گروه اسمی چیست ؟

«گروه اسمی از یک اسم به عنوان هسته ساخته­ می­شود که می­تواند یک یا چند وابسته نیز بگیرد وجود وابسته اختیاری است ، هسته گروه اسمی یا اسم است و یا هر چه در حکم اسم باشد.»                                                                                                 ( وحیدیان /۱۳۸۲/۶۸ )

یکی از ویژگیهای اسم «وابسته پذیر» بودن آن است. اسم می تواند قبل و بعد از خودش یک یا چند وابسته بگیرد.

به این مثال توجه کنید:

همین دو دانش آموز  زرنگ دبیرستان

دراین گروه اسمی ، دانش آموز به عنوان هسته ی گروه اسمی ، دو وابسته ی (همین و دو) را قبل از خود و دو وابسته ی (زرنگ و دبیرستان) را بعد از خود پذیرفته است و در اصطلاح ، هسته گروه اسمی فوق (دانش آموز) چهار وابسته دارد که دو تای از آنها وابسته پیشین هستند و دو تا وابسته ی پسین .

بخش ۱ : وابسته های پیشین

این وابسته ها عبارتند از : صفت اشاره ، صقت پرسشی، صفت تعجبی، صفت مبهم ، صفت شمارشی اصلی، صفت شمارشی ترتیبی نوع ۱ (با پسوند -ُ مین) ، صفت عالیو شاخص اکنون میزان جا به جایی  و یا عدم جا به جایی این وابسته ها را از جایگاه اصلی خود یعنی قبل از هسته، به بعد از هسته مورد بررسی قرار می دهیم.

۱)        صفت اشاره: این ، آن، چنین، چنان، همین، همان صفت های اشاره هستند که از نظر فاصله با هسته «دورترین» جایگاه را می توانند داشته باشند.

-        این کتاب ، این سه کتاب، این سه جلد کتاب

-        همین هوای مه آلود

-        چنان کارگران زحمت کش

* صفت های اشاره قبل از هسته خود می آیند و قابل جابه جایی نیستند و بعد از هسته نمی آیند.

۲) صفت پرسشی : «چند ، کدام، چندمین، چه» وقتی پیش از اسم بیایند و پرسشی را برسانند، صفت پرسشی اند و اگر پرسشی را نرسانند «صفت مبهم» می باشند:

- چند       سال  است او را ندیده ای ؟    چند : صفت پرسشی.

صفت پرسشی  هسته

- هسته نیز    چند       کتاب      با خودش آورده بود.   چند : صفت مبهم.

صفت مبهم     هسته

- کدام       جنگ را می توان بزرگترین جنگ شاهنامه دانست ؟

صفت پرسشی     هسته

v      صفت های پرسشی نیز قبل از هسته می آیند و نمی توانند بعد از هسته بیایند.

ولی به دلیل ملاحظات سبکی و در نوشته های ادبی صفت پرسشی «چه» بعد از هسته نیز می آید:

-        کاری چه ؟ کتابی چه؟ تفریحی چه؟

۳) صفت تعجبی: واژه های «چه، عجب» اگر همراه اسم بیایند و تعجب را برسانند «صفت تعجبی» هستند. ضمناٌ بعد از هسته آنها نشانه ی «ی» می آیند.       وابسته + هسته + ی  :      (عجب کتابی!)

- چه کوه بلندی ! هر گاه هسته صفت (وابسته پسین) داشته باشد نشانه (ی) بعد از آن وابسته    می آید.

- عجب فیلمی بود! چون هسته وابسته پسین ندارد ، نشانه (ی) بلافاصله بعد از هسته آمده است.

* صفت های تعجبی نیز همواره قبل از هسته خود می آیند.

۴) صفت مبهم : «صفات مبهم عبارتند از : هر، هیچ ، همه ، فلان، خیلی ، بسیار، کمی، قدری،بعضی، پاره ای ، چند (اگر پرسش را نرسانه) ، دیگر»                                                                                                                                                              ( همان /۷۰ )

-      هر          دوستی ، دوست واقعی نیست.

صفت مبهم      هسته

* از میان صفت های مبهم، «هر ، هیچ، فلان،خیلی، قدری، پاره ای» همواره جایگاه ثابت دارند وهمیشه به عنوان وابسته پیشین ، قبل از هسته می آیند:

- هر  کس تلاش کند به نتیجه می رسد.

- هیچ تفریحی بالاتر از کار نیست.

- فلان شخصیت نیز در کنگره شرکت کرده بود.

- خیلی آدمها از تاریکی می ترسند.

