تکنیک موکا چیست و چگونه انجام می‌شود؟

تکنیک موکا چیست؟

Ref: https://creamik.com/mocha-tea-a-ceramic-decorating-technique-using-slip/?lang=en

تکنیک موکا (mocha) نوعی از تزئین محصولات سرامیکی است که بر پایه واکنش اسید و باز استوار است. ماده اسیدی روی ماده بازی ریخته می‌شود و طرح‌های زیبایی ایجاد می‌کند. این تکنیک از سنگ موکا الهام گرفته شده است که سنگی نیمه‌شفاف است و خطوطی شبیه سرخس یا شاخه درخت دارد. این سنگ نزدیک بندری به نام «المُخا» در یمن یافت می‌شود. تکنیک موکا در قرن هجدهم در انگلستان ابداع شد.

خاصیت اسیدی و بازی چیست؟

برخی از مواد خاصیت اسیدی و برخی دیگر خاصیت بازی دارند. مواد با خاصیت اسیدی (اسیدها) معمولاً ترش‌مزه‌اند و خاصیت خورندگی دارند. مواد با خاصیت بازی (بازها) موادی با مزه تلخ-گس هستند و حالتی لزج دارند. اسید و باز با هم واکنش شیمیایی می‌دهند و آب و نمک تولید می‌کنند.

سرکه و آب‌لیمو مثال‌هایی از مواد اسیدی و وایتکس، مایع سفیدکننده، آب پوست پرتقال و جوش‌شیرین مثال‌هایی از مواد بازی هستند.

میزان خاصیت اسیدی یا بازی یک ماده به‌کمک مقیاس پی‌اچ سنجیده می‌شود. مقیاس پی‌اچ از عدد صفر تا چهارده را در بر می‌گیرد. ماده‌ای که پی‌اچ آن عددی بین صفر تا شش باشد، اسیدی و ماده‌ای که پی اچ آن بین هشت تا چهارده باشد، بازی محسوب می‌شود. پی‌اچ هفت هم پی‌اچ خنثی در نظر گرفته می‌شود.

چگونه تکنیک موکا را انجام دهیم؟

در تکنیک موکا از واکنش اسید و باز برای ایجاد طرح‌های زیبا و منحصر به فرد روی سرامیک استفاده می‌شود. محصول اسیدی روی محصول بازی ریخته می‌شود و طرحی زیبا به ما می‌دهد. برای ایجاد طرح موکا به محصول اسیدی با pH 6، اکسید رنگی و محصول بازی مثل دوغاب رس نیاز داریم که از پتاسیم، سدیم و وایتینگ (پودر گچ) تهیه شده باشد.

در گذشته محصول اسیدی‌ای که در تکنیک موکا استفاده می‌کردند تنباکو بود. برگ‌های تنباکو را می‌جوشاندند و عصاره‌ی آن را با آب مخلوط می‌کردند. امروزه به جای تنباکو از لیمو، سرکه سفید یا قهوه فوری می‌توان استفاده کرد.

هر محصولی pH متفاوتی دارد؛ بنابراین هر ماده اسیدی‌ای بعد از تماس با دوغاب، طرح متفاوتی می‌دهد. می‌توانید طرح‌ها و رنگ‌های متفاوت را امتحان کنید.

بدنه سفالی مناسب برای تکنیک موکا

ظروف موکا را در گذشته هم با ارتن‌ور سفید و هم با ارتن‌ور قرمز درست می‌کردند؛ اما آن‌ها را تقریباً با هر بدنه سفالی و در هر دمایی می‌توان تهیه کرد. بهترین بدنه رسی برای این تکنیک، رسی است که درصد زیادی رس توپی یا کائولن پلاستیک داشته باشد (مثل کائولن پلاستیک ادگار، EPK).

تهیه دوغاب موکا

چون مشخص نیست دوغاب‌های صنعتی حاوی چه موادی هستند و نمی‌توان واکنش شیمیایی را پیش‌بینی کرد، خودتان باید دوغاب تهیه کنید. برای تهیه دوغاب یا خاک رس را با آب مخلوط کنید یا از پودر مواد خام استفاده کنید. در هر دو مورد، قوام آن باید شبیه خمیر کرپ باشد. به همین منظور، خاک رسی که استفاده می‌کنید باید غلظت مطلوبی از بال‌کلِی (رس توپی) یا کائولن داشته باشد.

دستورهای پیشنهادی برای تهیه دوغاب تکنیک موکا:

دستور 1: فلدسپار 5%، رس توپی 75%، کائولن 10%، سیلیکا 10%. (این دستور برای بیشتر بدنه‌های رسی مناسب است، به‌راحتی رنگ می‌پذیرد و در مخروط 04 تا 12 پخت می‌شود).

