پیدایش خط سُغدی

سُغدی
سُغد نام یک قوم آریایی در آسیای میانه بود، یک تمدن باستانی ایرانی شرقی در فرارود بود که مرزهای آن امروزه در کشورهای تاجیکستان، شرق ازبکستان، غرب قرقیزستان و جنوب قزاقستان واقع است.

سُغد پس از ایران‌ویج( ویچه، ویجه و بیجه، همگی از یک ریشه و به معنای سرزمین هستند که در مجموع بعضی آن را به معنی «گسترهٔ آریاییان» یا «سرزمین رودهای آریایی، چشمه‌های آریایی» دانسته‌اند.) دومین سرزمین باشکوهی بود که توسط اهورا مزدا ساخته شد.

این منطقه که توسط کوروش بزرگ به شاهنشاهی هخامنشی پیوست شده بود، در فهرست شهربانی‌های هخامنشیان در سنگ‌ نبشته بیستون به عنوان هشتمین سرزمین ذکر شده‌است.

پس از آن، در جریان اردوکشی اسکندر پس از یک مقاومت خونین در سال ۳۲۸ پیش از میلاد فتح شد و پس از مرگ الِکساندر مقدونی برای مدت کوتاهی زیر فرمان سلوکیان بود.

سپس به دولت بلخ ضمیمه گردید و بعد از آن که برای مدت کوتاهی در اردوکشی مهرداد یکم به ایران شرقی بخشی از شاهنشاهی اشکانی بود، توسط کوشانیان فتح شد.

پس از تجزیه شاهنشاهی کوشانی به دست ساسانیان، دولت ساسانی برای مدت یک قرن این منطقه را زیر فرمان خود داشت و در نهایت با حملات هِپتالیان آن را از دست دادند.

با سرنگونی هپتالیان، دولت‌های سغدی به دست‌نشانده خانات گوک‌ترکان تبدیل شدند.

زبان سُغدی
زبان سُغدی، یکی از زبان‌های ایرانی شرقی، زبان رایج در این منطقه در دوران باستان بود و به عنوان زبان میانجی در آسیای میانه و راه ابریشم و البته میان ایرانیان و چینیان عمل می‌کرد.

همچنین سغدی زبان درباری خانات گوک‌ترک نیز بود.

این زبان امروزه از بین رفته‌است اما یغنابی که در نوشته‌های آکادمیک به آن سغدی نو می‌گویند، هنوز در بخش‌هایی از تاجیکستان صحبت می‌شود.

پیدایش خط سغدی
زبان سغدی که از سده ششم تا دهم میلادی به زبان میانجی در سراسر مسیر شرقی جاده ابریشم بدل شده بود، به سه خط نوشته می‌شد: سغدی، سریانی و مانوی.

خط سُغدی که خط عمومی سغدی‌ها بود، برگرفته از خط آرامی و دارای هزوارش و املاهای تاریخی و شبه تاریخی است. این خط سه گونه اصلی دارد:

۱) گونه کهن که تا حدود سده پنجم میلادی استفاده می‌شده است.

۲) خط سوتره یا گونه رسمی که غالبآ در متون بودایی به کار رفته است.

۳) گونه تحریری که در مناطق مختلف شکل‌های متفاوت داشته است 

از آن‌جا که خط سغدی به نوعی خط ملی سغدی زبانان بود، پیروان همه ادیان در سغد آن را در نگارش همه انواع متون سغدی به کار می‌بردند. خط متن‌های سغدی مسیحی، سریانی است که از خط سریانی استرنجیلی اقتباس شده است.

در متنهای سغدی مسیحی، افزون بر ۲۲ حرف الفبای سریانی، حروف z (ژ)، f (ف)، x (خ) نیز آمده است.

مزیت مهم این خط نظام نقطه گذاری براساس کیفیتهای متفاوت مصوتها از نظر کوتاهی و بلندی است که مصوتها را تا حدود زیادی از یکدیگر متمایز می‌سازد و قرائت صحیح واژه‌های سغدی را آسان‌تر می‌کند. 

خط سغدی مانوی همان خط مانویِ برگرفته از خط پالمیری است که برای نگارش متون مانوی به زبان سغدی به کار رفته است.

املای خط سغدی مانوی در موارد بسیاری از خط سغدی و نیز خط مانویِ به کار رفته در متنهای فارسی میانه مانوی و پارتی مانوی تأثیر پذیرفته است. 

زبان سغدی به ندرت به خط براهمی نیز نوشته می‌شد. قطعه‌ای بسیار کوتاه از یک متن پزشکی دو زبانه به خط براهمی یافت شده است. 

نیز برخی از دانشمندان ایرانی، به خصوص ابوریحان بیرونی، در آثار خود شماری از واژه‌های سغدی، نظیر نام‌های روزها، ماه‌ها، جشن‌ها، منازل قمر و اصطلاحات گیاه شناسی را، به خط مأخوذ از عربی نقل کرده‌اند.

🔸جهت مطالعه بیشتر این مبحث به پرتال فرهنگی راسخون مراجعه فرمایید...🔸