- برای انجام این کار قدری پول لازم است.

-پاره ای مسائل در جلسه امروز مطرح شد.

* ولی بنا به ملاحظات سبکی و در نوشته های ادبی گاهی صفات مبهم زیر پس از هسته نیز می ایند و می توانند بعنوان «وابسته پسین» واقع شوند: «همه، بسیار، کمی، بعضی، چند، دیگر»

به عنوان مثال:

- رئیس و مامور  هر   دو  وارد شدند. (صفت مبهم «هر» و صفت شمارشی ساده «دو» بدون هیچ نشانه ای بعد از هسته است.

- همه انسان ها عاشق زندگی هستند :       انسان ها همه عاشق زندگی هستند. و این مثال:

«مردم همه دکان ها و بازارها را می بستند.» (جمال زاده /۱۳۷۵/۶۷) به جای «همه ی مردم»

- بسیار غصه خوردم :      غصه ی بسیار خوردم.

- کمی مطالعه بکن :          مطالعه کمی بکن.

- بعضی آدم ها آینده نگرند :      آدمم ها بعضی آینده نگرند.

- چند دانش آموز تاخیر داشتند :       دانش آموزی چند تاخیر داشتند.

- دیگر روز قاضی آمد :        روز دیگر قاضی آمد.

و هم چنین : اشتری چند (به جای چند اشتر) بز و میشی چند ( چند بز و میش) ، ضربتی چند (چند ضربت).

- شاعر ساعتی چند آن جا بود. به جای  :    چند ساعت

۵) صفت شمارشی اصلی : این صفت ها ، همان عددهای اصلی اند چون : یک ، دو ، سه ، هزار،میلیون ...

-   سه    کلاغ   روی درخت نشسته است.

صفت    هسته

-        «امشب شب چهارده ماه است و تا یک  ماه دیگر کار ما تمام می شود.»

(هدایت/۱۳۸۱/۵۴)

-        دو ماشین کنار جاده توقف کرده بودند.

-        سی و پنج دانش آموز در کلاس دوم درس می خوانند.

-        هفت دانشجو امروز غایب اند.

* صفت های شمارشی اصلی همیشه قبل از هسته گروه اسمی می آیند و جایگاه آنها قبل از هسته ثابت است.

۶) صفت های شمارشی با -ُ مین : دومین ، یکصدمین ، سی و هفتمین و...

- اولین باری بود که با او ملاقات می کردم.

- دومین جایزه را به مریم دادند.

- یکصد و بیست و یکمین سال در گذشت او را بزرگ داشتند.

- این چهارمین مدال ناهید است.

* با اینکه صفت های شمارشی با -ُ مین وابسته پیشین می باشند اما پس از اسم هم آید. در این صورت مضاف الیه اند.

- «... این دفعه سیزدهمین می میرد.» (هدایت /۱۳۸۳/۱۳) بجای :    سیزدهمین دفعه

- مدال چهارمین را بر گردن او آویختند.

۷) صفت عالی (برترین) : صفت بیانی + ترین : صفت عالی  :       بزرگ + ترین : بزرگترین

- بهترین       دوست    انسان کتاب است.

صفت عالی    هسته

-        کوچکترین برادر من امسال به سربازی می رود.

-        قدیمی ترین کتاب این مجموعه ، تاریخ بیهقی است.

* با این که صفت عالی از وابسته های پیشین اسم ، محسوب می شود اما گاهی بنا به ملاحظات سبکی بعد از هسته نیز دیده می شوند.

- دوست بهترین ، کتاب است.

- کتاب بزرگترین را به من بده .          (در این مثال ها ، صفت عالی، وابسته پسین است)

- او راه بدترین را در پیش گرفته بود.

(همانطور که ذکر شد ، آمدن صفت عالی پس از هسته در جمله های بلاغی است نه عادی.)

۸) شاخص: «شاخص ها عناوین و القابی هستند که بدون نشانه و یا نقش نمایی پیش از اسم می آیند و نزدیکترین وابسته به هسته گروه اسمی اند. تعدادی از این واژه ها عبارتند از : آقا ، استاد، سرهنگ، شاه ، عمو، دایی، حاجی و... »                                              ( همان/۷۲ )

آقا:

هم میتواند وابسته پیشین باشد و هم بصورت وابسته پسین و هم هر دو وابسته پیشین :

آقا         رضا     //      اکبر آقا : وابسته پسین  //      هر دو : محسن آقا ، آقا محسن

شاخص        هسته

v      واژه ی شاخص «آقا» سه نوع کاربرد دارد . یا فقط وابسته پیشین است یا فقط وابسته ی پسین و یا هر دو .

