که فراتر از ‌اندیشیدن درباره فلسفه و احوالات موجودات،‌ نوعی هماهنگی و سازواری میان خود و اهداف هستی پدید می‌آورد. این‌جاست که حکمت بر خلاف فلسفه تنها دانستن و شناختن نیست،‌ بلکه شدن است و به همان‌اندازه که شناخت و دانش برای او ارزشمند است، برتر از آن، اخلاق و تخلق به آن نیز برای او ارزشمند بلکه هدف اصلی است.

نویسنده در این مطلب با توجه به آموزه‌های قرآنی به ویژه تحلیل آن از حکمت لقمانی به چیستی و ماهیت حکمت و راه‌های تحقق آن و نیز نقش توحید و اخلاق به عنوان دو مولفه اصلی در حکمت قرآنی پرداخته است.

مفهوم‌شناسی حکمت

هر چند که برخی‌ها واژه عربی حکمت را با واژه یونانی فلسفه مترادف گرفته و به کار می‌برند،‌ ولی تفاوت‌های بنیادی میان دو واژه در دو فرهنگ است که اجازه می‌دهد تا تحلیل و تبیین خاصی از هر یک ارائه شود. به کارگرفتن حکمت و حکیم به جای فلسفه و فیلسوف اشکالی ندارد، ولی باید دانست که حتی در کاربردها نیز باید ویژگی‌های فرهنگی که در پس زمینه آنها وجود دارد را لحاظ کرد.

به هر حال، در اصطلاح خاص، حکمت به معنای دستیابی به حق از طریق علم و دانش است. لذا، هدف در حکمت، دست یافتن به حق است. دو واژه دستیابی و حق، دارای لطایفی است. هر چند که حق در یک معنا همان وجود است که ثابت و اصیل در هستی است، ولی بارمعنایی خاصی را حمل می‌کند که بار ارزشی است، در حالی که وجود، کمتر از این بار ارزشی برخوردار می‌باشد. همچنین در این تعریف از حکمت، تنها به شناختن و دانستن بسنده نشده است، بلکه دستیابی خود، به عنوان یک هدف مطرح می‌باشد.

علامه طباطبایی با توجه به معنای لغوی حکمت یعنی اتقان و استوارى خاصّ که در آن هیچ‌گونه سستى و خللى نباشد، بیشترین کاربرد آن را در معلومات عقلى مطابق با واقع که هیچ‌گونه دروغ و باطلى در آن راه پیدا نکند، دانسته است.(المیزان، ج ۲، ص ۳۹۵)

فرهنگ شناس بنام عرب، احمد بن محمد مقرى قیومى در کتاب المصباح المنیر، به جنبه اخلاقی حکمت توجه می‌دهد و بر این باور است که حکمت را از این جهت حکمت نامیده‌اند که صاحبش را از اخلاق پست باز می‌دارد.(المصباح المنیر، قیومى‌، ج ۱ – ۲، ص ۱۴۵، «حکم»)

حکمت در ادبیات و فرهنگ اسلامی و قرآنی، اصطلاح خاصی است که با فلسفه به معنای یونانی آن هر چند مشترکاتی را دارا می‌باشد، ولی تفاوت‌های بسیار مهمی دارد و آن را در یک جایگاه ارزشی قرار می‌دهد.

خداوند در آیات متعدد، حکمت را به عنوان یک ارزش مهم معرفی کرده و تعلیم کتاب و حکمت را از ماموریت‌های پیامبران الهی و خود را خداوندی حکیم دانسته است.(بقره، آیات ۱۲۹، ۱۵۱، ۲۳۱؛ آل‌عمران، آیات ۵۸ و ۱۶۴؛ اسراء، آیه ۲۹؛ احزاب، آیه ۳۴ )

ارزش و اهمیت حکمت

در ارزش و اهمیت حکمت همین بس که خداوند خود را بدان ستوده و آموزش و تعلیم را از ماموریت پیامبران دانسته است.(همان آیات)

با این همه می‌توان از روش دیگری نیز برای فهم ارزش چیزی از جمله حکمت سود برد و آن شناخت آثار و کارکردهای مهم آن در زندگی و سعادت بشر است.

