تاریخچۀ رپ فارسی و هیپ‌هاپ در ایران

رپ (Rap) که اصولاً در خانواده‌های ایرانی به‌عنوان یک سبک موسیقی تند و سریع و پر از فحش شناخته می‌شود، برای ماهایی که زمان‌های زیادی را با این سبک موسیقی و اخبار و حواشی آن پشت‌سر گذاشته‌ایم جور دیگری است. علاقۀ وصف‌نشدنی به این سبک موسیقی خلاقانه و پر از ایده، یک‌جور دیگری به دل شنونده‌ها و فن‌های رپ‌کُن‌ها می‌نشیند.

خلاصه همین بهانه‌ای شد تا بیایم و برای یک بار هم که شده این تاریخ سینه به سینه و شفاهی رپ فارسی و کمی کلان‌تر، رپ ایرانی را به این شکل مکتوب کنم تا اگر در آینده کسی خواست آن را کامل‌تر کند، بتواند از این مقاله استفاده کند. این نوشته حاصل نزدیک به ۵۰ روز تلاش مداوم و جست‌وجو در گوگل از سال ۲۰۰۱، خواندن و دیدن مصاحبه‌های مختلف و گپ‌و‌گفت‌ با آدم‌های عشق رپ است که دارد منتشر می‌شود.

روی همین حساب شاید یک‌سری توضیحاتی که در ادامه می‌دهم، برداشت‌های شخصی من یا اشخاص دیگر باشد و تفاوت دیدگاه وجود داشته باشد، یا اینکه حتی اطلاعات غلطی هم داشته باشد که خیلی خیلی خوشحال می‌شوم برای تکمیل‌ترشدن و بهتر‌شدن این نوشته، در قسمت کامنت‌ها به من بازخورد بدهید.

رپ یعنی چه؟

ترجمۀ تحت‌الفظی کلمۀ Rap، «صدای دقّ الباب (تق) یا سرزنش سخت یا زخم زبان» است و به‌صورت فعل، معنای تند و سریع ضربه‌زدن می‌دهد. اما بعضی‌ هم معتقدند RAP مخفف عبارات گوناگونی از قبیل «Rhythmic American Poetry، Rhythm and Poetry، Rhythmically Applied Poetry، Rhythmically Associated Poetry» است. فارق از درست یا غلط بودن این اعتقادات، نکتۀ درخور توجه این است که در تمامی این تعابیر دو لغت Rhythm به‌معنای وزن و قافیه و Poetry به‌معنای شعر و اشعار دیده می‌شود.

رپ از دل جوامع غربی پدید آمده است و هرچه که هست، محصولی وارداتی و آن‌ور آبی است. بی‌پرده بخواهم بگویم، «رپ» تیز و سرکش است. باید مراقب بود؛ چون این چاقوی برنده هم می‌تواند اثر خلق کند و هم می‌تواند آدمی را بکشد!

متن‌های رپی پایبندی چندانی به اصول شعرنگاری و قافیه ندارند؛ ولی وزن و چیدمان کلمات، وقتی که با آوا و فلوی رپ‌کن‌ همراه می‌شود، حال و هوای خاصی را برای شنونده به ارمغان می‌آورد. در فرهنگ سیاه‌پوست‌های آمریکایی اصطلاحاً به آن Slick talks می‌گویند.

در نگاه بسیاری، شعری ناب از لحاظ تکنیک به حساب نمی‌آیند؛ اما با همین سادگی و بی‌پیرایگی خود می‌کوشند معنایی دیگر از زندگی اجتماعی را به مخاطب خود یادآوری کنند که بعدی از زندگی مردم کوچه و خیابان است. به‌نحوی می‌توان گفت چارچوب تعیین‌شدۀ موسیقی را که دارای قوانین سخت و مشخص است خرد کرده و از چارچوب خود خارج می‌کند تا موسیقی در دسترس همۀ افراد جامعه قرار گیرد.

سبک رپ در نگاه کلی و بدون ورود به جزئیات فنی، چند ویژگی موسیقایی و کلامی دارد که در سال‌های اولیۀ پیدایش رپ بسیار آشکارتر بوده است:

ویژگی‌های موسیقایی سبک رپ: پایبند‌نبودن به چارچوب‌های تعریف‌شده در موسیقی + انعطاف‌پذیری بیشتر این موسیقی در مقایسه با سایر سبک‌ها (تکنیک Merry-Go-Round).
ویژگی‌‌های کلامی سبک رپ: شکستن چارچوب‌های کلی شعر و خلاقیت در سراییدن اشعار + انتقاد (گاهی با چاشنی خشونت و فحاشی) + بیان صریح و بی‌پردۀ احساسات جوان‌ها که بعدها به بازگو‌کردن تلخ واقعیت‌‌های ناشنیده از معضلات اجتماعی و اقتصادی طبقات پایین جامعه تبدیل شد.

درواقع، هنرمندان این سبک تلاش کردند تمام اجزای آن را برای اعتراض به وضع حاکم و شکستن هالۀ قدسی و سنگین پیرامون آن به کار گیرند و به‌جای آن، همه را به جدی‌گرفتن مشکلات واقعی مردم، فارغ از تبلیغات پوشالی رسانه‌ها و ژست‌های رسمی، دعوت کنند. ضرب‌آهنگ تند، نشان‌دهندۀ درددل‌های فراوان و عصبانیت از معضلات اجتماعی است. بی‌اعتنایی به ساختارهای آهنگ‌سازی و قافیه‌پردازی نیز ناشی از نارضایتی فرد از وضعیت موجود و مخالفت با مشکلاتی است که ساختارهای رسمی مدرنیسم بر جامعه تحمیل کرده است. به بیان دیگر، خواننده با همۀ توان و به‌کارگیری همۀ ابزارهایی که در اختیار دارد، هواداران خود را به شکستن تصورات نادرست از پیشرفت جامعه و توجه به واقعیت‌‌های تلخ و ناشنیده از زندگی محرومان مجبور می‌کند.

موسیقی به‌عنوان هنری درخور توجه، گاه آن‌چنان جنجال برمی‌انگیزد که نظریات مثبت و منفی پیرامون خود را تغییر می‌دهد. یکی از سبک‌های پرطرف‌دار موسیقی، چه در دنیا و چه در ایران، موسیقی رپ است؛ چون جزو معدود موسیقی‌هایی است که تلاش می‌کند خلاقیت و پرستیژ داشته باشد؛ چه در ساختار و چه در محتوای خود. می‌شود گفت رپ یکی از سبک‌های موسیقی است که سانسور ندارد و به‌معنای واقعی بازتاب‌دهندۀ قشر مخاطب خودش است؛ درست برخلاف سبک‌های دیگر. موسیقی رپ موضوعات و معضلات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی را به چالش می‌کشد.

جمعیت هدف موسیقی «رپ»، عمدتاً نسل جوان و نوجوان است. جدای از مؤلفه‌ها و ویژگی‌های جذاب این نوع موسیقی، آنچه باعث استقبال از «رپ» می‌شود، تنها تنوع‌طلبی، استقلال‌طلبی، حق‌طلبی و مجالی برای تخلیۀ انرژی نیست، بلکه جوان امروزی حرف‌هایی برای گفتن دارد که غالباً از جنس گلایه و درددل است و لاجرم به‌ دنبال شیوه‌ای برای بیان آن‌هاست.

رپ‌کُن و اهداف آن

هنر موسیقی در همۀ سبک‌ها و شاخه‌های ایجاد‌شده زیباست. گفتن از مشکلات و معضلات می‌تواند مفید باشد. البته که شادی و نشاط هم لازمۀ زیستن است. همۀ هنرمندان دنیا در سبک‌های خود وظایف متفاوتی دارند؛ اما موسیقی رپ در یک نقطه از بقیۀ سبک‌های موسیقی متفاوت‌تر است: فرهنگ‌سازی و آگاه‌کردن مردم. در ادامه بیشتر به این موضوع می‌پردازم.

مهم‌ترین فاکتور رپ‌کُن واقعی، نحوۀ تفکر و نگرش و خط فکری اوست. درواقع رپ‌کن‌های واقعی خط‌مشی‌دهنده و الگوی زمان خود هستند. اینکه در متن شعر خود یا خواندن آن متن چه تکنیک‌هایی استفاده می‌کنند هم مهم است، اما نحوۀ نگرش و جهان‌بینی آن‌ها مهم‌تر از هر چیز دیگری است. رپ‌کن می‌تواند با موسیقی خود به طرف‌دارهای خود حس امیدواری دهد و گاه ناامیدشان کند. پس برای گوش‌کردن به موسیقی رپ باید به انتخاب رپ‌کن هم دقت کرد.

