نگهبانان جنگل‌های روی آب

امروز روز جهانی «حفاظت از اکوسیستم مانگرو» است. 12 دی 1397 این گزارش را در روزنامه شهروند نوشتم که داستان تلاش اهالی قشم برای نگهداری از جنگل‌های حرا را روایت می‌کند.

جنگل روی آب نشسته. در «حرا»، نهال‌های همیشه سبز، کپه‌کپه، شاخه‌هایشان را به هم گره زده‌اند تا موج سهمگین تکانشان ندهد. جاشو، لنج را انداخته در مسیر جنگل و پیش می‌رود. از رفتنش کاکایی‌ها و حواصیل‌های سیاه به هوا می‌پرند و او می‌گوید: «حرا امروز شاد است.» زحمت اهالی دارد به ثمر می‌نشیند. آنها خودشان تک به تک نهال‌های نو را در نهالستان «هفت رنگو» پرورش داده‌اند. خودشان کاشته‌اند و گلدان به گلدان آبشان داده‌اند. خودشان نهال‌ها را دانه‌دانه آورده‌اند و توی آب کاشته‌اند، در رویشگاه طبیعی حرای قشم. ساحل‌نشینان امسال ١٠٠‌هزار نهال حرا در سراسر جزیره کاشته‌اند. اهالی روستای هفت رنگو هم که از دو هفته پیش جلبک و کیسه‌های پلاستیکی را از حراهای جوان زدوده‌اند، از امروز نگهبان درختان روی آب خواهند بود.

حرا نعمت است
در جنگل حرای «طبل» اکنون ساعت مَد است و ماهی‌ها روی آب آمده‌اند؛ خوش به حال صیادها. ٦ساعت بعد آب می‌رود پایین و ریشه‌های حرا، مثل پاهای لشکری از موجودات سبز از آب بیرون می‌زند و صیادان با تورهای پر از ماهی و میگو برمی‌گردند خانه. حواصیل‌های سیاه و سفید و خاکستری روی آب نشسته‌اند و مرغ‌های مهاجر هم با آمدن سرما به جمعشان پیوسته‌اند؛ کاکایی و نوک قاشقی. تصویر کپه‌های سبز جنگل در آب تکرار شده. جاشو به صدای بلند می‌گوید که «حرا نعمت است». راست می‌گوید، چه نعمتی. همین است که عبدالرحمان تاتا از اهالی «دهخدا» هم افتاده دنبال کارِ جنگل. نام دِه‌شان تا چند‌سال پیش «خورخرگان» بود؛ آن زمان درختان خرگ در خورهای پرآب روییده بودند اما حالا یک درخت هم باقی نمانده: «هفت، هشت‌ سال خشکسالی این بلا را به سر دِه آورد، همه‌شان خشکیدند. نخل هم در جزیره کم شده. نباید این بلا سر حرا بیاید.» عبدالرحمان همراه اهالی هفت رنگو شده، با هم بذر جمع کرده‌اند، در نهالستان محلی روستا کاشته‌اند و بعد به وقتش برده‌اند در رویشگاه طبیعی حرا. برنامه کاشت حرا اواخر آبان با همکاری منابع طبیعی شروع شد و اکنون کار به آخر رسیده است. سرجمع، از اهالی هفت رنگو، نزدیک ٦٠نفر مشغول توسعه جنگل‌اند.
احیای حرا در سه مرحله انجام می‌شود: جمع‌آوری بذر از رویشگاه‌های طبیعی، کاشت بذرها در گلدان و آبیاری آنها دوبار در روز که تا سه‌ماه طول می‌کشد و آخر سر انتقال و کاشت نهال‌ها در جنگل. عبدالرحمان می‌گوید مهمتر از این سه مرحله، حفاظت فیزیکی است: «نباید بگذاریم شناورها به پناهگاه آسیب بزنند، باید جلبک‌های دور نهال‌ها را بکنیم و جنگل را از هر زباله‌ای پاک کنیم. جز اینها، دریا که جزر می‌شود، بعضی بومی‌ها حیواناتشان را رها می‌کنند تا در جنگل بچرند، کار ما این است نگذاریم حیوانات میان جنگل بیایند، چون خیلی تخریب می‌کنند. اینها کارهای آسانی نیست. گردشگران هم رعایت نمی‌کنند و آشغالشان را می‌ریزند وسط جنگل. برای پاک‌کردن جلبک‌ها و زباله‌ها، گروهی از مردم چند روز پی درپی به جنگل می‌روند و جلوگیری از آمدن حیوانات هم چالش بزرگی است.» آنها جلبک‌ها و پلاستیک‌های دور نهال‌ها را چند روز پیش کنده‌اند و حالا وقت نگهبانی رسیده است.

