میرزا محمد اخباری، سیسیانوف روس و فتحعلی‌شاه قاجار

اصل مقاله را در اینجا ببنید:
میرزا محمد اخباری (م.۱۲۳۲ ق.) و قتل سیسیانوف روس (پژوهشی در رابطه فتحعلی‌شاه قاجار و میرزا محمد اخباری) مجله پژوهش‌های علوم تاریخی، دوره 15، شماره2، شهریور 1402

آورده‌اند که میرزا محمد اخباری (مقتول به سال 1232 قمری)، فقیه شیعه که در فقه طریقه اخباری داشت، در سال 1220 قمری در بحبوجه دور اول جنگ‌های ایران و روس نزد شاه ایران (فتحعلی‌شاه قاجار) آمد و به او وعده داد که دعایی و وِردی بخواند که بر اثر آن فرمانده موفق و قدرتمند روس‌ها - که به نوعی مجری اصلی تسخیر قفقاز برای روسیه بود و نیروهای ایرانی را به دشواری انداخته بود - نابود شود. آنزمان چه خدمتی بهتر از این می‌شد به سلطان و مردمان ایران زمین کرد؟

میرزا چله نشست، اوراد و اذکاری خواند و در اتاقی در حرم عبدالعظیم حسنی در ری خلوت گزید و همان زمانی که وعده کرده بود سر فرمانده روس را ( که سیسیانوف نام داشت) برای شاه آوردند. ماجرا این بود که احتمالا در یکی از همین روزها که میرزا چله نشسته بود، حاکم باکو نقشه‌ای کشید و تهوری به خرج داد و فرمانده روس را که از قضا مدتی بود در پیروزی‌هایش وقفه‌ای پدید‌ آمده بود و کار بر او دشوار شده بود، به مذاکره‌ای دعوت کرد و او را در مجلس مذاکره به غفلت کشت و سرش را برید. اما چنان که گفتیم افتخار کشتن سیسیانوف در برخی از منابع تاریخ قاجار و پس از آن به میرزا محمد اخباری رسید که پشت پرده از طریق غیبی کارساز ماجرا بود.

نقش میرزا محمد در قتل سیسیانوف را منابع تاریخی متعدد نقل کرده‌اند. حتی در منابع انگلیسی نیز این ماجرا از طریق نوشته‌های حامد الگار رواج یافته و در صفحه سیسیانوف در ویکی‌پدیای انگلیسی نیز وارد شده و برای میرزا محمد اخباری شهرتی جهانی آورده است.

بسیاری از پژوهشگران معاصر نیز کلیت ماجرا را پذیرفته‌اند و آن را دستمایه تحلیل‌هایی از تاریخ قاجار، شخصیت فتحعلی‌شاه و نیز شخصیت و افکار میرزا محمد اخباری قرار داده‌اند و هیچ‌کدام از خود نپرسیدند که چند و چون ماجرا چه بوده و منابع این داستان چیست و تا چه اندازه از نظر تاریخی قابل اعتماد تواند بود؟ ما این پرسش را در مقاله‌ای که به پیوست تقدیم می‌شود پرسیدیم و برای پاسخ به آن شیوه‌ای را پی‌گرفتیم که پذیرفتنی بودن یا نبودنش را باید خوانندگان داوری کنند.

خلاصه‌ یافته‌های مقاله در چند خط این است: داستان مذکور را منابع نزدیک به تاریخ وقوع ماجرا (یعنی مرگ سیسیانوف) نقل نکرده‌اند. داستان به شیوه‌ای که رایج است تنها 28 سال بعد از واقعه مرگ سیاسیانوف در منابع آفتابی شد و کم کم تکمیل شد و گسترش یافت چنان که در دهه 1260 (یعنی 40 سال بعد از ماجرا) در ناسخ‌التواریخ به مفصل‌ترین شکل خود روایت شد. طرفه آنکه برخی منابع نزدیک به حیات میرزا محمد روایتی ناسازگار با این روایت‌ها را بازگو کرده اند. آنان می‌گویند که میرزا محمد اخباری ادعاهایی برای دفع روس‌ها داشت اما در عملی کردن آن‌ها توفیقی نیافت و پیش شاه و ملت شرمسار و متهم گشت. در نتیجه ما با روایتی واحد و فراگیر از ماجرا روبرو نیستیم.

نکته دیگر اینکه منابع تقریبا اتفاق نظر دارند که میرزا محمد اخباری بعد از موفقیت در دفع شر سیسیانوف روس از سوی شاه طرد شد. به این دلیل که شاه دانست که او قدرت‌های خطرناک دارد و بهتر است از پاییتخت دور باشد. آن منابعی که گفته‌اند میرزا توفیقی در ادعاهایش نیافت نیز به اخراج میرزا محمد اخباری از تهران به فرمان شاه باور دارند. به نظر این دسته از منابع ناراحتی شاه از بدقولی میرزا علت طرد او از تهران بود. اما چنین روایتی از رابطه شاه و میرزا با برخی شواهد تاریخی از جمله تاریخ دقیق نگاشته‌های میرزا و مکاتباتی که با شاه داشته و سند معتبرش موجود است، راست نمی‌آید. این منابع که تاکنون کسی بدان توجه نکرده بود نشان می‌دهد که میرزا محمد اخباری حدود پنج سال بعد از واقعه سیسیانوف در تهران می‌زیست و مهمتر اینکه دست کم تا سال 1223 یعنی سه سال پس از ماجرا مورد احترام شاه قاجار بود، بگذریم که برخی روایت‌ها از روابط خوب شاه تا سال‌های بعدی نیز خبر می‌دهند.

حاصل اینکه در خلوص و راستی آن داستان رایج از نقش میرزا محمد اخباری در قتل سیاسیانوف، دست کم با جزییاتی که منابع تاریخ قاجار مدعی آنند، باید تردید کرد. اینکه ماجرا واقعا چه شکلی داشته هنوز نمی‌دانیم. گامی که در این مقاله برداشته شد بیشتر به دید آوردن شواهد و روایت‌های ناسازگاری از این ماجرا بود که تاکنون مورد توجه قرار نگرفته بود.

دیدن اصل مقاله:
میرزا محمد اخباری (م.۱۲۳۲ ق.) و قتل سیسیانوف روس (پژوهشی در رابطه فتحعلی‌شاه قاجار و میرزا محمد اخباری)