آشنایی با تکنیک اسگرافیتو

https://en.wikipedia.org/wiki/Sgraffitoتکنیک اسگرافیتو روی دوغاب قهوه‌ای بشقاب. منبع عکس

تکنیک اسگرافیتو چیست؟

اسگرافیتو به معنای ایجاد طرح و تصویر از طریق خراشیدن و کنده‌کاری است. در حوزه سرامیک، اسگرافیتو یک تکنیک تزئینی است. در این تکنیک یک یا چند لایه رنگ (زیرلعابی یا دوغاب رنگی) به سفال چرمینه زده می‌شود، سپس بخشی از لایه (های) رنگ را می‌خراشند تا نقوش، الگو یا بافت‌هایی با رنگ‌های متضاد به وجود بیاید و رنگ بدنه مشخص شود.

زیبایی آثار اسگرافیتو براساس تضاد رنگ است. قسمت‌هایی که کنده‌کاری شده است، رنگ متفاوتی با قسمت‌های حکاکی‌نشده دارد.

معنی نام اسگرافیتو

کلمه اسگرافیتو از کلمه ایتالیایی گرافیتو (graffito) گرفته شده است که خود این کلمه نیز از کلمه sgraffire گرفته شده که به معنای خراشیدن است. بنابراین اسگرافیتو به‌معنای تصویرسازی با خراشیدن است. نام فارسی اسگرافیتو نقش کنده است.

تاریخچه تکنیک اسگرافیتو

تاریخچه اسگرافیتو در جهان

از قرن ششم نمونه‌هایی از کنده‌کاری دیوارها و سرامیک‌ها در کاخ‌ها و عمارت‌ها در سراسر جهان وجود داشته است. از تزارهای روسی گرفته تا شاهزادگان ایتالیایی و امپراتوران بیزانسی، افراد سلطنتی جهان غرب به این تکنیک جذاب و چشم‌نواز توجه داشته‌اند.

اگرچه کلمه اسگرافیتو منشأ ایتالیایی دارد، اما در حقیقت منشأ آن شمال آفریقا است. گمان می‌رود مهاجرانی از شمال آفریقا که از طریق اسپانیا به اروپا وارد شدند، این تکنیک را با خود آورده‌اند. هنگام بازپس‌گیری اندلس، مسلمانان اسپانیایی مجبور به فرار از اسپانیا شدند. آن‌ها فرهنگ و هنر خود را به ایتالیا و مناطق بیزانسی بردند و در این هنگام بود که این تکنیک در سرتاسر اروپا شناخته شد.

تاریخچه اسگرافیتو در ایران

تکنیک نقش کنده یا اسگرافیتو در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. گفته می‌شود اسگرافیتو در ایران در قرن دهم از ظروف با لعاب پاشیده (سانسای) تکامل یافته است، اما درمورد منشأ آن هنوز میان محققان اختلاف نظر وجود دارد. چند مرکز در ایران برای این تکنیک وجود داشت که مهم‌ترین آن‌ها نیشابور بوده است.

این تکنیک طی قرن دهم تا دوازدهم در ایران گسترش یافت.

مهم‌ترین نمونه‌های ظروف سفالین در دوره سامانی، سفال نقش کنده یا همان اسگرافیتو است. سفالگران سامانی پوشش گلابه سفید را بر سطح سفال قرمز می‌زدند و روی انگوب حکاکی می‌کردند. این تکنیک در روزگار سلجوقیان به تکامل رسید و در ظروف آقکند، شاهکارهای زیبایی در سفالینه ایرانی خلق کرد.

سفالگران در قدیم نقش‌های متنوعی از جمله هندسی، موجی، زیگزاگی، نقطه‌چین، خطوط موازی و عمودی و غیره را روی بدنه ظروف سفالین ایجاد می‌کرده‌اند.

ساخت سفال با تکنیک اسگرافیتو

مراحل انجام تکنیک اسگرافیتو:

آماده‌سازی سفال

ابتدا سطح بدنه رسی را صاف و یکدست کنید؛ زیرا اسگرافیتو روی بدنه‌ای که بافت دارد، جلوه زیبایی ندارد.

بگذارید سفال شما خشک و چرمینه شود. در این مرحله سفال خشک شده؛ اما هنوز مقداری رطوبت دارد و در این مرحله است که می‌توان کَنده‌کاری‌های اسگرافیتو را انجام داد.

اگر سفال خیلی سفت باشد، نمی‌توانید به درستی کنده‌کاری کنید و زیرلعابی هم پس از استفاده ترک می‌خورد یا پوسته پوسته می‌شود. اگر هم خیلی مرطوب باشد، هنگام کنده کاری تغییر شکل می‌دهد. سفال باید در این مرحله زیاد خشک نباشد، اما به قدری هم محکم باشد که بتواند بعد از اعمال فشار، شکل را حفظ کند.