پیدایش رپ در دنیا

برخی ادعا کرده‌‌اند ریشۀ موسیقی رپ به جامائیکا در دهۀ ۱۹۶۰ برمی‌گردد؛ زمانی که خوانندگان در مراکز تفریحی به جای صحبت‌‌‌کردن در میان پخش دو موسیقی، ترجیح دادند در حین پخش آن صحبت کنند. برخی حتی به دوره‌های گذشته در دو سه قرن پیش اشاره می‌‌کنند که بردگان در محافل رقص و آواز خود چیزی شبیه به رپ می‌خواندند. اما به‌هر‌حال موسیقی رپ ابتدا در آمریکا و در دهۀ ۱۹۷۰ به جهان معرفی شد؛ یعنی زمانی که خوانندگان آفریقایی‌آمریکایی به ‌دلیل مشکلات مالی توان شرکت در دوره‌‌های آموزشی یا تأسیس و استفاده از استودیوهای مجهز برای ضبط ترانۀ خود را نداشتند. این سیاه‌پوستان که از تبعیض و فقر خسته شده بودند، محتوای اعتراضی و عدالت‌خواهانه را در ترانه‌‌های بی‌‌نظم خود می‌‌گنجاندند.

هرچند موسیقی رپ در آمریکا هنوز هم لحن تلخ و اعتراضی خود را حفظ کرده است، دیگر دربارۀ مباحثی که در آغاز تولد خود به آن‌ها می‌پرداخت سخنی به میان نمی‌آورد یا حداقل به‌ندرت دربارۀ آن‌ها سخن می‌گوید. گویا آرزوی دکتر مارتین لوتر کینگ (Martin Luther King)، رهبر جنبش حقوق مدنی آمریکایی‌های آفریقایی‌تبار، درخصوص برابری حقوق سیاهان و سفید‌پوست‌ها، لااقل دربارۀ رپ‌کُن‌ها در حد بسیاری به تحقق پیوسته است؛ چون محور اصلی موسیقی رپ در آمریکای حال حاضر را گنگستا رپ (Gangsta Rap) و تا حدود زیادی ترپ (Trap) تشکیل می‌دهد. به عبارت ساده‌تر، امروزه مباحث اصلی این موسیقی را رجزخانی و بیان مشکلات اجتماعی نظیر فقر، بی‌کاری و... تشکیل می‌دهد. گفتنی است که سبک‌های گنگستا و ترپ تمرکز چندانی روی بیان مشکلات اجتماعی ندارند.

موسیقی رپ با همۀ این مفاهیم و حرکت‌ها پیوند خورد و از دایرۀ محدود سیاه‌پوستان آمریکایی، به هر جایی که جوانانی معترض به وضعیت حاکم در جامعه یا حکومت وجود داشتند، کشیده شد. ابتدا سفیدپوستان به‌عنوان آهنگ‌ساز و تنطیم‌‌کننده در کنار خوانندگان سیاه‌پوست ترانه ساختند، اما به‌تدریج رپ‌خوان‌‌های سفیدپوست هم فراوان شدند.

پیدایش رپ در ایران

رپ فارسی در اوایل دهۀ ۱۳۸۰ در ایران شکل گرفت و خواننده‌های زیادی از همان دهه در این سبک فعال هستند؛ ازجمله سروش لشکری (هیچکس)، رضا ناصری آزاد (پیشرو) و گروه زدبازی که متشکل است از سامان رضاپور (ویلسون)، مهراد مستوفی (مهراد هیدن) و سهراب مصطفوی (سهراب ام‌جی). حسین رحمتی (حصین) یاسر بختیاری (یاس)، بهرام نورایی (بهرام) و عرفان رسولی (عرفان)، افرا، خشایار (خشی)، موژان YZ، بابک تیغه، آقای رپ، بهراد کاسب، علی دهش، علی ساتراپ (ساتراپ)، احسان مسموم، پویار، نوید مرداب، شایان آسفالت، بهمن دیو، چنگیز، تیمور، داریا و چند نفر دیگر جزو نسل اولی‌های رپ فارسی در ایران شناخته می‌شوند.

رپ فارسی در ایران به‌طور زیرزمینی و غیرقانونی و از طریق اینترنت و چند سایت منتشرکنندۀ آثار رپ‌کن‌ها شروع به رویش و گسترش کرده بود. آن زمان دانشجویان و دانش‌آموزان در مدارس و دانشگاه‌ها به‌وسیلۀ اینفرارد و بلوتوث تلفن‌های همراهشان و نیز سی‌دی‌ها، موسیقی‌های رپ را یواشکی با همدیگر به اشتراک می‌گذاشتند. قسمت عمده‌ای از آثار زیرزمینی سرشار از فحش و ناسزا بود. همین موضوع سبب شد دفتر موسیقی وزارت ارشاد دربارۀ اعطای مجوز به آثار این سبک، سخت‌گیرانه عمل کند. درنتیجه، خیلی از رپ‌کن‌ها را همان زمان بازداشت یا سایت‌های منتشرکنندۀ آثار آن‌ها را فیلتر کرده و ادمین‌های سایت را بازداشت کرد.

به ‌دلیل پیچیدگی شرایط، تحت فشار بودن هنرمندان و همه‌گیرنشدن اینترنتی این سبک از موسیقی زیرزمینی، منابع موثقی دربارۀ فعالیت آن‌ها وجود نداشت. به‌علاوه، اطلاعات دقیقی دربارۀ تاریخچۀ اصلی برنامه‌های ملاقات و نحوۀ شکل‌گیری گروه‌های ابتدایی هنرمندانی که در داخل مرزهای ایران شروع به کار کردند، برای عموم پخش نمی‌شد. فقط گهگاه عکس‌ها یا فیلم‌هایی با کیفیت گوشی‌های آن زمان (3gp) تهیه و در سایت‌ها و بلاگ‌های آن زمان منتشر می‌شد.

در حال حاضر هم با جست‌وجو در گوگل به یک‌سری فیلم و عکس دسترس پیدا می‌کنید. در جست‌وجوهای قبل از سال ۱۳۸۵ هم به اطلاعات خیلی کمی از رپ فارسی در سایت‌ها و بلاگ‌های قدیمی خواهید رسید. البته خیلی از بلاگ‌ها و سایت‌های فعال در حوزۀ رپ فارسی نیز غیرفعال یا فیلتر شدند و ادمین‌های سایت، دیگر به فعالیت خود ادامه ندادند.

موسیقی رپ ایران در اواسط دهۀ ۸۰ خورشیدی گرفتار نوعی بحران شد. از طرفی آهنگ‌هایی با مضامین غیراخلاقی و تشویق به استفاده از موادمخدر توسط عدۀ محدودی از خوانندگان رپ پخش می‌شد و از طرف دیگر آهنگ‌های سیاسی‌اجتماعی از سوی خوانندگانی مانند هیچکس، بهرام نورایی و... خوانده می‌شد.

در این وضعیت، کم‌کم موسیقی رپ ابعاد تازه‌ای به خود گرفت و باعث شد بحث مبارزه با موسیقی رپ شکلی جدی بگیرد و سریال فیلترشدن سایت‌های مربوط به این سبک موسیقی آغاز شود. تعداد زیادی از رپ‌کن‌های این سبک بازداشت شدند؛ ازجمله بهرام، هیچکس، پیشرو، قاف و... . استودیوهایی که در آن آهنگ‌های خود را ضبط می‌کردند نیز توسط نیروی انتظامی پلمپ شد.

اما هرچه گذشت، تب رپ داغ‌تر شد، آهنگ‌های با مضامین غیراخلاقی کم‌رنگ‌تر شد و آهنگ‌های اجتماعی‌اعتراضی و سیاسی جای آن‌ها را گرفت.

کم‌کم در شهر، رپ‌کن‌ها با لباس‌های خاصشان دیده می‌شدند. میتینگ‌های رپی در جای‌جای تهران و به‌ندرت در شهرستان‌ها برگزار می‌شد. یکی از مکان‌های معروف برای برگزاری میتینگ‌های رپ‌کن‌های تهرانی پارک شاد بود. پارک شاد در تهران، میدان ونک، خیابان ملاصدرا، کوچۀ شاد واقع است. پارک شاد یکی از مکان‌های پرطرف‌دار بین رپ‌کن‌ها و طرف‌داران آن‌ها بود که روزهای مختلف در آنجا به اجرای فری استایل و بیت باکس و کل‌کل‌های رپی می‌گذشت.

پس از رواج این سبک در دهۀ ۸۰ و ۹۰ شمسی، امروزه انبوهی از خوانندگان تازه‌کار و مستعد به این نوع موسیقی می‌پردازند و روزانه تعداد کثیری موسیقی در این سبک تولید می‌شود که البته کمتر جنبۀ رقابتی دارد و تعداد هنرمندان ثابت، حرفه‌ای و فعال این سبک، از تعداد معدودی تجاوز نمی‌کند.

همان زمان‌ها رپ‌کن‌های زیادی از دل شهرستان‌های ایران بیرون آمدند و کارهای خوب و قابل قبولی به نسبت زمان خودشان ارائه دادند. هنوز هم رپ‌کن‌هایی از شهرستان‌های مختلف ایران داریم؛ اما به دلایل مختلفی مثل نبود امکانات، ضریب نفود کمتر اینترنت و... می‌شود گفت که در حق آن‌ها همیشه اجهاف شده و هیچ‌وقت آن‌طور که بقیۀ رپ‌کن‌ها دیده شدند، دیده نشدند.

البته اخیراً با توجه ‌به اقبال عمومی مردم به لهجه‌های مختلف ایرانی، رپ‌کن‌های مختلفی از طریق فیت‌دادن با رپ‌کن‌های شهرستانی، در مسیر حمایت و شناساندن رپ با لهجه و گویش محلی ایرانی تلاش کرده‌اند که با استقبال طرف‌دارهای رپ مواجه شد. امیدوارم این دسته از همکاری‌ها بیشتر صورت بگیرد تا رپ‌کن‌های ایرانی با لهجه و گویش محلی، بیشتر در عرصۀ حرفه‌ای دیده شوند.