از جمله آثار حکمت در زندگی بشر می‌توان به تاثیر آن در حوزه اخلاق الهی و انسانی اشاره کرد. خداوند تعلیم حکمت به مردم از سوی خود و پیامبران را زمینه‌ساز تزکیه و پاکسازى آنان از آلودگی‌های اخلاقی می‌داند. از این رو تعلیم حکمت را مقدم بر تزکیه دانسته است؛ زیرا با آگاهی و شناخت نسبت به امری است که انسان می‌تواند نسبت به آن موضع‌گیری درست و منطقی داشته باشد و عزم را جزم نماید تا آن معلوم را در خود متحقق سازد.(بقره، آیه ۱۲۹)

از نظر قرآن، دستیابی به حقیقت اسلام و تسلیم در برابر خداوند، تحقق حکمت در شخص است؛ زیرا انسانی در برابر خداوند در مقام تسلیم واقعی قرار می‌گیرد که شناخت حکیمانه‌ای همراه با عمل در حوزه تخلق به اخلاق الله داشته باشد.(بقره، آیات ۱۲۷ تا ۱۳۰)

اصولا انسان از نظر خداوند و آموزه‌های قرآنی می‌بایست متاله و خدایی شود و در مقام مظهریت ربوبیت قرار گیرد. از این رو، شناخت خداوند به عنوان کمال مطلق و تنها حق موجود در هستی، به انسان کمک می‌کند تا خود را متخلق به اخلاق‌الله یعنی اسماء و صفاتی خداوندی کند. این همان کارکرد اصلی حکمت است که در آیاتی از قرآن از جمله ۸۳ سوره شعراء به عنوان رسیدن به مقام صالحین از آن یاد شده است. خداوند در این آیه برخوردارى از حکمت و معرفت را زمینه قرار گرفتن انسان در زمره صالحان دانسته است که تعبیری دیگر از خدایی شدن است.

مهم‌ترین کارکردهای حکمت در دو حوزه اعتقادی و اخلاق است. از این رو قرآن در بیان آثار و کارکردهای حکمت به این دو حوزه توجه می‌دهد. در حوزه اعتقادی هنگامی که به آثار حکمت اشاره می‌کند، حکمت را عامل اصلی پذیرش ایمان به خدا و معاد و هدایت(آل‌عمران، آیات ۸۱ و ۱۶۱؛ نحل، آیه ۱۲۵) در اجتناب از کفر و شرک می‌داند.(آل‌عمران، آیات ۷۹ و ۸۰) کسانی که از حکمت بهره‌مند شده‌اند، دیگران را نیز به توحید و اجتناب از شرک و کفر دعوت می‌کنند(آل‌عمران، آیه ۷۹) و بندگی خدا را عین حکمت می‌شمارند(همان) و هیچ کسی را شایسته معبود قرار دادن و‌ پرستیدن و اطاعت و بندگی جز خدا نمی‌دانند.(همان)

ویژ‌گی‌ انسان‌های حکیم

از نظر رفتاری و اخلاقی نیز کسانی که حکیم و دارای حکمت می‌شوند، اهل شکر از نعمت و نعمت‌دهنده هستند(بقره، آیات ۱۵۱ و ۱۵۲؛ لقمان، آیه ۱۲) و در‌ اندیشه کارهای نیک و صالح می‌باشند تا با انجام آن‌، خدایی شده و اسماء‌ و صفات سرشته در ذات ایشان، فعلیت و ظهور یابد.(شعراء، آیه ۸۳)

حکیم، انسانی است که از کارهای دیگری عبرت می‌گیرد و خرد خویش را برای بهره‌گیری از زندگی دیگران و ایجاد فضای مناسب بهتر برای خود فعال می‌سازد و گذشته خویش و دیگران را عبرت آینده خویش می‌سازد.(بقره، آیه ۲۶۹)

به سخن دیگر خردمند واقعی انسان حکیمی است که از حکمت بهره مند می‌باشد و زندگی خویش را بر اساس چارچوب‌های حکیمانه سامان می‌دهد.(همان)

همچنین انسان حکیم، انسان تسلیم در برابر خداوند و آموزه‌های اسلامی است که همه پیامبران در شرایع گوناگون منادی آن بوده‌اند(بقره، آیات ۱۲۷ تا ۱۳۰) و تزکیه و خود‌سازی را در دستور کار اصلی و سبک زندگی خویش قرار می‌دهد.(بقره، آیه ۱۲۹)

انسان حکیم از نظر قرآن، انسان معتقد و مومن و صالحی است که از هر گونه کفر و شرک و گمراهی به دور می‌باشد و حقیقت هستی و فلسفه آفرینش را درک کرده و در جست‌وجوی شناخت بیشتر از حق است.