برای اطمینان از اینکه سفال شما به سختیِ چرمینه در آمده است یا نه، موارد زیر را بررسی کنید:

آیا آن قدر محکم هست که بتوانید آن را در دستتان نگه دارید بدون اینکه وا برود یا تغییر شکل بدهد؟ آیا اگر ناخن خود را روی خاک رس فشار دهید، اثر کوچکی از خود به جا می‌گذارد؟ اگر جواب مثبت است، به مرحله بعد بروید.

اگر ظرف زیادی خشک شود، شکننده می‌شود و حکاکی روی آن سخت می‌شود. مخصوصا اگر خاک رس شما شن‌دار و زبر است، این موضوع مهم است؛ زیرا موجب پوسته پوسته شدن لعاب می‌شود و و باعث می‌شود خطوط ناهموار به نظر برسند. همچنین گرد و غبار تولید می‌کند که مطلوب نیست.

هنگامی که سفالتان چرمینه شد، به آن زیرلعابی بزنید. می‌توانید از روش‌های رنگ کردن (قلم‌مو)، ریختن، پاشیدن یا غوطه‌وری استفاده کنید. حتی می‌توانید از دو لایه زیرلعابی با رنگ‌های متفاوت استفاده کنید تا جلوه منحصر به فردی ایجاد شود. بسته به عمق کنده‌کاری‌تان رنگ‌های مختلفی ایجاد خواهد شد.

معمولاً دو تا سه لایه زیرلعاب به سفال می‌زنند. لازم است سفال چرمینه را نسبت به سایر سفال‌ها بیشتر لعاب‌کاری کنید، زیرا لعاب را به خود جذب می‌کند. استفاده از زیرلعابی زیاد باعث می‌شود هنگام شروع حکاکی، رنگ کدر بماند. وقتی لایه‌های زیرلعابی را به اندازه کافی زدید که رنگ زیرلعابی مشخص باشد، کنده‌کاری را شروع کنید.

ابزار اسگرافیتو

از هر ابزاری که بتوان با آن روی سفال طرح ایجاد کرد می‌توان در اسگرافیتو استفاده کرد. ابزارهای اسگرافیتو ارزان هستند. برای ایجاد خط می‌توانید از ابزار برجسته‌سازی و حکاکی (embossing and stylus tool) استفاده کنید. از ابزارهای دندان پزشکی نیز می‌توانید استفاده کنید. مجسمه‌سازان نیز از ابزارهای دندان پزشکی استفاده می‌کنند.

ایجاد طرح روی سفال

اسگرافیتو مشابه طراحی است؛ اما روی سفال انجام می‌شود. براساس میزان فشاری که هنگام کنده‌کاری وارد می‌کنید، می‌توانید رنگ‌های متفاوتی از زیرلعابی را مشخص کنید یا بافت‌های متفاوتی ایجاد کنید.

ابتدا طرحتان را روی کاغذ کالک بکشید. جای طرحتان را روی سفال با مداد مشخص کنید. خطوط مدادی که با ملایمت روی سفال کشیده شده باشد، هنگام پخت در کوره می‌سوزد و از بین می‌رود.

با ابزار اسگرافیتو شروع به کنده کاری روی سفال کنید. طرح‌های متنوعی می‌توانید روی سفال ایجاد کنید؛ مانند کندن، ایجاد خطوط و خوش‌نویسی.

راه دیگر برای اسگرافیتو این است که اول طرحتان را روی کاغذ کالک بکشید، سپس کاغذ کالک را روی ورقه سفالی بگذارید، با مداد نوک تیز طرح را به سفال منتقل کنید و کاغذ کالک را از سفال جدا کنید. دو سه لایه زیرلعابی بزنید. هر لایه را در جهت مخالف لایه قبلی بزنید. اطمینان یابید که طرحتان از روی زیرلعابی هم مشخص است. در آخر در نواحی دلخواه کنده‌کاری کنید. در شکل زیر این مراحل به‌صورت تصویری به نمایش درآمده است:

تمیزکاری و پخت

با یک برس آرایشی نرم و پهن تکه‌های کنده‌کاری شده را از روی سطح بزدایید.

قبل از اینکه براده‌ها را پاک کنید، به آنها آب اسپری کنید؛ زیرا حین کار خشک می‌شوند و گردوغبار ایجاد می‌کنند. برای اینکه تکه‌های کنده شده خشک نشوند، بلافاصله بعد از هر بار اسگرافیتو آن‌ها را پاک کنید.

اگر تصادفاً در جایی زیرلعابی را از بین بردید، می‌توانید دوباره زیرلعابی بزنید. هیچ لبه تیزی نباید روی سطح کار شما باشد و باید با دقت آن‌ها را از بین ببرید. پس از اینکه قطعه به حالت خشک استخوانی درآمد، آن را در کوره بپزید (برای پخت بیسکوییت). بعد از آن یک لعاب شفاف روی سفال بزنید و بگذارید لعاب در کوره بپزد.