رابطۀ رپ فارسی با ادبیات فارسی

در ظاهر، رپ سبک جدیدی از موسیقی است که وارد بازار موسیقی ایران شده است. اما با نگاهی دقیق‌تر به شعرهای مولانا، شاعر ایرانی که در حدود ۸۰۰ سال پیش می‌زیست، می‌بینیم که در متن شعر «من نه منم، نه من منم» دقیقاً همان حالت سبک رپ، یعنی تندخوانی و تکنیک واج‌آرایی وجود دارد و اتفاقاً بعد‌ها رپ‌کن‌های مشهور هم این آهنگ را با موسیقی امروزی اجرا کردند. البته باید گفت که ادبیات فارسی نقش مشخصی در شکل‌دهی رپ فارسی داشته است، ولی رپ‌کن‌های ایران با تأثیر از مولانا و... رپ‌کن نشدند.

در متن‌های موسیقی رپ فارسی آرایه‌های بسیاری ازجمله ایهام، تشابه، واج‌آرایی، جناس تام، جناس لفظی، تضاد، عکس (قلب) و لف و نشر استفاده می‌شود. این یکی از آن دلیل‌های محبوبیت و اصالت رپ فارسی است؛ چون رپ‌کن‌ با هدف آشنایی بیشتر مخاطب با فرهنگ غنی ایرانی از این آرایه‌ها استفاده می‌کند.

آهنگ‌سازهای موسیقی‌های رپ هم با به‌کارگیری سازهای ایرانی در موسیقی‌های خود و تلفیق سازهای سنتی ایرانی با سازهای امروزی، برای آشنا‌کردن مخاطب با سازها و فرهنگ سنتی ایرانی تلاش می‌کنند.

دو تن از کسانی که برای تلفیق سبک سنتی، هم از لحاظ موسیقایی و هم از لحاظ شعرخوانی، در رپ فارسی زحمت فراوانی کشیدند، امیر بیداد و مهدیار آقاجانی هستند. امیر بیداد با شعرخوانی سنتی و مهدیار آقاجانی با به‌کارگیری سازهای سنتی مانند سنتور و... در راستای برقراری ارتباط بین مخاطب و فرهنگ سنتی ایران کوشش می‌کنند.

گروه‌های رپ فارسی

گروه‌بندی‌‌های متعددی از رپ فارسی ارائه شده است؛ ولی به نظر می‌رسد جدا از برخی رپ‌کن‌ها که ترانه‌‌‌های متنوعی در ژانرهای مختلف می‌خوانند، در رپ فارسی سه ژانر اصلی تقریباً قابل تمییز است. باید به این نکته توجه کرد که خیلی‌وقت‌ها رپ‌کن‌ها در دسته‌های دیگر رپی هم فعالیت کرده و آهنگ منتشر می‌کنند، اما خب در اینجا براساس کلیت فعالیت‌هایشان دسته‌بندی شدند. شاید شما این دسته‌بندی را به‌شکل دیگری انجام دهید که می‌شود گفت یک‌جورهایی سلیقه‌ای است.

رپ فارسی از همان اوایل هم به ‌دنبال پیشرفت و افزایش روحیۀ کار تیمی در بین فعالانش بود. گروه‌های مختلفی از قبیل صامت، دیوار، ۰۲۱رکورد، زدبازی، ارتش قلم، تن به ده، T&T، جادوگران و... شکل گرفت و با گذشت زمان خیلی از گروه‌ها بنا به دلایل مختلف منحل شد و خیلی‌‌ها هم با اسم‌های دیگری شروع به فعالیت کردند و گروه‌های جدیدتری مانند ملتفت، پلاک، پایدار، چریک، کاغذ رکورد، بزرگ، ملی، پرشین کتس، تیک تاک، اپیکورباند، مرکز رکورد و... پدید آمد.

خیلی‌وقت‌ها هم به‌ دلیل محدودیت‌ها و علایق و استعدادها، خود رپ‌کن‌ها هم‌زمان با رپ‌کردن، آهنگ‌سازی هم می‌کنند؛ مثل مهراد هیدن، رضا پیشرو، خشایار اس آر و... .

در عرصۀ موسیقی ایران، می‌توان رپ‌کن‌ها و گروه‌های رپی را به چند دسته تقسیم کرد. اکثریت آثار رپ‌کن‌ها براساس سبک موسیقی در دسته‌های زیر قرار گرفتند. باید به این نکته توجه کرد که خیلی‌وقت‌ها رپ‌کن‌ها در دسته‌های دیگر رپی هم فعالیت کرده و آهنگ منتشر می‌کنند، اما خب در اینجا براساس کلیت فعالیت‌هایشان دسته‌بندی شدند.

رپ‌کن‌/گروه‌هایی که مضمون‌های اعتراض‌آمیز سیاسی و اجتماعی را به کار می‌گیرند. خیلی‌وقت‌ها جنبۀ اعتراضی به سیاست و موضوعی اجتماعی را با ادبیاتی خیابانی و بی‌پرده با خود همراه دارند و خیلی‌وقت‌ها عواقب به‌وجودآمدن این ناهنجاری‌ها و خودخوری‌هایی که به خودسازی و امیدواری منجر می‌شود، به دوش می‌کشند. از رپ‌کن‌هایی که در این گروه قرار می‌گیرند می‌توان به هیچکس، علی سورنا، بهرام، پیشرو، قاف، فدایی، داریوش، شاهین نجفی، امید صفیر، آئین، رض، سهیل سرب، بامداد، کابوس، نوید صدر، شایع، صادق واحدی (صادق)، فریما حبشی‌زاده (جاستینا)، پوریا پوتک، ارسلان دیگرد (دیگرد)، امیر ثانیه، فرشاد و... اشاره کرد. مضمون آثار آن‌ها انتقاد از سیاست‌های اجرایی، فضای حاکم بر کشور و مشکلات ناشی از سیاست‌های غلط دولت است.
رپ‌کن‌/گروه‌هایی که جنبه‌های خشن و مبارزه‌جویانۀ سبک گنگستا را دنبال می‌کنند. از این گروه می‌توان حصین، علی اوج، امیرخلوت، سینا سیکاس، نیما نیموش، حسام استپس و... را نام برد.
رپ‌کن‌/گروه‌هایی اخلاقی‌تر که می‌کوشند ارزش‌های اجتماعی را تذکر بدهند. برخی از آن‌ها عبارت‌اند از یاس، محمد بی‌باک (بی‌باک)، موئر، حامد فرد، عماد قویدل و... . این دسته از موسیقی رپ خیلی محتاطانه‌تر عمل می‌کند.
رپ‌کن‌/گروه‌هایی که با هدف شادی و مهمانی و برای نشان‌دادن میزان دارایی و عیاشی و شوآف می‌خوانند. مانند علیرضا جزایری (علیرضا جی‌جی)، سیاوش جلالی (سیجل)، بهزاد داورپناه (لیتو)، سپهر شهاب‌لو (خلسه)، گروه وانتونز، Gz Band ، اپیکورباند، جیدال، تهم، پایا، عرفان، سوگند، مهتا، سینا ساعی، سینا مافی، خشایار اس‌ار، حسین تهی و... .
رپ‌کن‌/گروه‌هایی که نزدیک به جریان‌های غالب موسیقی پاپ یا R&B و رمانتیک می‌خوانند. مانند امیر تتلو، اردلان طعمه، رضایا، آرمین توای‌اف‌ام، شاهین فلاکت، حسین مخته، سامی بیگی، ۲۵باند و... .

این دسته‌بندی کلی نشان می‌دهد که برخی تصورات از رپ فارسی نادرست است؛ مثلاً اینکه می‌گویند رپ بی‌محتواست یا مصرف موادمخدر و مشروبات الکلی را ترویج می‌دهد. با توجه ‌به این دسته‌بندی، شنونده‌ها می‌توانند در دستۀ مدنظرشان آهنگ‌های رپ‌کن‌های محبوب خود را انتخاب کرده و گوش کنند.

منبع درآمد رپ‌کن‌ها

درآمد رپ‌کن‌های فارسی از کجاست؟ این سؤالی است که شاید ذهن خیلی‌ها را به خود درگیر کرده باشد. پاسخ این سؤال هم به‌ دلیل نبود اطلاعات دقیق کمی مبهم است. با‌این‌حال، اطلاعاتی جزئی در دست است.

رپ در دنیا یکی از سبک‌های پول‌ساز موسیقی است؛ اما در ایران این‌طور نیست. یعنی هیچ تعادلی میان شهرت هنرمندان رپ و درآمدشان وجود ندارد. در همه‌جای دنیا، به‌جز ایران، این مسئله باورناپذیر و غیرمنطقی است. دو منبع درآمد اهالی موسیقی، یکی انتشار آلبوم است و دیگری برگزاری کنسرت که خوانندگان رپ از هردو محروم‌اند.