همچنین حکمت به انسان و جامعه مبتنی بر آن نوعی وحدت وجودی می‌بخشد و زمینه هر اختلافی را بر می‌دارد. انسان حکیم به سبب علم به حق و متحقق به حق بودن، از هرگونه اختلافی به دور است. از این رو خداوند از انسان‌ها و مومنان می‌خواهد تا از تعالیم حکیمانه استفاده کنند؛ زیرا التزام به حقایق حکمت‌آمیز، زمینه حلّ برخى اختلاف‌های اصلی و ریشه‌دار می‌باشد.(زخرف، آیه ۶۳)

از آنجا که حکمت، همان حقیقت‌شناسی و متحقق شدن به حق است، خداوند در بیان ارزش بی‌نظیر حکمت می‌فرماید هر کسی را حکمت داده،‌ به او خیر کثیر داده است.(بقره، آیه ۲۶۹)

این همان معنای دیگر تاصیل توحید و اخلاق در حکمت قرآنی است. به این معنا که حکمت زمانی در شخص معنا می‌یابد و انسان با عنوان ارزشمند حکیم ستوده می‌شود که شناخت کامل از توحید محض و فراگیر در همه هستی پیدا کند و آن را تنها حق موجود در هستی بشناسد و در ‌اندیشه متحقق شدن به آن حق بر آید و در این راه اصول اخلاقی را به عنوان تخلق به اخلاق‌الله یعنی اسماء و صفاتی الهی به کار گیرد.

این‌گونه است که انسان حکیم از نظر قرآنی، انسانی است که به معرفت و شناخت حق بر اساس تخلق و تحقق به آن گام بر می‌دارد و در‌اندیشه شدن‌های برتر کمالی است.

راه‌های دستیابی به حکمت

هر انسانی با وصفی که درباره حکمت شد، خواهان دستیابی به آن است. از این رو، نخستین پرسشی که مطرح می‌شود آن است که چگونه می‌توانیم انسانی حکیم شویم و از خیر کثیر بهره‌مند گردیم؟

خداوند در آیاتی زمینه‌های دستیابی به حکمت را بیان کرده است. ذات باری‌تعالی به عنوان تنها وجود و حق مطلق در هستی، خود را منشأ همه چیز از جمله دستیابی به حکمت می‌داند و از مردمان می‌خواهد با این نگاه در پی حکمت باشند؛ زیرا جست‌وجوی هر چیز حق و کمالی در غیر، گمراهی و نیستی است.

خداوند تنها محل نزول حکمت است.(بقره، آیات ۲۳۱ و ۲۵۱؛ نساء‌، آیات ۵۴ و ۱۱۳) ربوبیت و پروردگاری الهی مقتضی آن است که هر چیزی را تحت ربوبیت خود گرفته و آن را به کمال بایسته و شایسته‌اش برساند. از این رو حکمت به معنای تعلیم دانش حق شناسی و تحقق به حق را به همگان به شکلی و به افرادی به شکل خاص عطا می‌کند. از این رو منشأ حکمت را مقام ربوبیت خود معرفی می‌کند تا انسان‌ها بدانند که هدف از حکمت نیز چیزی جز خدایی شدن از راه تربیت و ربوبیت الهی نیست.(اسراء، آیه ۳۹؛ شعراء، آیات ۲۱ و ۸۳)

خداوند در بیان زمینه‌های دستیابی به حکمت، به حوزه زیستی و فکری و رفتاری توجه می‌دهد. از نظر قرآن بلوغ جسمى و فکرى، زمینه‌اى براى بهره‌مندى از حکمت است.(یوسف، آیه ۲۲؛ قصص، آیه ۱۴)

این بدان معناست که شرایط جسمی بسیار مهم است، از این رو ارتباط تنگاتنگی میان جسم و جان آدمی وجود دارد، زیرا شرایط مناسب جسمی است که زمینه‌ساز بهره‌مندی شخص از حکمت است؛ لذا حکمت در بخش اصلی خود به حوزه جسم مرتبط می‌باشد؛ زیرا شخص می‌بایست جسم خویش را به کار گیرد تا با اعمال صالح و کارهای خاصی چون نماز و کار نیک و انفاق و مانند آن خود را متحقق به حق سازد. بر این اساس در همین آیات پیش گفته، از احسان به عنوان زمینه‌ساز دستیابی به حکمت سخن به میان آمده است؛ چرا که احسان خود رفتاری است که ارتباط تنگاتنگی با جسم و سلامت آن دارد.