نکات مهم در تکنیک اسگرافیتو

1. اگر سفال شما دارای ذراتی درشت‌تر از ماسه ریز باشد، برش شما صاف در نمی‌آید.

2. وقتی تکه‌ای از سفال را می‌بُرید، قطعات بریده شده هنوز رطوبت زیادی دارند و ممکن است اگر دستتان به آن‌ها بخورد، دوباره به سطح بچسبند. بنابراین هر قسمتی از سفال را که می‌بُرید، بردارید.

3. می توانید از یک لایه نازک موم برای محافظت از نواحی رنگ روشن در برابر نواحی بریده شده‌ی تیره استفاده کنید. معمولاً از رس‌توپی برای اِنگوب استفاده می‌شود؛ زیرا در بین رس‌ها بیشترین پلاستیسیته را دارد و بیشتر از همه منقبض می‌شود و امکان قراردادن رنگ‌های غیرپلاستیک، فریت، اصلاح‌کننده و پرکننده‌ها در فرمول لعاب فراهم می‌کند. فریت کمک می‌کند لعاب به سطح بهتر بچسبد. تغییر در مقدار رس توپی موجب تغییر در پلاستیسیته‌ی انگوب می‌شود و بسته به اینکه قطعات مرطوب باشند یا خشکِ استخوانی تغییر می‌کند. Wayne Bates می‌گوید: «من انگوب‌ها را کاملاً مخلوط می‌کنم و آنها را از طریق یک الک 80 مشی صاف می‌کنم. بیشتر رنگ‌ها را از استین‌های تجاری تهیه می‌کنم، البته همه استین‌های تجاری خوب جواب نمی‌دهند. اگر فکر می‌کنید انگوب بیشتر از دوغاب به لعاب شبیه است، می‌توانید از افزودنی‌ها برای تولید رنگ‌های مناسب استفاده کنید.»

تغییر در فریت بر سیالیت انگوب و همچنین ترکیب انگوب و لعاب تاثیر می‌گذارد. همچنین ممکن است سطح شیشه‌ای لعاب‌مانند ایجاد کند.

4. اغلب اوقات دوغاب (خاک رس مایع) به بدنه اسگرافیتو می‌زنند. دوغاب در مقایسه با زیرلعابی ارزان‌تر است و می‌توانید خودتان آن را تهیه کنید. می‌توانید به آن استین اضافه کنید تا رنگی شود. اما دوغاب رنگی تنها زمانی رنگ خوب می‌دهد که دو بار پخته شود و زیر یک لایه لعاب شفاف باشد. اما زیرلعابی که می‌زنید، رنگ آن مشابه رنگی است که بعد از پخت در می‌آید.

5. می توانید زیرلعابی را با قلم مو به بدنه بزنید. این کار را با چرخ سفالگری سریع‌تر می‌توان انجام داد. هرچه لایه‌های بیشتری از زیرلعابی بزنید، رنگ سیرتر می‌شود. حداقل دو لایه روی رس چرمینه بزنید.

6. برای اینکه ظرف شما زیادی خشک نشود، ظروف را در ظرفی پلاستیکی بگذارید تا خشک شدن آن‌ها خیلی آهسته انجام شود و فرصت کنده کاری روی آن را از دست ندهید. اما اگر بیشتر از حد نیاز خشک شدند، کمی آب به آنها اسپری کنید و در ظرف مرطوب بگذارید (ظرف پلاستیکی که چند اینچ سرامیک پلاستر (ceramic plaster) در پایینش دارد). کمی آب به پلاستر اضافه کنید و بگذارید یک شب یا بیشتر بماند تا به حدی نرم شود که بتوان روی آن کنده کاری کرد.

7. برای پخت بیسکوییت، پخت در مخروط 04 و برای رس استون‌ور مخروط 6 مناسب است. اگر دما بیش از حد باشد، زیرلعابی ممکن است حباب بزند. سعی کنید آن قسمتی از ظرف را که آسیب‌پذیر‌تر است، از اِلِمِنتِ کوره دور نگه دارید. مثلاً دسته‌ها را به سمت مرکز بچرخانید. همچنین بیش از حد پخت نکنید.

8. برخی از لعاب‌های مخلوط ممکن است موجب شوند زیرلعابی شره کند. بنابراین قبل از اعمال یک لایه روی کارتان لایه شفاف را امتحان کنید.

9. هر لایه دوغاب را که به سفال می‌زنید، ابتدا صبر کنید لایه قبلی خشک شود و بعد لایه بعدی را بزنید. بعد از خشک شدن همه لایه‌های دوغاب (و در حالتی که سفال هنوز چزمینه است)، می‌توانید روی لعاب کنده‌کاری کنید. در نهایت یک لایه لعاب شفاف هم روی آن بزنید تا ضدآب شود و استحکام بیشتری داشته باشد.

10. هنگام کنده‌کاری ماسک بزنید، مخصوصاً اگر سفال خشک باشد.