رپ‌کن‌ها یا آهنگ‌سازهای ایرانی در گذشته از طریق فروش بیت‌آهنگ، متن‌آهنگ و الان بیشتر از طریق حق فیت، فروش آلبوم، برگزاری کنسرت و فروش طرح‌ها و البسۀ خودشان کسب درآمد می‌کنند.

معدودی از رپ‌کن‌ها شغل مشخصی در کنار رپ‌کردنشان دارند. مثلاً سهراب ام جی رستورانی به اسم عموسهراب یا رضا پیشرو بوتیکی در یکی از پاساژهای شرق تهران دارد. امیرتتلو نیز اسپانسر برند والتون است که متعلق به سیاوالتون در خیابان سهروردی شمالی است.

علیرضا جی جی، سیجل، بهزاد لیتو، عرفان و چند رپ‌کن‌ دیگر از طریق برگزاری کنسرت‌های مختلف در کشورهایی که ایرانی‌ها در آنجا نسبتاً بیشتر ساکن هستند، کسب درآمد می‌کنند. سروش هیچکس، علی سورنا، رض، پوریا پوتک و چند تن دیگر هم از فروش آلبوم‌های خود به‌صورت آنلاین درآمد دارند. در ادامه پیشنهاد می‌کنم این مصاحبۀ میدان را بخوانید.

پدر رپ فارسی

پدر رپ فارسی لقبی است که طرف‌داران سروش هیچکس به او داده‌اند. این لقب به‌ خاطر تأثیرات فراوانی است که هیچکس بر رپ فارسی گذاشته است.

اما از گذشته بر سر این لقب رقابت و کل‌کلی بین برخی رپ‌کن‌ها برقرار است. اکثر طرف‌داران و رپ‌بازها سروش هیچکس را به‌عنوان پدر رپ فارسی قبول دارند و عده‌ای دیگر، کسانی مانند بهمن دیو، سندی، شهرام شب‌پره و شاهکار بینش‌پژوه را پدر رپ فارسی می‌دانند.

یکی از علت‌های مهمی که طرف‌داران هیچکس این لقب را به او داده‌اند، تأثیر بسیار او بر رپ فارسی و عرق‌ریختن او برای پیشرفت این موسیقی است. به‌علاوه، در مقایسه با سایر کسانی که این لقب را حق خود می‌دانند، هیچکس تا امروز در همین سبک باقی مانده است، اما سایرین خیر.

دختران رپ فارسی

اکثر دخترانی که وارد حوزۀ رپ شدند، به‌خاطر استعدادی که در خودشان کشف می‌کردند یا توسط افراد دیگر کشف می‌شد، به این سمت کشیده می‌شدند. خیلی‌ها به ‌خاطر عواقب فعالیت‌های غیرمجاز اصلاً شروع به فعالیت نکردند و خیلی‌های دیگر هم که شروع کردند، خانواده‌هایشان از عواقب آن می‌ترسیدند و با فعالیتشان مخالفت می‌کردند. البته دخترانی هم بودند که شروع به فعالیت کردند، اما بعد از مدتی بنا به دلایل مختلف دست از کار کشیدند یا خیلی کم‌کار شدند؛ مانند فریناز، پانته‌آ (پانی)، نگین تضاد و... .

بعد از آن نسل اولی‌ها، تعداد دیگری رپ‌کن‌ زن به جامعۀ رپ فارسی اضافه شد؛ مانند فریما حبشی‌زاده (جاسیتنا)، سالومه ام‌سی، سوگند سهیلی (سوگند)، نگار دشنام، موناکس، غوغا، پرتو، آیدا، شایا، سارا بیزانس، بهار آتش و... . البته خیلی از دخترها رپ‌کن نیستند، اما گاهی به‌صورت نوای زیرصدا یا همخوان می‌خوانند؛ مانند نسیم پاریزه (نسیم)، آوا ابراهیمی (آوا)، مهتا، تارا صلاحی (تارا)، ملانی آوانسیان (ملانی)، کُرنلا، لیونا، رؤیا عرب.

یکی از حرکت‌های اثرگذار در رپ فارسی، حضور دختران در موسیقی‌ها بود که لطافت و صلابت خاصی به موسیقی می‌بخشند و تلفیق خشونت و لطافت چیز هیجان‌انگیزی را به گوش شنونده تحویل می‌دهد.

البته گفتنی است که با توجه ‌به شرایط حاکم بر کشور ما، دخترها در مقایسه با پسرها خیلی کمتر به این حوزه پا می‌گذارند و استعدادهای خودشان را شکوفا می‌کنند.

آهنگ‌سازهای ایرانی

آهنگ‌ساز، نویسندۀ موسیقی است که با احاطۀ کامل به علم موسیقی، ایده‌های فکری خود را در قالب موسیقی به رشتۀ تحریر درمی‌آورد. آهنگ‌سازی این نیست که شخص ملودی بسازد یا تنها در‌صورتی‌که قطعه‌ای موسیقایی ساخت، لقب آهنگ‌ساز را به خود نسبت دهد. بلکه آهنگ‌ساز یا باید در مراکز آموزش علمی موسیقی در رشتۀ آهنگ‌سازی تحصیل کند یا می‌بایست از علوم مختلف موسیقی برخوردار باشد.

فردی که تنها ملودی می‌سازد و آن را به شخص دیگری برای سازبندی می‌سپارد، آهنگ‌ساز به‌ شمار نمی‌آید و نغمه‌پرداز یا نواساز است. اما اگر کسی دیگر مقولات آهنگ‌سازی یعنی ملودی، هارمونی و سازبندی را با هم پیش ببرد، آهنگ‌ساز محسوب می‌شود.

آهنگ‌سازی نقاشی صداست. براساس همین تعبیر، کسی که می‌تواند با تکنیک‌ها و ذوق خود تصویری زیبا را در ذهن شنونده ایجاد کند، آهنگ‌ساز است. درواقع آهنگ‌ساز، نقاش صداست. آهنگ‌سازی هنر ساخت ماشین زمان به حساب می‌آید. بله، ماشین زمان؛ چراکه آهنگ‌ساز با فضاسازی‌های هنرمندانه و خلاقانه‌اش در دنیای صدا می‌تواند یک اثر را به‌وجود آورد؛ طوری‌که ما را به گذشته، حال و آینده ببرد. این هنر در کنار استعداد، به دانش اصولی و... نیاز دارد. فرد باید قدم‌به‌قدم تک‌تک این پله‌ها را بگذراند تا به هدف خود که آهنگ‌سازشدن است، برسد.

ازآنجاکه در آغاز موسیقی رپ، دسترسی به اطلاعات راحت نبود، آهنگ‌سازهای ایرانی معمولاً خودشان به‌صورت خودجوش و به‌خاطر علاقۀ شخصی‌شان به‌سمت یادگیری آهنگ‌سازی می‌رفتند. اکثر موسیقی‌های اولیۀ رپ فارسی کاورشده از سایر موسیقی‌ها بود. آن زمان رپ‌کردن و ضبط صدا خیلی راحت‌تر و دردسترس‌تر از آهنگ‌سازی و دانش مربوط به آن بود.

از آهنگ‌سازهای مطرح ایرانی در سبک رپ می‌توان به مهدیار آقاجانی، علی مجیدی، علیرضا پورسهولت (مضراب)، احسان ضیا (آتور)، مهراد هیدن، علیرضا جی جی، سعید دهقان، اشک کوشا، سعید اس‌پی، دانیال چریک، پدرام، رضا پیشرو، امید قدر، مجید کاظمی، محمد لانتان، فربد عرش، محمد تی دی، تئو، خشایار اس آر، دارا کلاهی، آرش دارا، سیاوش راد، شروین رادفر، علی بی، محمد رضائیان، محمد صالح‌نیا، حسن حکمت، مجیکو، فرشاد، محمد افضل و... اشاره کرد که نقش بسزایی در پیشرفت کیفیت آهنگ‌های رپ فارسی ایفا کردند.

طراح‌های جلد هنری

همان‌طور که موسیقی رپ رو به پیشرفت است و رپ‌کن‌های استخوان‌دارتری پا به عرصه می‌گذارند و آهنگ‌سازها هم در کنار آن‌ها شکل و شمایل استانداردتر و بین‌المللی‌تری به این موضوع می‌دهند، طراح‌ها نیز برای طراحی جلد هنری (Cover Art) آهنگ‌ها تلاش می‌کنند. ازجملۀ این طراح‌ها می‌توان به هیراد صباغیان، صالح کریمی، فرید فارلک، جمال دهقان‌پور، حسن صیاح، پیام یارایی، سِواد، امید کشتکار، کارن رشاد (A1one A.K.A Tanha)، داوت و... اشاره کرد.

در بین این طراح‌ها نیز تصویربردارهایی همچون زنده‌یاد علی رسولی، مصطفی هروی، اردشیر احمدی، ایمان حرارت، امیر دیوا و... در راستای ساخت تیزرهای آلبوم یا تک‌آهنگ‌های رپ‌کن‌ها فعالیت می‌کنند.

اگر دوست داشتید می‌توانید کلکسیونی را که بهروز آقاخانیان با عنوان Rap Cover برای خود جمع کرده است، ببینید.

اجزای تشکیل‌دهندۀ موسیقی رپ

هر موسیقی از اجزای خاصی تشکیل شده است. موسیقی رپ هم از اجزای خاصی تشکیل شده است. در ادامه به اجزا و اصطلاحاتی که در آن استفاده می‌شود، بیشتر می‌پردازم.