در حقیقت رشدی که در قرآن از آن به عنوان زمینه‌ساز دستیابی به حکمت سخن به میان‌ آمده، شامل رشد جسمی و فکری است.(مجمع‌البیان، ج ۵ – ۶‌، ص ۳۳۹؛ التفسیر‌الکبیر، ج ۲، ص ۱۲۳)

برای رشد جسمی غذای مادی حلال و طیب نیاز است. از این رو بخش عمده احکام دینی به چگونگی تغذیه جسم برای رشد جسمی اختصاص یافته و در کنار آن از غذای طیب و پاک روحانی برای رشد فکر نیز بسیار سخن گفته شده است. این‌گونه است که خداوند کتاب‌های آسمانی و وحیانی (بقره، آیات ۱۲۹ و ۱۵۱ و ۲۳۱) و تلاوت مدبرانه و آگاهانه از آن (همان) را عامل مهمی در بستر‌سازی رشد و حکمت‌یابی انسان معرفی می‌کند.

در مقام عمل، باید مهم‌ترین ویژگی رفتاری انسان اعتدال باشد؛ زیرا پایه هستی بر عدالت است و انسانی که می‌خواهد سازوار با هستی و متناسب با حق مطلق شود، می‌بایست معتدل شود. از این رو خداوند بر اعتدال‌گرایی برای دستیابی به حکمت قرآنی و الهی تاکید می‌کند.(قصص، آیه ۱۴) استوا همان اعتدال متناسب است.(نگاه کنید: المیزان، ج ۱۶، ص ۱۴)

به هر حال، شرایط متناسبی لازم است تا حکمت بر زبان و رفتار شخص جاری شود و از عقل و جان به جسم وی راه یابد. آنچه گفته شد کلیاتی است که خود زیرمجموعه‌ها و فرعیاتی دارد که می‌توان با تدبر در آن زمینه‌های مرتبط به آن را یافت.

حکیم‌، ‌انسان متاله در حکمت قرآنی و لقمانی

قرآن، از لقمان به عنوان یک حکیم که به وی حکمت داده شده یاد می‌کند. با نگاهی به توصیه اخلاقی لقمان حکیم می‌توان دریافت که حکمت قرآنی جز توحید و اخلاق نیست و هر آنچه که اسلام بدان دعوت می‌کند، همان مکارم اخلاقی است که شخص با تخلق به آن به اخلاق عظیم الهی (قلم، آیه ۴) دست می‌یابد.

لقمان در تعالیم حکیمانه خود از توحید و اجتناب از هر گونه شرک در اصول اعتقادی و لزوم عمل به رفتارهای اخلاقی به عنوان مهم‌ترین عناصر حکمت سخن به میان می‌آورد.

از نظر لقمان حکیم، توجه‌یابی به خدا به عنوان همه هستی و منشأ و مبدأ و منتها و مرجع در خالقیت و ربوبیت و مالکیت و مانند آن (لقمان، آیات ۱۲ تا ۱۶) موجب می‌شود تا انسان از هرگونه شرک به خدا برائت جوید و توحید محض را بپذیرد.(همان) لذا باید جز بر خدا سجده نبرد و به طاعت غیر او مشغول نشود و تنها خدا را معبود و شایسته و بایسته پرسش بداند و براو نماز گزارد.(همان)

درمقام عمل نیز صبر (لقمان، آیات ۱۲ تا ۱۷)، امر به معروف و نهی از منکر یعنی تاکید بر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی عقلانی و شرعی و مبارزه با هرگونه ضدارزش و ضدهنجار(همان) در کنار پرهیز از هرگونه کبر و تکبر و استکبار را پیشه کند(همان) تا حقیقت خدایی شدن در او ظهور یابد؛ زیرا اگر انسانی کبر و خودبزرگ بینی را کنار نگذارد، نمی‌تواند گام در خدایی شدن بگذارد؛ چرا که ریشه همه مشکلات و بقای در نقص و عدم حرکت در کمال، خود بزرگ بینی و تکبر است. از این روست که شیطان در اثر تکبر سقوط کرد.

به هر حال، حکمت را می‌بایست در توحید و تخلق به اخلاق‌الله جست‌وجو کرد و هر کسی گمشده خود را در چیزی دیگر بداند، خود گمراه است.

