آشنایی با لعاب دانه برفی

ظرف با لعاب دانه برفی. عکس از https://glazy.org/recipes/36127

لعاب دانه برفی چیست؟

لعاب دانه‌برفی یا لعاب برف‌دانه‌ای لعاب ترک‌خورده‌ای است که به‌قدری ضخیم روی بدنه‌ی سفال زده می‌شود که ترک‌های آن نه تنها به‌صورت عمودی، بلکه به صورت افقی نیز ایجاد می‌شود. الگوهای ترک لعاب معمولاً شکل شش‌ضلعی دارند و ممکن است بزرگ یا کوچک باشند.

ترک دانه‌برفی شدیدترین نوع ترک خوردن لعاب است که در آن لایه لعاب بسیار ضخیم است و با بدنه متناسب است؛ به‌گونه‌ای که به نظر می‌رسد ترک‌ها روی هم قرار می‌گیرند. ضخامت لایه لعاب در این تکنیک ممکن است تا دوبرابر ضخامت بدنه باشد.

لعاب دانه‌برفی به دلیل داشتن تَرَک از لحاظ تکنیکی نقص محسوب می‌شود؛ اما به‌دلیل جلوه زیبایی که دارد از آن برای تزیین ظروف سرامیکی و سفالی استفاده می‌کنند.

نام‌های دیگر لعاب دانه برفی چیست؟

لعاب ترک دانه‌برفی یا لعاب برف‌دانه‌ای نام‌های دیگری هم دارد؛ از جمله ترک پولک ماهی، ترک یخی، ترک شبه‌یخی، ترک لاک‌پشتی.

اثر دانه برفی لعاب چگونه ایجاد می شود؟

تقریباً همه چیز (به‌جز لاستیک و یخ) با گرم شدن منبسط و با سردشدن منقبض می‌شود. وقتی بدنه سفالی و لعاب با هم پخته می‌شوند، در محل تماسشان هم‌جوشی می‌کنند و با هم ترکیب می‌شوند. هنگام سردشدن بعد از پخت، اگر انقباض لعاب بیش از بدنه باشد، ترک می‌خورد.

الگوی ترک خوردگی نتیجه نسبت انقباض و انبساط بدنه و لعاب است. انبساط تابع ضریب انبساط حرارتی* است. اگر ضریب انبساط حرارتی اکسیدها را بدانید، به‌راحتی می‌توانید الگوی ترک را در لعاب‌ها کنترل کنید. از آن‌جایی که لعاب معمولاً مجموعه‌ای از اکسیدها با ضریب انبساط حرارتی متفاوت است، با افزودن اکسید سدیم یا اکسید منیزیم، می‌توانید ضریب انبساط حرارتی کلی لعاب را تنظیم کنید (اکسید سدیم ضریب انبساط حرارتی زیاد و اکسید منیزیم ضریب انبساط حرارتی کمی دارد. سیلیس در حالت شیشه ضریب انبساط حرارتی کمی دارد (بی‌شکل است) اما در حالت کریستالی ضریب انبساط حرارتی زیادی دارد. افزودن سیلیس به لعاب ضریب انبساط حرارتی را کاهش می‌دهد (زیرا سیلیس در حالت شیشه‌ای ذوب می‌شود)، اما افزودن سیلیس به بدنه سفالی موجب افزایش ضریب انبساط حرارتی می‌شود (زیرا به‌صورت کریستال باقی می‌ماند). ثابت نگه داشتن دمای پخت مهم است؛ زیرا در دمای پخت بیشتر، سیلیس در بدنه ذوب و شیشه‌ای می‌شود و ضریب انبساط حرارتی آن کاهش می‌یابد. به همین ترتیب پخت در دمای کمتر، سیلیس را کمتر ذوب می‌کند و ضریب انبساط حرارتی زیاد می‌شود.

*انبساط حرارتی: به افزایش انبساط جسم بر اثر حرارت «انبساط حرارتی» می‌گویند که ممکن است خطی (طولی) یا حجمی باشد.

نکات مهم در ساخت لعاب دانه برفی

زمان و دمای پخت برای ضریب انبساط حرارتی و در نتیجه الگوی ایجاد ترک روی لعاب بسیار مهم است.

حتما چند روز بعد از پخت صبر کنید تا ترک روی لعاب به اندازه کافی ایجاد شود تا آن را ببینید (به آن ترک تأخیری می‌گویند).

هر دو طرف کاسه (درون و بیرون) را لعاب‌کاری کنید. اگر فقط یک طرف کاسه را لعاب بزنید (چه فقط داخل کاسه و چه فقط بیرون) کاسه در صورت اعمال تنش غیریکنواخت و نابرابر خرد می‌شود. لعاب دانه‌برفی هنگام انقباض خنک‌شدن، فشار زیادی به ظرف وارد می‌کند. لازم است ظرف در هر دو طرف پوشش ضخیم داشته باشد؛ وگرنه ممکن است ترک بخورد.

ایجاد ترک دانه برفی در داخل کاسه بهتر از بیرون کاسه است؛ زیرا قسمت داخلی مقعر اثر ترک را برجسته جلوه می‌دهد.

برای به دست آوردن ضخامت زیاد لعاب، فروبردن طولانی‌مدت ظرف در لعاب روشی مناسب است.

اگر در سفالتان خطوط یا شیارهایی حکاکی شده باشد، لعاب در شیارها قرار می‌گیرد و خطوط را برجسته می‌کند و جلوه زیبایی می‌دهد.

وقتی داخل کاسه را لعاب می‌زنید، قبل از لعاب زدن به قسمت بیرون کاسه باید صبر کنید تا کاملاً خشک شود؛ زیرا در غیر این صورت لعاب دانه‌برفی نمی‌شود؛ فقط ترک می‌خورد.

سوالات رایج درمورد لعاب دانه برفی

علت ترک خوردن لعاب چیست؟

هنگامی که بدنه سفالی و لعاب با هم پخته می شوند و از کوره بیرون آورده می‌شوند، اگر انقباض لعاب هنگام سردشدن بیش از انقباض بدنه باشد، لعاب ترک می خورد.

آیا می توان الگوی ترک خوردگی لعاب را کنترل کرد؟

بله. با دانستن ترکیب لعاب و ضریب انبساط حرارتی اکسیدهای موجود در لعاب و همچنین تنظیم زمان و دمای پخت می توانید الگوی ترک خوردگی لعاب را کنترل کنید. می توانید با اکسید سدیم ضریب انبساط حرارتی لعاب افزایش و با اکسید منیزیم آن را کاهش دهید.

تَرَک دانه برفی چه تفاوتی با سایر تَرَک های لعاب دارد؟

ترک دانه‌برفی شدیدترین نوع ترک خوردن است و ترک‌های آن هم به صورت عمودی و هم به صورت افقی ایجاد می‌شود و انگار ترک‌ها روی هم قرار می‌گیرند.

آیا می توان از ظرف با لعاب دانه برفی برای مواد غذایی استفاده کرد؟

به طور کلی ظروف سفالی تَرَک‌دار (مثل تَرَک لعاب دانه‌برفی) برای نگهداری مواد غذایی و کاربردهای روزمره مناسب نیستند و صرفاً کاربرد زینتی دارند؛ زیرا استحکام بسیار کمتری نسبت به محصول مشابه بدون ترک دارند. همچنین گفته می‌شود محل تَرَک جای مناسبی برای تجمع میکروب‌هاست.