بیت (Beat): به موسیقی بدون صدای خواننده بیت گفته می‌شود.
وکال (Vocal): به صدای هر خواننده، بدون بیت، وکال می‌گویند.
فلو یا جریان (Flow): به تکنیک ادای کلمات، روی ضرب یا ضد ضرب خواندن، بالا و پایین کردن صدا توسط خواننده و درواقع جریان کلی صدا، فلو می‌گویند.
لیریکس (Lyrics): نوشتۀ شعر (بهتر است که از واژۀ Lyric استفاده کنیم تا Text).
کُرِس (Chorus): به دو بیتی که در بین قسمت‌هایی از لیریکس قرار می‌گیرد، کُرِس می‌گویند. کرس درواقع همان ترجیع‌بند در ادبیات فارسی است که معمولاً دو بیت دارد و آن دو بیت تکرار می‌شود. در هیپ‌هاپ به کرس، هوک (Hook) نیز گفته می‌شود.
ورس (Verse): به متن اصلی هر آهنگ گفته می‌شود که معمولاً از ۴ تا ۱۲ بیت است.
پل (Bridge): به قسمتی از بیت که پیوستگی کلامی آهنگ را قطع می‌کند و نوعی استراحت برای مغز است که گاهی به‌صورت یک کلام آهنگین یا بیت خالی است، پل می‌گویند.
اسکیت (Skit): به آهنگ‌هایی که در آلبوم‌ها حالت پیام بازرگانی دارند و فضایی را در بین آهنگ‌های آلبوم ایجاد می‌کنند، اسکیت می‌گویند.
اینترو (Intro): به هر بیت/وکال قبل از شروع آهنگ یا آهنگ اول آلبوم که به‌عنوان مقدمه یا پیش‌رو شناخته می‌شود، اینترو می‌گویند.
اوترو (Outro): به هر بیت/وکال بعد از اتمام آهنگ یا آهنگ آخر آلبوم که به‌عنوان جمع‌بندی یا نتیجه‌گیری شناخته می‌شود، اوترو می‌گویند.
میکس و مستر (Mix & Master): به توازن فرکانسی اجزای تشکیل‌دهندۀ موزیک میکس گفته می‌شود. مسترینگ به‌طور خلاصه یعنی تبدیل کلی یک موزیک از دستگاه‌های تولیدکنندۀ موسیقی برای اینکه به کیفیت لازم برای پخش متوازن در تمامی سیستم‌های پخش تجاری برسد.
میکستیپ (Mixtape): به آلبومی که آهنگ‌های آن از قبل ساخته شده است و در این آلبوم استفاده می‌شود، میکستیپ می‌گویند.
کاور (Cover): به عیناً کپی‌کردن بیت یک آهنگ دیگر و خواندن روی آن، کاور می‌گویند.
سمپل (Sample): به‌ الگو‌گرفتن و بازسازی یک بیت با افکت‌های جدید، سمپل می‌گویند.
ریمیکس (Remix): به تغییردادن موسیقی یک آهنگ ریمیکس می‌گویند.

اصطلاحات رپی

هر حوزه‌ای اصطلاحات خاص خود را دارد. جامعۀ هیپ‌هاپی و رپ‌کن‌ها و رپ‌بازها نیز برای خودشان اصطلاحاتی دارند که در اینجا به آن‌ها می‌پردازیم.

رپر (Rapper): به کسی که رپ می‌خواند، رپر یا رپ‌کُن می‌گویند.
فری استایل (Free Style): به اجرای زندۀ یک متن فی‌البداهه، فری استایل می‌گویند.
بیت باکس (Beat Boxer): به ریتمی که با حنجرۀ انسان ساخته می‌شود، بیت باکس می‌گویند.
دیس (Diss): به آهنگ‌دادن علیه یک نفر یا یک موضوع یا هرچیزی، دیس می‌گویند. این فرهنگ نشئت‌گرفته از فرهنگ اصلی هیپ‌‌هاپ است که خیلی رک حرفش را می‌زند و اشخاص به هر دلیلی (شخصیتی، حرفه‌ای، مشکلات دیگر)، به‌راحتی همدیگر را دیس می‌کنند.
دیس بک (Diss Back): به پاسخ دیس دادن، دیس بک می‌گویند.
بیف (Beef): ترجمۀ تحت‌الفظی بیف یعنی گوشت گوساله؛ اما در رپ و هیپ‌هاپ به دو نفر/گروه که با همدیگر درگیری دارند، بیف می‌گویند. مثلاً می‌گویند: «فلان رپ‌کن‌ با اون‌‌یکی رپ‌کن‌ بیف دارند.»
اُلد اسکول (Old School): ترجمۀ تحت‌الفظی اُلد اسکول به فارسی یعنی مدرسۀ قدیمی. در رپ و هیپ‌هاپ به موسیقی‌هایی که به موسیقی‌های دهۀ هشتاد تشابه دارند، اولد اسکول می‌گویند. در اصل به کاری که جدید ساخته می‌شود، اما ماهیت اصلی آن قدیمی است نیز می‌گویند.
تهیه‌کننده (Producer): به کسی که برای جمع‌آوری یک آهنگ یا یک آلبوم وظیفۀ توجه به مسائل تجاری را بر عهده دارد، تهیه‌کننده می‌گویند. البته گاهی به کسی که آهنگ‌سازی می‌کند هم Producer می‌‌گویند.
آلبوم EP: به مجموعه‌ای کوچک از چند آهنگ رپ‌کن‌ که بعضی‌اوقات به‌عنوان قسمتی از آلبوم اصلی است و معمولاً تعداد آهنگ‌های آلبوم EP بیشتر از هشت ترک نمی‌شود، Ep یا Extended Play می‌گویند. موفقیت EP تأثیر مهمی بر فروش آلبوم LP می‌گذارد.
آلبوم LP: به مجموعه‌ای کامل از آهنگ‌های رپ‌کن‌ها که معمولاً بیش از ۸ آهنگ است، LP یا Long Play می‌گویند.
زاخار: زاخار یکی از شخصیت‌های رمان روسی ابلوموف نوشتۀ گنچاروف است. گروه زدبازی اسم این شخصیت را در موزیک خود استفاده کرده‌ است. با‌ توجه ‌به شخصیت زاخار، این کلمه به اشخاص خفن و شاخ و جذاب گفته می‌شود که باهوش هم هستند و از پس خود برمی‌آیند. معنی مثبت آن با لحن شوخی می‌آید و معنی منفی آن با لحن محکم (معنی مثبت: بچه‌های باحال و اهل زد؛ معنی منفی: خز و داغون).
لش/لش‌بازی: به‌طور‌کلی به مجموعه‌کارهای فرهنگ هیپ‌هاپی، لش‌بازی می‌گویند. مثلاً یکجا‌جمع‌شدن، یکجا برای استراحت وِلو شدن و امثال آن را لش‌کردن می‌گویند. البته گاهی‌ بار منفی هم دارد؛ مثلاً اینکه: «لش نباش!» معمولاً از سمت خانواده به فرزند به‌عنوان نصیحت گفته می‌شود.
اسکی: به کسی که از رپ‌کن‌/گروه دیگری تقلید می‌کند، اسکی می‌گویند.

رپ‌باز: به شنونده‌های حرفه‌ای رپ، کسانی که نمی‌خوانند ولی از لحاظ طرز زندگی یک هیپ‌هاپی به حساب می‌آیند، رپ‌باز یا عشق رپ می‌گویند.

پوشش رپ‌کن‌ها

نوع پوشش و گویش بچه‌های زیرزمینی همیشه مورد حملۀ عامۀ مردم قرار گرفته است. زیرزمینی‌ها خیلی در تلاش هستند که شبیه مردم عامی جامعه که زندگی معمولی و روتین دارند، نباشند. این شاخصه را می‌شود در نوع موسیقی‌ای که گوش می‌کنند و نوع لباسی که می‌پوشند و اصطلاحاتشان در شوخی‌ها و صحبت‌هایشان دید.

لباس‌های گشاد، کلاه معمولی یا کپ، دستمال گردن و دستمال دست که اصطلاحاً به آن لباس بگی می‌گویند، لباس‌های محبوب اکثر رپ‌کن‌ها یا رپ‌بازها هستند. آن‌ها برخلاف عرف جامعه که لباس معمولی یا تنگ و چسبان می‌پوشند، لباس‌های به‌شدت گشاد و نامتعارف را بیشتر می‌پسندند.

رابطۀ حکومت ایران با رپ

پلیس اطلاعات و امنیت عمومی ناجا و صداوسیما از همان ابتدا در راستای تلاش برای مبارزه با آنچه «جریان‌های موسیقی ناسالم» می‌نامند، برخورد با موسیقی رپ را در دستور کار خود قرار داد. همان اوایل، پلیس اطلاعات و امنیت عمومی ناجا عدۀ کثیری از رپ‌کن‌ها را دستگیر کرده و استودیوهای ضبط صدا در شهرهای مختلف ایران را پلمپ کرد. هنوز هم هرازگاهی بعضی از بچه‌های زیرزمینی بازداشت شده و به قید وثیقه آزاد می‌شوند.