الف) فقط وابسته پیشین:

۱) اسم هایی که به مصوت بلند «آ و او» ختم می شود، شاخص «آقا» فقط قبل از آنها می آید:

آقا         رضا   ، آقا برزو، آقای مجتبی ، آقا مصطفی ، آقا مرتضی ، آقا موسی ، آقا نیما ، آقا آریا و...

شاخص    هسته

که بصورت : رضا آقا ، مجتبی آقا ، برزو آقا و... کاربرد ندارد.

۲) اسامی که به «مصوت بلند + صامت ختم می شود ، شاخص «آقا» قبل از آنها می آید و به کار رفتن این شاخص پس از این اسم ها کاربرد ندارد:

مثال: آقا جلال ، آقا جلیل ، آقا عماد ، آقا میلاد ، آقا بهزاد ، آقا فرزان ، آقا افشین ، آقا سهراب ، آقا احسان ، آقا نوید و...

* در برخی از اسامی نیز کاربرد شاخص «آقا» قبل از آنها معمول است و بعد از این اسم ها ، غیر عادی است مثل : رجب ،آقا رجب ، کاربرد رجب اقا غیر عادی است . هم چنین این اسم ها: قدرت ، نعمت، صادق، و... .

* در یکسری از اسامی که به مصوت «ای» ختم می شوند ، شاخص «آقا» بصورت پسین است:

«هادی آقا، علی آقا» و در بعضی به صورت پیشین : آقا تقی ، آقا نقی .

۲)        به صورت وابسته ی پسین

در این اسم ها علامت و یا شکل به خصوصی نیست ولی کاربرد شاخص آقا به صورت وابسته ی پسین معمول است و به کار رفتن این شاخص قبل از این اسم ها غیر عادی است:

مثال : اکبر آقا ( آقا اکبر کاربرد ندارد و یا غیر معمول است ) باقر ، امیر ، حسین ، حسن ، قاسم و...

۳)        هم پیشین و هم پسین

در این اسم ها شاخص آقا هم به صورت پشین کاربرد دارد و عادی است وهم به صورت پسین:

محمد ، مهدی ، جواد، مسعود ، سعید ، محمود، وحید، کاظم ، محسن ... .

خانم :

۱-      این شاخص از اسامی زن ها به صورت وابسته ی پسین به کار می رود:

زهرا خانم ، مریم خانم ، فاطمه خانم، رویا خانم، مرضیه خانم، زینب خانم، تکتم خانم و... .

v      در برخی مواقع برای احترام به اسامی معصومین و بزرگان این شاخص قبل از هسته هم کاربرد دارد:

خانم فاطمه ی زهرا (س) فرمودند :... ، خانم زینب (س) در کربلا بودند.

۲-      برای شغل ها و حرفه بصورت وابسته پیشین می آید : خانم معلم ، خانم دکتر، خانم مهندس و... (بدون اضافه شدن)

v      اگر خانم به واژه بعد اضافه شود معنای آن نیز فرق می­کند : خانمِ دکتر (خانمی که همسر آقای دکتر است )

v      بقیه ی شاخص ها وابسته پیشین اسم محسوب می شوند و بعد از هسته نمی آیند:

-   استاد    وحیدیان  ، امام محمد باقر ، امام زاده داود، تیمسار محمدی ، حاجی ملکی ، حکیم ابوالقاسم فردوسی و...

شاخص     هسته

بخش دوم : وابسته های پسین

این وابسته ها بعد از هسته و نقش نمای اضافه می آیند : اسم + -ِ + وابسته ی پسین :

گل سرخ (بر خلاف وابسته های پیشین که بدون هیچ گونه نقش نما و یا نشانه ای قبل از هسته می آیند . (البته جمله ی ربطی توضیحی این خصوصیت را ندارد.)

«وابسته های پسین عبارتند از: صفت شمارشی ترتیبی نوع دوم (با -ُ م ) ، صفت بیانی صفت تفضیلی، مضاف الیه ، و جمله ی ربطی توضیحی»                                            (همان /۷۳)

۱) صفت های شمارشی با -ُ م : صفت های شمارشی ساده + -ُ م (سه + -ُ م    :      سوم )

- کلاس چهارم ، طبقه ششم ، فصل دهم.

- «و حالا نوبت  دفتر     دوم   حساب جاری بود...»                                                                                  ( جلال آل احمد /۱۳۷۴/۷۹ )

هسته   وابسته

v      این صفت ها بعد از هسته می آیند و به عنوان وابسته ی پسین کاربرد ندارند و آمدن آنها قبل از هسته غیر عادی است.

