آشنایی با لعاب نمکی و قلیایی و روش تهیه آن‌ها

https://en.wikipedia.org/wiki/Salt_glaze_pottery لعاب نمکی. عکس از

لعاب نمکی چیست؟

تکنیک لعاب نمکی (salt glaze) یا تبخیری، تکنیکی است که در آن پودر یا آب نمک (کلرید سدیم یا نمک طعام) را در کوره داغ حاوی ظروف سفالی وارد می‌کنند. نمک تبخیر می‌شود و بخار سدیم تولیدشده روی سطح سفال می‌نشیند و با سیلیسیم موجود در بدنه سفالی واکنش می‌دهد و لعاب بسیار سخت سدیم سیلیکات را تشکیل می‌دهد. ظرفی که با پخت نمکی تولید می‌شود، جلوه منحصر‌به‌فرد و پیش‌بینی‌ناپذیری دارد.

لعاب نمکی از قرن‌ها پیش تهیه می‌شده است؛ ابتدا به‌عنوان روش لعاب‌کاری صنعتی و سپس به‌عنوان تکنیکی هنری.

لعاب قلیایی چیست؟

لعاب قلیایی در دهه 1970 به‌عنوان جایگزین بدون کلراید لعاب نمکی معرفی شد. کربنات یا بی‌کربنات سدیم را در حرارت زیاد وارد کوره می‌کنند. این ماده را به روش‌های مختلفی وارد کوره می‌کنند؛ از قبیل: پاشیدن آب و محلول قلیایی، چکاندن مقادیر اندک کربنات سدیم به داخل کوره یا وارد کردن آمیزه‌ی جامد و گچی‌شکل ساخته‌شده از کربنات و بی‌کربنات سدیم، پودر گچ (whiting) و آب‌. قلیا (Na2O) با سطح آلومینا و سیلیکات رس واکنش می‌دهد و لعاب ایجاد می‌کند.

ویژگی‌های لعاب نمکی

لعاب نمکی بافت پوست پرتقالی خاصی به ظرف می‌دهد. پخت نمکی نتایج زیبا و پیش‌بینی‌ناپذیری می‌دهد.

در لعاب کاری تبخیری، بخارات سمی مانند بخار سدیم و کلر ایجاد می‌شود که برای سلامتی و محیط زیست مضر است.

دمای پخت این گونه لعاب‌ها بین 1060 تا 1180 درجه سانتی‌گراد است. ناخالصی‌های بدنه مانند آهن اکسید تعیین‌کننده‌ی رنگ لعاب است.

روش ساخت ظروف با لعاب نمکی یا قلیایی

معمولاً پخت نمکی در کوره‌های بزرگ چوب‌سوز یا گازسوز انجام می‌شود و در انتهای پخت، نمک را به‌صورت گَرد وارد اتاقک کوره می‌کنند.

کوره‌های نمکی معمولاً دو یا چند درگاه نمک دارند. اگر کوره درگاه مخصوص نمک‌پاشی نداشته باشد، از درگاه مشعل‌ها می‌توان استفاده کرد.

به‌طور کلی روش‌های مختلفی برای واردکردن سدیم به درون کوره وجود دارد که راحت‌ترین و ساده‌ترین آن‌ها ریختن آن است که البته همیشه بهترین راه نیست. این که پودر را به‌سادگی به درون کوره بریزیم بیشتر باعث می‌شود قلیا کف کوره جمع شود و به اطراف ظرف نرسد. با این روش مقداری قلیا به ظرف می‌رسد، اما کم است و بیشتر نزدیک درگاه‌هایی است که قلیا را از آن جا در کوره ریخته‌ایم. روش‌های دیگری نیز برای واردکردن قلیا به کوره وجود دارد:

1. در کاسه‌ای جوش شیرین، نمک یا مقدار کمی اکسید بریزید و هنگامی که کوره را با ظروف پر می‌کنید، آن‌ها را در مکان‌های مهم کوره قرار دهید. این مواد در طول پخت در بخش‌هایی از کوره تبخیر می‌شوند. این روش را می‌توان همراه با سایر روش‌های واردکردن قلیا به کار برد.

2. تهیه محلول قلیا: یک سطل را با آب پر کنید و یک تا دو پوند (0.45 کیلوگرم تا 0.9 کیلوگرم) جوش شیرین، خاکستر قلیا یا نمک را در آب حل کنید، سپس ظرف‌ها را در سطل فرو ببرید تا برای پخت آماده شوند. هنرمندی به نام Bede Clarke یک پیمانه نمک یا قلیا را به یک گالن آب اضافه می‌کند. همچنین در ورقه‌های نازک سفالی سنگ نمک می‌گذارد و قسمت‌هایی از ظرف‌ها را با آن‌ها می‌پوشاند.