تصویری که از موسیقی رپ در ایران ترویج شد و می‌شود، گاهی آن را مرتبط با جریان‌هایی نظیر شیطان‌پرستی قرار می‌دهد. در ۲۵مهر۱۳۸۷ برنامه‌ای از یکی از شبکه‌های تلویزیونی ایران پخش شد که به گفته سازندۀ آن، به بینندگان نشان می‌داد شیطان‌پرستی رابطه‌ای با رپ ندارد. با‌این‌حال، به نظر برخی منتقدان، این برنامه درعمل تأثیر عکس روی بینندگانش می‌گذاشت.

حکومت ایران برای اینکه نشان دهد با موسیقی رپ مشکلی ندارد، دست به اقدامات عجیبی ازجمله پرورش رپ‌کن‌های ملی‌مذهبی زد و چندی بعد در صدا‌و‌سیما ترانه‌‌هایی به سبک رپ (صرفاً تند‌خواندن) را از رضا عطاران در تیتراژ برخی مجموعه‌‌های تلویزیونی مانند سریال «ترش و شیرین» و «متهم گریخت» پخش کرد. این ترانه‌‌ها ترکیبی از رپ و پاپ بود.

صدا‌و‌سیما از طرفی رپ را مورد هجوم قرار می‌داد و از طرف دیگر به‌شکل دیگری آن را تبلیغ می‌کرد. با احتساب این فعالیت‌ها، درنهایت این مردم بودند که با موسیقی رپ بیشتر آشنا می‌شدند و در صفحات مجازی به ‌دنبال موسیقی‌های اصیل رپ‌کن‌های ایرانی می‌گشتند. برای درک بهتر موضوع پیشنهاد می‌کنم مستند شوک را که از شبکۀ سه ‌سیما پخش شده، ببینید.

رپ‌کن‌ها با ‌توجه ‌به اینکه همیشه از طرف حکومت و رسانه‌های داخلی تحریم و محدود می‌شدند، همیشه سعی می‌کردند خودشان را به مردم نشان دهند. در ادامه به معرفی بعضی از فعالیت‌های رپ‌کن‌ها در فیلم‌ها می‌پردازم.

فیلم «برای نشنیدن» به بررسی مشکلات زندگی خوانندگان زیرزمینی می‌پردازد. این فیلم به کارگردانی شهریار کبیری و با بازی هومن اژدری و محمد بی‌باک تهیه شده است.
فیلم «کسی از گربه‌های ایرانی خبر نداره»، داستان زندگی دختر و پسر جوانی است که بعد از آزادی از زندان، برای جمع‌کردن یک گروه جدیدِ موزیک، به قلب تهران می‌زنند و سفری زیرزمینی را شروع می‌کنند تا تک‌تک افراد بندشان را از میان گروه‌های مخفی زیرزمینی پیدا کنند. سروش هیچکس و مهدیار آقاجانی به‌عنوان رپ‌کن‌ و آهنگ‌ساز در این فیلم حضور دارند.

رپ، مجوز نمی‌خواهد!

در ۱۵شهریور۱۳۹۳، پیروز ارجمند، مدیرکل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، از شروع روند مجوزدهی به رپ در ایران که با نام «گفتاواز» معرفی می‌شد، خبر داد.

اصرار بر واژه‌گزینی برای برخی از اصطلاحات بیگانۀ واردشده در زبان محاوره و ادبیات روزمرۀ مردم باعث شده است مردم با شنیدن نام آن‌ها متعجب شوند و حتی از آن‌ها به‌عنوان ابزار سرگرمی و مزاح استفاده کنند. نمونۀ جدیدی از این نوع جایگزینی واژه‌ها، دربارۀ موسیقی رپ اتفاق افتاده است. اما ازآنجاکه معمولاً تلاش برای پیدا‌کردن واژۀ فارسی برای پدیده‌های نو در ایران، فقط زمانی آغاز می‌شود که جای خود را در بین مردم باز می‌کنند، این بار نیز برای موسیقی رپ نام گفتاواز انتخاب شده است. گفتاواز که در بیان اول حتی شباهتی به واژه‌های متداول زبان فارسی ندارد، توصیف نوع اجرای موسیقی رپ است.

پس از انتشار این خبر و اجرایی‌نشدن آن به ‌دلیل اینکه رپ هنوز مجوزی نگرفته است، این خبر مایۀ خندۀ کاربران فضای مجازی و رپ‌بازها شد.

رپ مجوزدار درواقع مانند رپ‌نخواندن است؛ چراکه رپ به سرکشی و یاغی‌گری و روشن‌گری معروف است، نه جهت‌دهی و سازمان‌یافته‌شده از طرف جایی. خیلی از طرف‌داران و حتی خود رپ‌کن‌ها هم موافق مجوزنگرفتن و قانونی‌شناخته‌نشدن رپ هستند.

تفاوت رپ با هیپ‌هاپ

خیلی‌ها تفاوت خاصی بین رپ و هیپ‌هاپ قائل نشده‌اند و درواقع آن‌ها را یکی دانسته‌اند. به نظر می‌رسد به ‌خاطر این است که نتوانسته‌اند آن‌ها را از هم تفکیک کنند. اما باید بدانیم که هیپ‌هاپ نوعی سبک زندگی یا خورده‌فرهنگ است و رپ فقط جزء کوچکی از سبک هیپ‌هاپ به شمار می‌رود. درواقع زیرمجموعۀ آن به حساب می‌آید. هیپ‌هاپ نوعی فرهنگ منفی که با فحاشی و کارهای ناپسند همراه است، نیست. هیپ‌هاپ در خارج از دایرۀ فرهنگ عمومی و حکومتی قرار دارد و جریانی متفاوت با جریان عامه‌پسند را دنبال می‌کند.

هیپ‌هاپ جوششی بود از سوی سیاه‌پوستان، جوششی که در اثر وضعیت سخت زندگی آغاز شد. در اواسط دهۀ شصت میلادی، عده‌ای از سیاه‌پوستان آمریکا در اثر فشار شدید فقر و نژادپرستی دست به نوآوری زدند. به این ترتیب که با صدای ضربات دست و پا و بشکن و صدای ضربۀ وسایلی مثل ظروف غذا، یک آهنگ ساده را اجرا می‌کردند و یک ‌نفرشان هم شروع به خواندن و اعتراض می‌کرد.

این موزیک ساده، سیکلی کلی بود که پشت‌سرهم انجام می‌شد. این سادگی همچنان در رپ وجود دارد؛ یعنی به‌طور ‌کلی در رپ یک سیکلْ پشت‌سر‌هم تکرار می‌شود و با کمی پیشرفت، مقداری تغییر می‌کند. در اصطلاح موزیک به این چرخه «looP» یا حلقه می‌گویند.

تعلق به جامعۀ هیپ‌هاپ با نوع خاصی از پوشش نمی‌آید، بلکه به شیوۀ تفکر و نگاه ما به جهان هستی و حومه بستگی دارد.

گرافیتی در ایران

گرافیتی یا نقاشی دیواری یا دیوارنگاری به تصویرکردن نقش‌ها، اشکال، حرف‌ها، نشانه‌ها، نمادها، الگوها و کلمه‌ها روی دیوارها یا هر مکان عمومی گفته می‌شود که بتوان از آن به‌عنوان مکانی برای نوشتن، نقاشی، کنده‌کاری و خط‌کشی‌ استفاده کرد. دیوارنگاشته‌ها هرگونه علامت‌گذاری‌ای به حساب می‌آیند که می‌توانند در شکل‌های نوشتن سادۀ حرف‌ها تا نقاشی‌های استادانه ظاهر شوند. دیوارنوشته‌ها از دوران باستان، به‌طور مثال، یونان باستان و امپراتوری‌های روم و چین و ایران، وجود داشته‌اند. دیوارنگاری را می‌توان در طبقه‌بندی مدرن، به‌مثابۀ هنر عمومی تعبیر کرد.

ارتباط بین هنر گرافیتی و فرهنگ هیپ‌هاپ، برای اولین ‌بار در سال ۱۹۸۰ در رسانه‌های خارجی مطرح شد. در این دوران، نوجوان‌ها و جوان‌های مناطق فقیر شهر نیویورک، «بریک دنس» و «موسیقی رپ» را به وجود آورده بودند و این فرهنگ‌های نوظهور در حال شکل‌دادن به مفهوم فرهنگی کلی‌تر «هیپ‌هاپ» بودند. «هیپ‌هاپ» به‌عنوان یک پدیدۀ فرهنگی تازه در رسانه‌ها مطرح بوده و در مطبوعات، کنسرت‌ها و چند فیلم که پخش جهانی داشتند، در پیوند با فرهنگ گرافیتی پدیدار شد. درنتیجه، در افکار عمومی مردم این عقیده پیدا شد که گرافیتی در نیویورک، از شروع شکل‌گیری، بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ بوده است. این تصور به‌اندازه‌ای شایع است که اغلب اصطلاح «هیپ‌هاپ گرافیتی» را برای متمایزکردن این‌ گونه از گرافیتی از دیگر انواع آن به کار می‌برند.