۲) مضاف الیه «اگر پس از اسمی نقش نمای اضافه بیاید کلمه بعد از آن - اگر اسم یا در حکم اسم باشد - مضاف الیه است و گر نه صفت است »                                                                                                                                           ( وحیدیان / ۱۳۸۲/۷۹ )

اضافه ها از نظر رابطه مضاف با مضاف الیه به دو دسته «تعلقی» و «غیر تعلقی» تقسیم می شوند.

الف) اضافه تعلقی: در این نوع اضافه بین مضاف و مضاف الیه رابطه ی مالکیت یا وابستگی وجود دارد. پر پرنده ، مغز مداد ، فلسفه ی بو علی سینا ، قانون کار و...  .

v      در این نوع اضافه نمی توان جای مضاف و مضاف الیه را عوض کرد : پرنده ی پر ، مداد مغز ، کار قانون ، نامه ی عنوان و... همانطور که می بینید با این تغییر جا این ترکیب اضافی غیر عادی است و معمول نیست.

ب) اضافه غیرتعلقی : بین مضاف و مضاف الیه رابطه مالکیت یا وابستگی نیست.

دست طمع ، داس مرگ، دست سرنوشت ، چشم احترام ، کمند گیسو و... .

v    در این نوع از اضافه نیز نمی توان جای مضاف و مضاف الیه را عوض کرد اما برخی از نویسندگان اهل ذوق و با تغییر جای اضافه های غیر تعلقی ترکیباتی بدیع می سازند که البته ربطی به معنای اولیه آن اضافه ها ندارد.

مثلاً کمند گیسو   :    گیسوی کمند ، دست سرنوشت  :      سرنوشت دست

داس مرگ   :   مرگ داس / چشم احترام  :   احترام چشم /  آزادی مجسمه  :  مجسمه آزادی و... (برخی از نویسندگان از این ویژگی برای نام گذاری عنوان کتاب ها یا مقالاتشان استفاده می کنند.)

۳) صفت تفصیلی : صفت های ساده + نشانه تفضیلی «تر» = صفت تفصیلی

زیبا تر ، بزرگ تر ، ارزشمند تر، گسترده تر، کمتر ، کوچکتر ، دورتر و...

-گل زیباتر ، پسر کوچکتر ، کتاب ارزشمند تر ، راه دورتر ، شهر نزدیکتر و...

* صفت تفضیلی نیز از وابسته های پسین محسوب می شود و قبل از هسته نمی آید .

در برخی از موارد دیده شده که بنا به ملاحظات سبکی ، به صورت وابسته پیشین نیز آمده است :

کمتر آدمی  است که از طبیعت بدش بیاید.

۴- صفت بیانی : صفت بیانی خود به پنج دسته تقسیم می شود: بیانی ساده، فاعلی، مفعولی، نسبی و لیاقت در گروه اسمی آنچه پس از کسره می اید اگر مضافه الیه ، صفت شمارشی و صفت تفضیلی نباشد ، صفت بیانی است .

- گل سرخ ، قد بلند، آپارتمان نوساز، هوای مطبوع ، دانشمند خوش فکر ، آجر نسوز ، ...

* هرچند که صفت های بیانی وابسته ی پسین اسم هستند اما در نظم و نثر ادبی به صورت وابسته ی پیشین هم دیده می شوند.

- خوب کاری کردی که آمدی  :     کار خوب

- در اندک مدتی خود را به محل کارش رساند    :      مدت اندک

- گرفت آن بر و یال جنگی پلنگ   :       پلنگ جنگی

- بی بها چرم آهنگران   :        چرم بی بها

- یکی بی زیان مرد آهنگرم     :      مرد بی زیان

- بلند آسمان پیش قدرت خجل  :       آسمان بلند

- سیاه دشت نمناک  :      دشت سیاه

«واژه های خوب ، بد ، تنها ، یگانه ، عجب ، عجیب ، بیش از صفت های دیگر چنین کاربردی دارند»                               ( همان / ۸۱ )

جمله ی ربطی توضیحی

این جمله ها وابسته ی پسین هستند پس از پیوند وابستگی «که» می آیند و از نظر مرتبه وابسته

ها آخرین وابسته اسم محسوب می شوند. «فعل جمله های ربطی توضیحی قابل تاویل به صفت ، مضاف الیه یا بدل هسته خواهد بود:

مردی که کتاب می خواند، زود تر از بقیه بلند شد   :          مرد     کتاب خوان  زودتر از بقیه بلند شدند




منبع مطلب کلیک کنید