خاک رس چیست؟

خاک رس ماده اولیه سفال است که در طبیعت در دسترس و فراوان است. خاک رس قسمتی از پوسته جامد زمین است که بر اثر تخریب و متلاشی‌شدن صخره‌ها تشکیل و روی هم انباشته شده است. سیلیکات و آلومینیوم قسمت اعظم خاک رس را تشکیل می‌دهد. سایر مواد آن را ناخالصی می‌نامند.

خاک رس چگونه به وجود آمده است؟

پس از تشکیل کوه‌ها، به‌مرور عوامل طبیعی باعث تخریب آن‌ها شدند. مقدار زیادی از سنگ‌های کوه‌ها خردشدند و به‌وسیله رودخانه‌ها به‌سمت فرورفتگی‌های زمین، یعنی دریاها و اقیانوس‌ها رفتند. موادی که به وسیله رودخانه‌ها حمل می‌شدند، به‌صورت لایه‌لایه روی هم قرار گرفتند و به‌مرور زمان و با فشاری که لایه‌های بالایی وارد می‌کردند، به سنگ‌های رسوبی تبدیل شدند. تغییرات بعدی پوسته جامد زمین و چین‌خوردگی‌های جدید باعث شد این طبقات رسوبی مرتباً سر از زمین بیرون بیاورند، به‌صورت کوه ظاهر شوند و دوباره بر اثر عوامل طبیعی تخریب و ته‌نشین شوند. حاصل این عمل مداوم تشکیل خاک رس است.

انواع خاک رس

خاک رس رسوبی

خاک رس رسوبی معمولاً به‌صورت پوستۀ رسوبی تحت فشار تشکیل می‌شود. این خاک رس مسیری طولانی را از محل تخریب طی می‌کند و به قطعات ریز و فشرده تبدیل می‌شود و فعل و انفعالاتی به طور طبیعی در آن انجام می‌شود.

در مواقعی که گل‌های رسوبی یکی از عوامل لازم را کم دارند، سفالگران برحسب تجربه به آن مواد موردنیاز را مانند پودر سنگریزه و ماسه اضافه می‌کنند.

خاک رس گلوله‌ای

خاک رس گلوله ای معمولاً به شکل طبیعی در بسترهایی از لایه زمین تشکیل می‌شود. به اندازه رس‌های رسوبی جابه‌جا نمی‌شود و با مواد دیگر نیز ترکیب نمی‌شود. به همین دلیل چندان تحت فشار نبوده و قابلیت انقباض آن‌ها گاهی به ۲۰درصد می‌رسد.خاک رس قرمز در مکان‌هایی تشکیل می‌شود که مواد آهنی و رسوبات سنگ آهن در جریان تخریب‌ها و فشارهای پوسته زمین بیش از سایر مواد وجود دارد. اکسید آهن در شکل‌پذیری گل، میزان حرارت لازم برای پخت و استحکام بعدی آن نقش عمده ای دارد.

خاک رس آهکی

خاک رس آهکی دارای ترکیبات فلدسپاتی شامل ماسه، شن، مواد آهکی و مواد گدازنده دیگر است و بنابراین شکل پذیری آن مشکل است.

خاک رس دیرگداز

خاک رس دیرگداز در مکان‌هایی وجود دارد که سنگ‌های معدنی آن سنگ‌های سخت و بیشتر زغال سنگ بوده است. مولکول‌های تشکیل دهنده این خاک باعث می‌شود شکل پذیری چندانی نداشته باشند و به حرارت بالا نیاز داشته باشند.

ویژگی‌های خاک رس

اندازه و شکل ذرات

ویژگی‌های اصلی گل رس به ذرات بسیار ریز موجود در رس برمی‌گردد که قطر آن‌ها از یک میکرون بیشتر نیست. علاوه بر این ذرات ریز، دانه‌های درشت‌تر هم وجود دارد که مکن است ذرات تجزیه شده فلدسپار، کوارتز و غیره باشد که هنوز کاملاً تجزیه نشده و همراه با مواد دیگر ته نشین شده است.

مقداری مواد آلی نیز در خاک وجود دارد که هنگام پختن گل از بین می‌رود؛ ولی وجود آن عامل مهمی در شکل‌بخشی گل به شمار می‌رود.

شکل‌پذیری گِل رس

خاک رس هنگامی که با مقدار معینی آب مخلوط شود، قابلیت آن را دارد که به هر شکلی درآید. این خاصیت را شکل‌پذیری می‌نامند که یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های رس است. این خاصیت به کوچک بودن ذرات موجود در گل رس برمی‌گردد که پس از ترکیب با آب حالت لغزش‌پذیری آن باعث این قابلیت می‌شود.

مرغوبیت خاک رس

مرغوبیت خاک رسی که برای ساخت اشیای سفالی استفاده می‌شود حائز اهمیت است. از این نظر گل رس را به دو درجه تقسیم می‌کنند:گل رس درجه اول که کنار سنگ‌های مادر (فلدسپات) رسوب کرده و آب و یخچال‌های طبیعی آن را جابه‌جا نکرده است. این نوع گل‌ها نادر هستند. این گل‌ها در مسیر جریان آب قرار نگرفته و ذرات ریز و درشت آن از هم جدا نشده است. این گل‌ها بیشتر زبر و شکل‌ناپذیر هستند: زیرا بلافاصله پس از جداشدن از سنگ‌های اولیه رسوب کرده و با مواد معدنی دیگر آمیخته نشده و خالص باقی مانده است.

گل رس درجه دوم که پس از جداشدن از سنگ‌های اصلی به محل‌های دیگر منتقل شده و با عوامل طبیعی مانند باد، آب و یخچال‌های طبیعی جابه‌جا شده است. این گِل که بیشتر از گِل نوع اول یافت می‌شود، از ناخالصی‌های مختلفی مانند آهن، کوارتز و میکا تشکیل شده و برای سفالگری مناسب است.

منبع

فن و هنر سفالگری، فائق توحیدی، ۱۳۸۶، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).