گرافیتی، به‌عنوان بخشی از هنرهای خیابانی ونیز، از عناصر اصلی فرهنگ هیپ‌هاپ به‌ شمار می‌آید؛ ازجمله خطوط نوشتاری برای شعار و تصویرسازی برای زیباسازی شهری یا تبلیغات فرهنگی و به‌طور‌کلی رسم هرگونه اثر هنری روی متن، تصویر و نیز برجسته‌نگاری که توسط طراح صورت پذیرفته باشد. منظور از هنر خیابانی آن بخش از گرافیک است که در کوچه و خیابان و شهر با آن برخورد می‌کنیم. این هنر تاریخچه‌ای بسیار کهن دارد. در سدۀ بیستم و کمابیش هم‌زمان با جنگ جهانی دوم، مشاهدۀ درج نام و نشان گروه‌ها روی دیوارها به مسئله‌ای عادی تبدیل شد. در برخی مواقع این دیوارنگاری‌ها بسیار بادقت و هنرمندانه اجرا می‌شوند و سبک‌های متعددی به خود می‌گیرند. برخی از این آثار بار معنایی بیشتری را به دوش می‌کشند و ممکن است حاوی یک پیام اجتماعی یا سیاسی باشند که حتی با استفاده از افشانه‌های رنگی روی دیوارها، ساختمان‌ها و قطارها رسم می‌شوند.

گرافیتی در ایران به دو دسته تقسیم می‌شود: گرافیتی مردمی و گرافیتی دولتی. دستۀ نخست بیشتر گویای مسائل سیاسی روز، مخالفت با سامانۀ حاکم یا تبلیغات مشاغل و آگهی‌هاست. دستۀ دوم در خدمت تبلیغات عقیدتی یا شرعی و برای نمایان‌ساختن رهیافت‌های ایدئولوژیک و تقویت همدلی بین مردم توسط دولت‌هاست. اما آنچه به‌عنوان هنر شهری و خیابانی مطرح است، از دهۀ هشتاد خورشیدی در ایران رنگ‌و‌بوی جدیدی به خود گرفت که نه تبلیغاتی بود و نه سیاسی، بلکه دقیقاً همان هنر شهری و خیابانی بود که بعد از به‌وجود‌آمدن موسیقی رپ فارسی در ایران به وجود آمد و از همان ابتدا با رپ فارسی پیوند خورد. اما عنصر هیپ‌هاپ دیرتر از تمام عنصرهای دیگر آن همچون بریک دنس و رپ‌خوانی در ایران به وجود آمد، ولی پیشرفت خوبی داشت.

هیچ‌کس دقیقاً نمی‌داند اولین نقاشی گرافیتی در ایران کی و چگونه به وجود آمد؛ اما به اعتقاد برخی هنرمندی با اسم مستعار «تنها» (a1one) اولین کسی بوده است که این نقاشی را با همان سبک واقعی گرافیتی در سال ۲۰۰۴ در تهران کشیده است. بعد از مدتی این نقاشی در شهرهای دیگر ایران همچون مشهد توسط افرادی مثل اِدراک، در شیراز توسط مَن، در تبریز توسط سوت (SOT) و آیسی(ICY) و اف‌آرزد (FRZ)، در کاشان توسط رضا ریوتر(R!oter) و همچنین در برخی شهرهای دور شکل گرفت که شاید همۀ آن‌ها در حدود سال ۲۰۰۵ یا ۲۰۰۶ دیوارنگاری را شروع کردند. البته در ایران هنرمندان دیوارنگار به‌نام دیگری نیز وجود دارند؛ همچون هداک، نفیر، عمق، خاموش، Black Hand، Mad، Ck1،PST ، DAN، تجسم و... . بیشتر نقاشی‌های گرافیتی در تهران در منطقۀ شهرک اکباتان، شهرک غرب و شهرک آپادانا وجود دارد که همواره بین هنرمندان خیابانی تهران و شهرداری این منطقه مشکلاتی وجود داشته است و شهرداری هرازگاهی به پاک‌کردن نقاشی‌ها اقدام می‌کند. اما اطلاعی از نحوۀ فعالیت گرافیتی در دیگر شهرهای ایران در دست نیست.

به این نکته باید توجه کرد که گرافیتی فقط کشیدن چهار تا خط یا اسپری‌کردن محتوایی ناخوانا روی دیوار نیست.

رقص خیابانی

در کنار این گرافیتی‌ها، رقص خیابانی و بیت‌باکس هم بخشی از فرهنگ هیپ‌هاپ به حساب می‌آید. در ادامه به اینکه بیت‌باکس چیست می‌پردازیم. اما برای اینکه ذهنیتی به دست بیاورید، می‌توانید ویدئوی اجرای بیت‌باکس نیموش و فری استایل بهرام را ببینید.

رقص خیابانی یا رقص هیپ‌هاپی به نوعی رقص گفته می‌شود که همراه با موسیقی هیپ‌هاپ انجام می‌شود. این نوع رقص را در دهۀ هفتاد میلادی، سیاه‌پوستان آمریکایی ابداع کردند. آنچه این نوع رقص را از دیگر رقص‌ها متمایز می‌سازد، طبیعت آزاد و خلاقانۀ آن است. رقاصان این سبک معمولاً در رقابت‌های مختلفی شرکت کرده و حرکات جدید ابداعی خود را به نمایش می‌گذارند. به‌علاوه، خلاقیت و نوآوری در رقص‌های هیپ‌هاپی از توجه ویژه‌ای برخوردار است.

حدود سی سال پیش و پس از پیدایش اولین گروه‌های حرفه‌ای رقص بریک (Break) و در دهۀ ۱۹۷۰، رقص هیپ‌هاپ در میان جهانیان شناخته شد. اولین گروه‌هایی که بیش از همه روی این سبک تأثیر گذاشتند، شامل Rock Steady Crew، The Lockers و Electric Boogaloos هستند. هم‌زمان با رشد و فراگیرشدن موسیقی هیپ‌هاپ، رقص مختص آن نیز پیشرفت کرد و با الهام از سبک‌هایی همچون Funk توانست جایگاه خود را در میان گروه‌های حرفه‌ای بیابد. در آن زمان، استودیوهایی که به کسب‌و‌کار رقص اشتغال داشتند، این نوع رقص را سبک جدید یا جاز-فانک می‌نامیدند. کم‌کم این نوع رقص توسط رقاصان حرفه‌ای و آموزش‌دیده توسعه پیدا کرد. به همین دلیل، امروزه رقص هیپ‌هاپ هم به‌صورت استودیویی و هم در خیابان و فضای باز اجرا می‌شود.

در میان سبک‌های اصلی رقص هیپ‌هاپ می‌توان به هیپ‌هاپ دنس، بریک دنس و لاک (پاپی دنس) اشاره کرد. در دهۀ ۱۹۷۰، رقص بریک در نیویورک ابداع شد. پیش از آنکه اصطلاحاتی همچون رقص هیپ‌هاپ یا رقص بریک پدید آید، به اجراکنندۀ این نوع رقص بی‌بوی (B-Boy) گفته می‌شد. بی‌بوی (یا درصورت مؤنث‌بودن اجراکننده، بی‌گرل (B-Girl)) شخصی بود که این نوع رقص را در خیابان اجرا می‌کرد. بریک دنس به قدرت بدنی بیشتری در مقایسه با سایر دنس‌ها نیاز دارد. این سبک رقص شامل حرکات روی زمین می‌شود که حفظ تعادل روی یک دست یا روی سر یا حرکات آکروباتیک و... روی زمین از ویژگی‌های آن است.

رقص لاک برای اولین ‌بار در لس‌آنجلس توسط گروه The Lockers ابداع شده و به نام آن‌ها نیز نام‌گذاری شد. این سبک رقص شامل توقف‌های ناگهانی در میان حرکات سریع می‌شود و حالتی ربات‌مانند را به بیننده القا می‌کند.

جوان‌ها و نوجوان‌های ایرانی در اوایل پیدایش رقص خیابانی با دیدن ویدئو‌کلیپ‌های مایکل جکسون و... برای یادگیری این رقص انگیزه پیدا کردند. طبیعتاً چون کلاس‌های آموزش رقص وجود نداشت، هیچ چیزی دربارۀ ریتم و رقص به‌صورت علمی نمی‌دانستند و فقط با تقلید‌کردن آن را یاد می‌گرفتند. عکسی از گروه خوی بی‌بویز:

با گذر زمان، رقص خیابانی سبک و سیاق دیگری به خود گرفت و رقاص‌های هیپ‌هاپی بیشتری در ایران مثل مهدی بیرانوند، فرزین انصاری، مهدی زارع، امیر قدیری، صحرا افشاریان، تارا و... پیدا شدند تا در پارک‌ها اجرا بگذارند و در آموزشگاه‌ها به‌طور خصوصی و یواشکی به علاقه‌مندان این سبک رقص، آموزش بدهند.

گاهی در پارک‌ها رقابت هم بین رقاص‌ها شکل می‌گیرد. اعضای باشگاه‌های مختلف یا رقاص‌های شهرهای مختلف از شیراز و اصفهان و مشهد به تهران می‌آیند و در پارک‌هایی مثل پارک ملت، پارک آب‌و‌آتش یا پارک لاله به رقابت‌های گروهی می‌پردازند. البته در رقابت‌های ایران مثل رقابت‌های غربی بحث پولی چندان در میان نیست. گاهی نفری ۵۰هزار تومان پول وسط گذاشته می‌شود و در بسیاری از موارد هم رقابت‌ها بدون پول برگزار می‌شود.