دستور 2: رس توپی 75%، کائولن 25%

دستور 3: رس توپی 75%، کائولن 10%، سیلیکا 10%، فلدسپار 5%

دستور 4: رس توپی 50%، کائولن 50%

تهیه محلول اسیدی

به یک محلول اسیدی رقیق و ملایم باید رنگ‌دهنده اضافه کنید. رنگ‌زاهای رایج اِستِین‌ها، کربنات‌های فلزی و اکسیدهای فلزی هستند. کربنات‌ها و استین‌ها از اکسیدهای فلزی بهترند؛ زیرا معمولاً کم‌تر از اکسیدها رسوب می‌کنند. مواد سنگین مثل اکسید مس سیاه، اکسید کبالت سیاه و اکسید آهن سیاه خوب نتیجه نمی‌دهند؛ زیرا به‌راحتی در محلول اسید معلق نمی‌مانند.

یک قاشق چای‌خوری سرپر رنگ به اضافه یک چهارم فنجان اسید رقیق شروع خوبی است. با این حال باید آزمایش انجام شود تا مشخص شود ترکیبی که بهترین طرح موکا را می‌دهد کدام است.

اگر می‌خواهید از اکسیدهای اسیدی استفاده کنید، می‌توانید به 100 گرم محصول اسیدی 10 گرم اکسید آهن یا 5 گرم اکسید کروم اضافه کنید. 5 یا 6 گرم مشکلی در نتیجه‌ی کار ایجاد نمی‌کند؛ زیرا این محلول لعاب نیست. می‌توانید از کبالت، منگنز یا مس استفاده کنید. با اکسیدهای رنگی متفاوت، نتیجه متفاوتی به دست می‌آید.

روش انجام تکنیک موکا

برای اعمال تکنیک موکا، سفال باید هنوز کمی رطوبت داشته باشد (چرمینه باشد) تا دوغاب را اعمال کنید. دوغاب را می‌توان با قلم‌مو اعمال کرد، اما روش آبشاری (ریختن) و غوطه‌ورکردن بهتر است و سطح همگن‌تری می‌دهد.

پس از زدن انگوب، 10 تا 20 ثانیه فرصت دارید قبل از خشک‌شدن کامل، محلول اسیدی را بزنید. محلول اسیدی فقط زمانی روی دوغاب پخش می‌شود که رطوبت باقی باشد و جذب بدنه نشده باشد.

قلم‌مو را به‌خوبی به مخلوط رنگ و اسید آغشته کنید و آن را با دوغاب فقط تماس دهید. با قلم‌موی نازک خطوطی مانند شاخه ایجاد کنید یا قطره‌هایی با قطره‌چکان روی دوغاب بریزید. اگر گران‌رویِ دوغاب و اسید مناسب باشد، اسید روی دوغاب مسیری مانند طرح سرخس را طی می‌کند و رنگ را هم با خود حمل می‌کند. اگر قطعه را به‌صورت افقی نگه دارید، همزمان در سه جا پخش می‌شود و طرحی مانند پرتوهای خورشید می‌دهد. اگر آن را در زاویه خاصی نگه دارید، طرح شاخه ایجاد می‌شود.

بعد از تزئین باید ظرف خشک شود. باید قطعه پس از خشک‌شدن در کوره‌ای با دمای 960 تا 1020 درجه سانتی‌گراد پخته شود. بعد از پخت می‌توانید لعاب شفاف روی آن بزنید. بعد از لعاب‌زدن باید دوباره در دمای متناسب با نوع سفال و لعابِ شفاف پخته شود. لعاب‌های نیمه‌شفاف هم می‌توانید استفاده کنید، اما لعاب کدر مناسب نیست؛ زیرا طرح موکا را می‌پوشاند.

نکات تکنیک موکا

پخت این تکنیک هم در حرارت کم و هم در دمای زیاد انجام می‌شود. اگر پخت کم‌آتش می‌خواهید، باید از دوغاب ارتن ور سفید استفاده کنید و اگر می‌خواهید در دمای زیاد پخت کنید، دوغاب پرسلان یا یکی از دستورهای بالا را استفاده کنید.

لعاب شفافی که روی سطح موکا را می‌پوشاند، ممکن است رنگ را از بین ببرد یا آن را به خود جذب کند؛ به خصوص در دماهای بیش از مخروط 4. بهتر است این تکنیک روی ظروف حرارت بالایی اجرا شوند که نیازی به لعاب ندارند.