3. اغلب کسانی که پخت قلیایی می‌کنند به این روش کار می‌کنند که جوش شیرین یا خاکستر قلیا را با آب داغ یا گرم مخلوط می‌کنند، در دستگاه پاشنده می‌ریزند و نوک فلزی آن را داخل کوره می‌گیرند و اسپری می‌کنند. معمولاً یک پوند خاکستر قلیا را به یک گالن آب داغ یا آب جوش اضافه می‌کنند. اغلب هنرمندان تا حدی این دستور را تغییر می‌دهند؛ مثلاً از مخلوط جوش شیرین، خاکستر قلیا و بوراکس در آب داغ استفاده می‌کنند.

4. برخی هنرمندان فقط از جوش شیرین یا فقط از خاکستر قلیا استفاده می‌کنند. هنرمندی به نام Teresa Pietsch یک پوند (۰.۴۵ کیلوگرم) خاکستر قلیا را به یک گالن آب اضافه می‌کند و این محلول را در دو مرحله وارد کوره می‌کند. زمانی که مخروط 04 در نرم‌ترین قسمت کوره سرد شد، نیمی از محلول را وارد می‌کند. سپس به‌آرامی دمای کوره را کم می‌کند. نیمه دیگر محلول را در مخروط 01 تا 1 اسپری می‌کند و نیم تا یک ساعت دیگر پخت را ادامه می‌دهد. قبل از پخت با محلول بوراکس روی نواحی‌ای که قلیای زیاد به آن‌ها صدمه نمی‌زند (مثلا داخل درپوش)، قلم‌مو می‌کشد. همچنین کوره را به‌آرامی خنک می‌کند تا امکان بلورزایی آهن در رس وجود داشته باشد.

5. لیتیم، پتاسیم و چند فلز دیگر نیز علاوه بر سدیم فلز قلیایی هستند که آن‌ها را هم می‌توان در محدوده‌ی دماییِ کم‌تر استفاده کرد.

نکات مهم در ساخت ظروف با لعاب نمکی

قفسه‌ها و کوره‌ی اختصاصی: نمک هر جایی که سیلیس باشد، با آن واکنش می‌دهد. به همین دلیل لازم است یک کوره و قفسه‌هایی را به لعاب نمکی اختصاص دهید. اگر قفسه‌هایی را که قبلاً در کوره برای پخت نمکی استفاده شده‌اند در کوره‌ای بگذاریم که پخت نمکی در آن انجام نشده، نمک قفسه‌ها حین پخت بخار می‌شود و روی کوره و ظروف داخل آن می‌نشیند.

چیدمان صحیح در کوره: باید فضای کافی بین اجزا باشد تا بخار نمک به‌راحتی در گردش باشد.

چیدمانی که ظروف بدون قفسه و پایه روی هم قرار می‌گیرند، مناسب نیست؛ چون بخار نمی‌تواند به گلدان‌های پایین و وسط نفوذ کند. تعداد قفسه‌های زیاد حرکت بخار و شعله را محدود می‌کند. بهتر است تعداد قفسه‌ها زیاد نباشد و ظروف نیز برحسب اندازه دسته‌بندی شوند تا بخار به راحتی حرکت کند. بهتر است بین قفسه‌ها فاصله باشد تا حرکت بخار به‌سمت وسط کوره راحت باشد. قفسه‌های متناوب بهتر است؛ زیرا جریان بخار را محدود نمی‌کند.

امکان استفاده از تکنیک زیرلعابی: پیش‌اعمال لعاب‌ها ضرورت ندارد؛ اما می‌توان تزئین زیرلعابی نیز انجام داد.

استفاده از wadding: برای اینکه لعاب نمکی ظروف را به کوره یا به همدیگر نچسباند، لازم است از wadding استفاده شود (توپ یا رول از جنس خاک نسوز که نمی‌گذارد اجسام در کوره به هم بچسبند). اکثر سفالگرها گلوله‌های کوچکی درست می‌کنند و آن‌ها را با بزاق یا آب به ته ظرف‌هایشان می‌چسبانند. البته گاهی هم وقتی ظرف‌ها را در کوره می‌گذارند، waddingها می‌افتند.

فرمول wadding مایکل کلین (Michael Kline):

رس نسوز 50%، ماسه محلی 25%، آلومینا هیدرات 25%.