رپ و پاپ

رپ به مرور زمان بر سایر سبک‌‌های موسیقی اثر گذاشت و در ترکیب با آن‌ها، به‌ویژه پاپ و جاز و فانک (که برخی ریشۀ سبک رپ را نیز در همین سبک‌‌ها جست‌وجو می‌‌کنند)، سبک‌‌های جدیدی را ابداع کرد. هر خواننده‌‌ای به‌ویژه برای سودآوری بیشتر، تلاش کرد موسیقی رپ را با سبک‌های محلی در کشور خود ترکیب کند.

شاید یکی از بهترین تصاویری که گویای این تفاوت باشد، تصویر زیر است.

از این حرف‌ها که بگذریم، باید بگویم دو گروه ۰۱۱۱ و قیامت را می‌شود به‌عنوان اولین گروه‌های سبک رپ‌پاپ ایران معرفی کرد. آن‌ها با تلفیق سبک رپ و پاپ سعی کردند مخاطب‌های پاپ را با سبک رپ و استایل خواندن رپ‌کنی آشنا کنند.

از طرف دیگر، خواننده‌هایی مانند امیر عظیمی، آمین ملک (آمین)، فریدون آسرایی و... تا‌به‌حال در این سبک با رپ‌کن‌ها همکاری کرده‌اند. این همکاری‌ها باعث بیشترشناخته‌شدن سبک رپ در بین مردم شده است که خود نوعی پیشرفت و قدمی رو به جلو به حساب می‌آید.

چرا خالتورها رپ‌کن‌ نمی‌شوند؟

بین دو سبک رپ و R&B که اغلب با ضرب ۶ و ۸ ساخته می‌شوند، همیشه اختلاف‌نظرهای زیادی بوده و هست. همان‌طور که گفتیم، رپ «واقعی» عامه‌پسند نیست. به قول معروف: «به هرکسی نمی‌خوره.»

دلیل اصلی این اختلافات دوربودن سبک و سیاق آهنگ‌هایی با ضرب ۶ و ۸ از رپ است. از نظر خیلی از شنونده‌ها، کسانی که در اوایل پیدایش رپ در ایران در کنار رپ‌کن‌ها بودند و کم‌کم با گذر زمان برای جلب توجه و جذب مخاطب بیشتر به بی‌راهۀ خالتوری رفتند، جایگاهی در رپ فارسی ندارند؛ چون آن‌ها دنبال هدف اصلی رپ یعنی آگاه‌سازی و فرهنگ‌سازی نبودند، بلکه فقط جلب توجه و تجاری‌کردن موسیقی را دنبال می‌کردند.

موسیقی رپ البته در دنیای امروز شاخه‌های متفاوتی پیدا کرده است و می‌توان گفت ماهیت اعتراضی خود را از دست داده است. این موضوع باعث شده ترانه‌های عامه‌پسند، بی‌محتوا و گوش‌نواز جای اعتراض در این موسیقی اعتراضی را بگیرد.

رسانه‌های رپ فارسی

یکی از عوامل اصلی پیشرفت رپ فارسی در اوایل آن، رسانه‌ها و سایت‌های فعال این حوزه بودند. آن زمان به ‌خاطر محدودیت سرعت اینترنت و بازداشت‌ها، رسانه‌های رپ فارسی واقعاً زحمت زیادی برای جاانداختن و گسترش رپ فارسی کشیدند.

البته همان زمان هم برخی رپ‌کن‌ها با بعضی سایت‌ها درخصوص اینکه کار دزدی پخش می‌کنند، کمی کش‌و‌قوس داشتند که این کار واقعاً ناپسند بوده و هست. بعضی رسانه‌ها برای جذب مخاطب بیشتر آهنگ‌های استودیویی که شاید خود رپ‌کن‌ صلاح ندیده بود منتشر کند، بدون اجازه به‌صورت کاور منتشر می‌کردند که به‌ خاطر این کارها به‌شدت با انتقاد روبه‌رو می‌شدند.

به‌مرور زمان، تعداد رسانه‌های رپ فارسی با توجه ‌به افزایش ضریب نفوذ اینترنت در ایران و دسترسی بیشتر مردم به آن افزایش یافت؛ اما معمولاً رسانه‌های فعال در این حوزه، در ایران فیلتر هستند.

در زیر فهرستی از رسانه‌های فعال که در این حوزه فعالیت می‌کنند آماده کرده‌ام که می‌توانید مشاهده کنید.

رسانه‌های فعال:

در کنار این رسانه‌ها، رسانه‌های قدیمی‌تری هم فعال بودند که بنا بر مشکلات شخصی و بازداشت‌ها و... دست از فعالیت کشیدند و سایت‌های آن‌ها اکثراً از دسترس خارج شد.

رسانه‌های غیرفعال:

رپفا (مدیر سایت: یاشار توکلی معروف به یاشار رپفا)
رپ‌سانگ
برگ موزیک (مدیر سایت: مهدی رجبیان)
رپ۹۸
SongbSong
رپ لرزه
پارسی هیپ‌هاپ
و ...

یک‌سری وبلاگ هم آن زمان بود که از خاطرات و تجربیاتشان می‌نوشتند. می‌توانید فهرست آن‌ها را در پایین ببینید. متأسفانه به‌ دلیل گذر زمان و تمدید‌نکردن دامنه‌ها و مشکلات دیگر، این آدرس‌ها از کار افتادند یا کسان دیگری آن‌ها را خریدند.

سربازهای تهران
افشین یار۲
رپ گنگ (گروهی تشکیل‌شده از حسین ابلیس، سیامک و Canbean)
Emziper
پسرهای افسانه‌ای

در این بین، ادمین پیج‌های رپی و فن‌پیج‌های رپ‌کن‌ها نقش بسزایی در تفسیر متن موسیقی‌ها، آشناکردن مخاطب با الفاظ و تکنیک‌ها و... ایفا کردند.

ادمین پیج رپی به ادمینی گفته می‌شود که اخبار و حواشی رپ را در حد یک صفحۀ فیس‌بوک یا اینستاگرام بازتاب می‌دهد. فن‌پیج رپ‌کن‌ به ادمینی گفته می‌شود که به‌طور اختصاصی فقط برای یک رپ‌کن‌/گروه خاص محتوا تولید و منتشر می‌کند.

البته بعضی از این صفحات، گاهی سوتی‌ها و کارهای زردی برای جذب مخاطب انجام می‌دادند؛ اما خب معمولاً صفحاتی که با کیفیت بهتری هستند، در بین مخاطبان رپ محبوب‌ترند.

در آخر...

سبک رپ ابتدا در جوامع فراصنعتی و متأثر از مکاتب منتقد مدرنیسم زاده شده و با ریتم ساختارشکنانه و محتوای اعتراضی خود، صدای اعتراض طبقات پایین به ناعدالتی بوده است. اما بخشی از آن به‌تدریج اسیر فسادهای خیابانی، خشونت، اعتیاد و محتواهایی از این دست شد. با ورود رپ به ایران، برخی ناظران اجتماعی بدون درک وجود این ژانرهای متفاوت، به ‌دلیل غلبۀ ژانر گنگستری در غرب، تصور کردند همۀ رپ همان خشونت و فساد است. از‌این‌رو با این درک نادرست، قضاوت‌های مثبت و منفی نادرستی انجام دادند و موسیقی رپ به جامعۀ ایران به‌عنوان موسیقی مبتذل شناسانده شد.

به بیان دیگر، سبک موسیقی رپ عناصری دارد که تنها یکی از آن‌ها ریتم تند کلام و قافیه‌‌های نامنظم است. عنصر مهم دیگر در این سبک که معمولاً حتی از جانب برخی رپ‌کن‌ها کمتر بدان دقت می‌‌شود، محتوای آن است. محتوایی که در غرب، به‌ویژه در سال‌‌های ابتدایی، تلاش می‌کند صدای عدالت‌خواهی پابرهنگان و محرومان را به گوش مرفهان بی‌درد برساند و در یکی‌ دو دهۀ اخیر توانسته است اقشار مذهبی غرب را به خود متوجه سازد.

درواقع، سبک رپ مانند همۀ سبک‌‌های دیگر، یک ابزار برای بیان مفاهیم و تلقین احساس است. این نوعِ استفادۀ رپ‌کن‌ و آهنگ‌ساز از این سبک است که نشان‌‌دهندۀ میزان آشنایی آن‌ها با مباحث نظری پیرامون آن، عمق فکری و دغدغه‌های هنرمند و نهایتاً والایی یا پستی شخصیت وی است. بنابراین منصفانه نیست قضاوتی کلی دربارۀ همۀ رپ‌کن‌ها داشته باشیم. به نظر می‌‌رسد نمی‌توان رپ‌کن‌ها را به‌صورت کامل محکوم یا به‌صورت کامل تأیید کرد. حتی شاید درست نباشد همۀ ترانه‌‌های یک رپ‌کن‌ را تأیید یا رد کرد. هر آهنگ رپ، بررسی جداگانه و قضاوت منصفانه را از شنوندگانش می‌‌‌طلبد.