وقتی به مصادیق حکمت از نظر قرآن توجه می‌یابیم می‌فهمیم که حکمت جز اعتقاد به حق و تحقق به حق نیست. از این رو بر اصولی چون پرهیز از شرک و کفر و ناسپاسی و معبود قراردادن دیگران و پایبندی بر اخلاق پسندیده‌ای چون احسان به والدین (اسراء، آیات ۲۳ تا ۳۹) و پرهیز از ارتکاب گناهانی چون قتل و زنا و مال مردم خواری و مانند آن تاکید می‌شود.(همان)

به هر حال، حکمت چیزی جز خدایی شدن نیست و حکیم، انسان متاله است.

طراح پوستر: ابوالفضل رنجبران

کاربرد قرآنی واژه حلیم در فهم و تحلیل معنایی آن بسیار روشنگر است.
این کلمه در قرآن تنها به‌کار نرفته بلکه با دیگر اسامی خدا (غفور، علیم، غنی و شکور) همراه شده و در غالب موارد ناظر به خطا یا گناهی است که از بندگان سر زده است.
این نام همراه با غفور (آمرزنده گناهان) در آیاتی آمده که در آن‌ها به پاره‌ای از گناهان بندگان اشاره شده است و گفته می‌شود که خداوند این گناهان را با شتاب کیفر نمی‌دهد و راه بازگشت (توبه) را بازگذاشته است.

تفسیر این آیه: کسانی از شما که در روز برخورد دو گروه (مسلمان و کافر در جنگ احد) پشت کردند و فراری شدند شیطان آنها را به سبب نافرمانی و بدکرداریشان به لغزش افکند، و همانا خدا از آنها درگذشت، که خدا بسیار آمرزنده و مهربان است.

آيه در مورد فرار بعضى از مسلمانان در جنگ احد است. در تفاسير آمده است؛ در جنگ احد جز سيزده نفر (پنج نفر آنان از مهاجران و هشت نفر از انصار) همه فرار كردند. در مورد اين كه سيزده نفر، جز على عليه السلام چه كسانى بودند اختلاف است.

چگونگى برخورد مسلمانان در جنگ احد آنان را به چهار گروه تقسيم كرد:

1. شهدا 2.صابران 3. فراريان كه مورد عفو قرار گرفتند 4. منافقان.

طراح پوستر: ابوالفضل رنجبران

آيات اين سوره، علاوه بر تحكيم پايه‌هاى عقيدتى، به دستوراتى در زمينه‌هاى اجتماعى و حكومتى مى‌پردازد و در آيات اول، حدود بيست صفت از صفات الهى را مطرح نموده است.

عظمت قرآن، اوضاع مؤمنان و منافقان در قيامت، سرنوشت اقوام پيشين، انفاق در راه خدا و براى رسيدن به عدالت اجتماعى، انتقاد از رهبانيّت و انزواى اجتماعى، موضوعاتى است كه اين سوره به آنها پرداخته است.

امام سجاد عليه السلام فرمودند: خداوند مى‌دانست كه در آخرالزّمان گروهى ژرف‌انديش خواهند آمد، لذا سوره توحيد و آياتى از سوره حديد را نازل كرد (تا مردم، خدا را بهتر بشناسند) و هر كس غير از اين صفات را بر خدا بپذيرد، هلاك مى‌شود. «1»

«1». تفسير نورالثقلين.

جلد 9 - صفحه 452

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ‌

به نام خداوند بخشنده مهربان.

سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ «1»

آنچه در آسمان‌ها و زمين است براى خداوند تسبيح گويند و اوست عزيز حكيم.

لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ هُوَ عَلى‌ كُلِّ شَيْ‌ءٍ قَدِيرٌ «2»

حكومت آسمان‌ها و زمين براى اوست، زنده مى‌كند و مى‌ميراند و او بر هر چيزى تواناست.

هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ «3»

اوست اول و آخر و ظاهر و باطن و او به هر چيزى آگاه است.