مُشتا، قاچاقچیان و امواج
در روستای نُقاشه، بزی تنها در سایه دیوار، شاخه‌ای سبز به دندان گرفته. عیسی صُبری، اهل تنبان می‌گوید، حرا علوفه دام‌ها هم است: «مردم نه این‌که درخت را از ته بزنند، هرسش می‌کنند. فقط ٥٠،٦٠سانتی‌متر از شاخه را کوتاه می‌کنند، بیشتر نه، چون درخت صدمه می‌بیند.» اهالی همه این‌طور فکر می‌کنند. آنها علاوه بر صید ماهی و میگوهای تازه جنگل، از شاخه حرا و میوه آن هم استفاده می‌کنند و هر روز قایق‌هایشان پر از شاخه‌های تازه هرس‌شده است؛ برای شترها و گاوها و بزها. اداره جنگل‌داری و جنگل‌کاری هرمزگان اما با مردم هم‌نظر نیست. در این اداره مطالعه‌ای درباره تأثیر هرس‌کردن هر روزه بر رشد و سلامت حرا در حال انجام است و نتیجه آن دو‌ سال دیگر معلوم می‌شود. عبدالعزیز کُرد، رئیس اداره می‌گوید: «اقتصاد مردم ساحل‌نشین ضعیف است و نهادهای مسئول برای تأمین علوفه دام‌های مردم کاری نمی‌کنند. این است که آنها از سرشاخه‌های درختان برداشت می‌کنند. البته معتقدند که این کار ضرری به جنگل نمی‌رساند اما من به‌عنوان کارشناس این حرف را قبول ندارم. مگر می‌شود به درختی داس و تبر بزنی و تاثیری بر رویش آن نداشته باشد؟» عبدالرحمان اما می‌گوید: «درخت حرا با این‌که در آب شور شناور است و تلاش می‌کند این شوری را به خود بکشد و این‌همه در سختی است اما درخت خیلی نازکی است، با یک باد سبک ممکن است بشکند، پس باید هرس شود. هرس نشود به مرور زمان می‌خشکد.»
مشکل زیاد است. کُرد از شناورهای قاچاق گازوییل هم می‌گوید که کار انتقال گازوییل را درست وسط پناهگاه جنگل‌های حرا انجام می‌دهند. هرچند خیلی وقت است که قاچاقچیان سوخت کمتر در جنگل دیده می‌شوند چون «نیروی انتظامی راحتشان نمی‌گذارد». عبدالرحمان می‌گوید‌ سال ٩٢ همین جاشوهای لنج‌های قاچاقچیان سوختشان را توی آب ریختند و همه نهال‌های کاشته‌شده سمت «گوران» خشکید. موج هم درد دیگر جنگل‌های روی آب است. «امواج سهمگینی که از دریا می‌آید، حراها را می‌کُشد. تا ٤-٥ ماه بعد از کاشت آنها احتمال آمدن موج‌های قوی هست. اگر بیاید، نهال‌ها را از بین می‌برد.» یا صیادهای غیر مجاز هم درد دیگرند که«لابه‌لای حرا، مُشتا (روش سنتی صید آبزیان) به‌پا می‌کنند.» کارِ نگهبانی از جنگل آسان نیست. عبدالرحمان می‌گوید با این همه تلاش، تنها ٣٠‌درصد نهال‌های کاشته‌شده به بار می‌نشیند و باقی با عوامل طبیعی یا غیر طبیعی از بین می‌رود.

هیچ‌کس مثل این مردم قدر حرا را نمی‌داند
در هرمزگان جنگل‌های مانگرو دو گونه است؛ حرا و چندل. بیشترین سطح مانگروی قشم، سهم حراست؛ ٩‌هزار هکتار. عبدالعزیز کُرد، رئيس اداره جنگل‌داری و جنگل‌کاری هرمزگان این را می‌گوید و آمار می‌دهد که «امسال در طرح ملی مدیریت پایدار جنگل‌های مانگرو ١٠٠‌هزار نهال در قشم تولید شده و صفر تا صدش کار مردم بوده». این طرح بر تولید نهال با مشارکت جوامع محلی و توسعه جنگل‌ها با کمک جوامع ساحل‌نشین تمرکز دارد. کشت نهال‌های حرا در نهالستان‌های محلی، از تیر تا آبان‌ماه طول می‌کشد و به محض این‌که هوا رو به سردی می‌رود، نهال‌ها را به رویشگاه‌های طبیعی انتقال می‌دهند. همه کارها با مشارکت مردم است و دولت فقط هزینه‌ها را تأمین می‌کند. اوراق بهادار البته طبق قرارداد، خیلی دیر نقد می‌شود، اما کُرد می‌گوید با این همه مشکل، مردم داوطلبانه به کمک آمده‌اند تا حرا را برای نسل بعد نگه دارند: «مردم آن‌قدر دلسوز حراها هستند که حتی پلاستیک‌های نهال‌های پرورش داده شده را بعد از کاشت در رویشگاه طبیعی، از ساقه‌ها جدا می‌کنند و به خشکی می‌برند تا زباله‌ای در دریا نماند. حفاظت فیزیکی از رویشگاه‌های طبیعی کار مهم دیگر آنهاست. اهالی قشم که از نزدیک ارزش حرا را لمس می‌کنند و می‌دانند، بیش از هر کسی مراقب آنها هستند. وضع حرا اگر خوب است، از زحمات ساحل‌نشینان است.»

جاشو راست می‌گوید درختان حرا «شاد» شده‌اند. هوا سردتر شده و آب که بالا می‌آید، صیادان باز هم می‌آیند به هوای ماهی‌ها، گردشگران می‌آیند تا جنگل سوار بر آب را از نزدیک ببینند، حراها گرد و خاک تابستان را به برگ‌هایشان ندارند و اگر دوباره باران بیاید، از این شادتر هم می‌شوند.