حمیریان و تحول دین در حجاز پیش از اسلام

کریستین ژولین روبن (Christian Julien Robin)، باستان‌شناس فرانسوی، بر آن است که مدت‌ها پیش از ظهور اسلام، بت‌پرستی در جزیره‌العرب رونق خود را از دست داده بود و یگانه‌پرستی داشت جایش را می‌گرفت. شواهدی که او ارائه می‌کند، نشان می‌دهد که مفاهیم یگانه‌پرستانه، عمدتا از یهودیت توسط حمیری‌ها جذب شد و وقتی حمیریان قلمرو خود را تا حجاز و عربستان شمالی گستراندند این افکار احتمالا در این مناطق نیز پراکنده شد.

حمیریان و یهودیت

حمیریان حکومتی بودند در جنوب عربستان که از سده دوم میلادی قدرت پیدا کردند. روبن در مقاله ای با عنوان «حمیر، آکسوم و عربستان بیابانی در دوران پایانی باستان»، که در «کتاب ۱۴۰۰ سال پادشاهی در عربستان پیش از اسلام» (انتشارات حکمت) به فارسی ترجمه و منتشر شده است، بر اساس شواهد باستان شناختی نشان می‌دهد که حمیریان از حدود سال ۳۲۰ میلادی به یهودیت گرویدند. البته این گروش در ابتدا تنها به صورت اخذ مفاهیم یکتاپرستانه بود نه اعلام رسمی دین یهودیت. در حقیقت برخی حاکمان تنها حامی یهودیت بودند نه پیروان آن و گروهی نیز نوعی یگانه پرستی تحت تاثیر یهودیت داشتند که شکلی حداقلی از یهودیت بود. برخی آن را نوعی دین جدید دانسته‌ و آن را رحمان‌پرستی نامیده‌اند.

به گفته روبن در سراسر یمن پس از سال 380 میلادی هیچ کتیبه‌ای به بت‌پرستی تصریح ندارد و عبادتگاه‌های بزرگ که پیشتر رایج بودند، دیگر پرستش نمی‌شدند و هیچ متن متاخر از سال 380 میلادی در آن‌ها نیست.

گسترش وام‌واژه‌های عبری و آرامی نشان می‌دهد که این تغییر دینی ناشی از نفوذ یهودیت بوده است. از سال 380 تا 530 کتیبه‌های حمیری از یهودا سخن می‌گویند و عبادتگاه‌ها را مِکراب می‌نامیدند. حتی در نزدیکی صنعا قبرستانی مخصوص یهودیان ساخته شده بود.

تصویر بالا فاکسیمیله سنگ نوشته ای است که تاریخ آن را 384 بعد از میلاد تعیین کرده اند. این سنگ نوشته در نزدیکی صنعا یافت شده و حکایت از ساخت گورستان اختصاصی یهودیان در آن منطقه دارد. یکی تنها یکی از شواهد باستان شناختی است که گسترش یهودیت در عربستان جنوبی را نشان می‌دهد. (منبع: arabs and emoires befor islam, p134 )

یکتاپرستی در حجاز پیش از اسلام (شواهد باستان‌شناختی)

این تغییر مذهبی نزد حمیریان چه ارتباطی به تاریخ دین در حجاز دارد؟ در قرن چهارم، یعنی حدود دویست سال قبل از ظهور اسلام قلمرو حمیریان به قدری توسعه یافت که نه تنها حجاز بلکه تا شمال جزیرة العرب را شامل می‌شد.

به احتمال زیاد چنین اتفاقی بر دین مردم حجاز نیز تأثیرگذار بوده است. جالب این است که حکومت حمیریان نیز توسط پادشاهی آکسوم که مسیحی بودند از میان رفت.

تصویر بالا نقشه‌ لشکرکشی حمیریان به مناطق داخلی عربستان بر اساس کتیبه‌ای است که در تاریخ ۳۶۰ میلادی تاریخ گذاری شده است. (منبع: arabs and emoires befor islam, p143 )

این شاهدی است بر نظریه پاره‌ای از تاریخنگاران، از جمله خود روبن که معتقد‌اند، برخلاف روایت‌هایی رایج، بت‌پرستی و چندگانه پرستی، دین رایج در حجاز پیش از اسلام نبوده است بلکه اسلام در دل یک سنت یکتاپرستانه ظهور کرده است. او بر آن است که شواهد باستان‌شناختی کافی وجود ندارد که حاکی از رواج بت‌پرستی در حجاز باشد.

کریستین روبن در جمع بندی نظرش درباره دین حجاز پیش از اسلام در جای دیگری از کتاب 1400 سال پادشاهی در عربستان پیش از اسلام مینویسد:

«کتبیه ها و کاوش های باستان شناختی که با منابع خارجی تکمیل شده اند آشکار می سازند که تقریبا در همه عربستان نخبگان به یک یا چند جریان اصلی یگانه پرستانه پایبند بوده اند. این دیدگاه که در قرن ششم میلادی چندگانه‌پرستی در سرتاسر عربستان فراگیر بوده دیگر پذیرفتنی نیست. ... تنها شهرهایی که در آنها فرقه‌هایی عمومی با نام خدایان چندگانه‌پرستانه یاد شده‌اند مکه و الطائف در غرب عربستانند. توجه برانگیز است که روایات اسلامی عبادتگاهی بت‌پرستانه، خدایی که به طور عمومی ستوده شود یا مناسکی چندگانه‌پرستانه را در المدینه یاد نرکده اند. این امر بدان معنا نیست که چندگانه ‌پرستی در این منطقه ناپردید شده بود بلکه روشن است که دیگر محدود به فضای خصوصی بود.» ص ۱۴۰