آخرين آيه سوره قبل (واقعه) درباره تسبيح خداوند بود: «فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظِيمِ» و اولين آيه اين سوره نيز تسبيح خداوند است. «سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»

آغاز هشت سوره قرآن، با تسبيح خداوند مى‌باشد: اسراء، نحل، حديد، حشر، صفّ، جمعه، تغابن و اعلى. و بيش از نود بار اين واژه در قرآن آمده است، در حالى كه تنها چهار سوره با حمد الهى آغاز مى‌گردد: حمد، انعام، سبأ و فاطر. و حدود هفتاد بار اين واژه با مشتقاتش در قرآن آمده است. شايد رمز غلبه تسبيح بر حمد خداوند، اهميّت مبارزه با شرك و خرافات و فراوانى آن در عقايد بشرى و تقدّم پيرايش بر آرايش باشد. همان گونه كه در اذكار نماز، «سبحان الله» مقدّم بر «الحمد لله» است.

جلد 9 - صفحه 453

در جهان‌بينى الهى، تمام هستى در حال تسبيح خداوند است، گرچه ما آن را نفهميم‌ «وَ إِنْ مِنْ شَيْ‌ءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ» «1» و اين تسبيح، آگاهانه است. «كُلٌّ قَدْ عَلِمَ صَلاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ» «2»

قرآن، نام برخى از تسبيح كنندگان را به خصوص ذكر كرده است:

الف) فرشتگان. «نَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ» «3»

ب) رعد آسمانى. «يُسَبِّحُ الرَّعْدُ بِحَمْدِهِ» «4»

ج) پرندگان. «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَنْ فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيْرُ» «5»

د) كوهها. «سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ يُسَبِّحْنَ» «6»

تسبيح خداوند، وسيله نجات از گرفتارى است. «فَلَوْ لا أَنَّهُ كانَ مِنَ الْمُسَبِّحِينَ. لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلى‌ يَوْمِ يُبْعَثُونَ» «7» اگر يونس اهل تسبيح نبود تا روز قيامت در شكم ماهى باقى مى‌ماند.

مراد از اوّل و آخر بودن خداوند، ازلى و ابدى بودن اوست، يعنى او قبل از هر چيز بوده و بعد از هر چيز خواهد بود و وجود او ظاهر و آشكارتر از هر وجودى است و در عين حال، نهان‌تر از هر نهانى است. او ظاهر است، چون دلايل بسيارى بر وجودش دلالت مى‌كند و باطن است، چون به تمامى امور عالم است.

پیام ها

1- خداوند از هر گونه عيب و نقص و عجز منزّه است و همه هستى بر اين امر گواهى مى‌دهند. «سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»

2- تسبيح‌گويان آسمان، مقدّم بر زمينيان هستند. «سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»

3- قدرتى ارزش دارد كه اعمال آن حكيمانه باشد. «هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ»

4- فرمانرواى حقيقى آسمان وزمين، خداوند است. حكومت بشر بر زمين، امرى‌

«1». اسراء، 44.

«2». نور، 41.

«3». بقره، 30.

«4». رعد، 13.

«5». نور، 41.

«6». انبياء، 79.

«7». صافّات، 143 و 144.

جلد 9 - صفحه 454

اعتبارى ومجازى است، به آن مغرور نشويم. «لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ»

5- خدايى كه صاحب عزّت، حكمت، حاكميّت و قدرت و مرگ و زندگى موجودات به دست اوست، سزاوار تسبيح و تقديس است. «الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ‌، لَهُ مُلْكُ‌، قَدِيرٌ يُحْيِي وَ يُمِيتُ»

6- آغاز و انجام و غيب و شهود هستى، به دست خداست. هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ‌ ...

7- مهم‌تر از خلقت حكيمانه و مالكيت مقتدرانه، علم ونظارت دائمى خداوند است. «وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ عَلِيمٌ»، (با توجه به دو آيه قبل)

منابع

• تفسیر نور، محسن قرائتی، تهران:مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، 1383 ش، چاپ يازدهم
• اطیب البیان فی تفسیر القرآن‌، سید عبدالحسین طیب، تهران:انتشارات اسلام‌، 1378 ش‌، چاپ دوم‌
• تفسیر اثنی عشری، حسین حسینی شاه عبدالعظیمی، تهران:انتشارات ميقات، 1363 ش، چاپ اول
• تفسیر روان جاوید، محمد ثقفی تهرانی، تهران:انتشارات برهان، 1398 ق، چاپ سوم
• برگزیده تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی و جمعي از فضلا، تنظیم احمد علی بابایی، تهران: دارالکتب اسلامیه، ۱۳۸۶ش
• تفسیر راهنما، علی اکبر هاشمی رفسنجانی، قم:بوستان كتاب(انتشارات دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم)، 1386 ش‌، چاپ پنجم‌