آشنایی با دبیره پارتی – پهلوانیک

پارتیان دبیره ای برگرفته از آرامی شاهنشاهی، را برای سنگ نبشته ها و نوشتن بر روی چرم و پوست ها به کار می برده اند. آرامی شاهنشاهی، دبیره ای بود که در زمان هخامنشیان برای نوشته های دیوانی و پادشاهی به کار می رفته است. دبیره دیگری که در زمان هخامنشیان رواگ داشته، دبیره میخی پارسی باستان بود که برای کَنده شده بر روی سنگ و گل نبشته ها به کار می رفته است.

پارتیان در آغاز، دبیره یونانی برای نگارش سکه هایشان به کار می بردند ولی از زمان بلاش یکن، دبیره پارتی جایگزین آن شد. نویسه های دبیره پارتی از راست به چپ و جدا از یکدیگر نوشته می شوند. یکی از ویژگی های نوشته های به دبیره پارتی، بودن هزوارش ها در آنها است.

هزوارش ها، واژگانی آرامی بودند که به دبیره پارتی نوشته می شدند ولی در زمان خواندن، دیگر واژه آرامی خوانده نمی شد و واژه پارتی همسان آن خوانده می شد. این هزوارش ها در نوشته های پارسی میانه (پهلوی ساسانی – پارسیگ) نیز هست. برای نمونه “ملکا” را به دبیره پارتی می نوشتند ولی در زمان خواندن، واژه “شاه” را می خواند که واژه پارتی است.

زبان پارتی به زبان پهلوانی، پهلوانیک یا پهلوی اشکانی نیز شناخته می شود. نگاره زیر همسنجی دو دبیره آرامی شاهنشاهی و پارتی را با یکدیگر نشان می دهد. در ستون نخست نیز همسان پارسی امروزی آنها را نشان می دهد.

فهرست الفبای پهلوی اشکانی

دبیره پهلوی پارتی دارای هفت لیگچر است که در جدول زیر نشان داده شده اند.

گیمل + واو    ??    ⇽ ? + ?

حِث + واد     ??    ⇽ ? + ?

یود + واو       ??     ⇽ ? + ?

نون + واو      ??     ⇽ ? + ?   کمی بزرگتر از ترکیب ⇽ ? + ?

اَیْن + لامِد    ??    ⇽ ? + ?

ریش + واو   ??     ⇽ ? + ?

تاو + واو     ??     ⇽ ? + ?

نمونه واژه ها

نام من “امیر” که اگر بخواهیم نویسه به نویسه به دبیره پارتی بنویسیم به گونه ????  نوشته می شود.

واژه “پهلوانیک” به دبیره پارتی به گونه ????????  نوشته می شود.

واژه “اَرشک” به دبیره پهلوی پارتی (پهلوانیک) به گونه ????  نوشته می شود.

نام “تیرداد” در پارسی نو به زبان پارتی برابر با “تیری دات” خوانده به گونه ??????  نوشته می شود. بنابراین واژه “تیر” به گونه ???  نوشته می شود.

نام “فرهاد” در پارسی نو به زبان پارتی برابر با “فْرَهات” و به گونه ????  نوشته می شود.

نام “مهر داد” در پارسی نو به زبان پارتی برابر ?????  نوشته می شود.

نام “اُرد” در پارسی نو به زبان پارتی “وْرُد” خوانده و به گونه ????  نوشته می شود. همانگونه که گفته شد ?? ترکیب ریش + واو (⇽ ? + ?) است.

نام “گودرز” در پارسی نو به زبان پارتی “گُتَرز” خوانده و به گونه ????? نوشته می شود. همانگونه که گفته شد ?? ترکیب گیمل + واو (⇽ ? + ?) است.

نام “بلاش” در پارسی نو به زبان پارتی “وَلَگش یا وَلَخش” خوانده و به گونه ????  نوشته می شود.

نام “پارگو – یکی از شاهين اشکانی” به دبیره پارتی به گونه ??? ?  نوشته می شود.

نام خسرو در پارسی نو به زبانی پارتی هوسْرُوْ خوانده و به گونه ????? نوشته می شود. همانگونه که گفته شد ?? ترکیب حِث + واد (? + ?) و ?? ترکیب ریش + واو (⇽ ? + ?) است.

در بالا تلاش شد دبیره پارتی به زبانی ساده با نمونه هایی از نام پادشاهان پارتی که بر روی سکه ها یا سنگ نبشته ها به زبان و دبیره پارتی نوشته شده اند.

چند نکته

• ? همسان با اَ a – آ ā امروزی است.
• ? همسان با ب b – وْ w امروزی است.
• ? همسان با گ g – غ γ امروزی است.
• ? همسان با د d – ذ δ امروزی است.
• ? در هزوارش ها کاربرد دارد و برابر با هـ H و آوای اِ E است.
• ? همسان وْ w – اُ ō – او ū امروزی است.
• ? همسان هـ h – خ x – ث θ امروزی است. همچنین در هزوارش ها نیز کاربرد دارد و برابر ح است.
• ? تنها در هزوارش ها کاربرد دارد و برابر با ط Ṭ است.
• ? همسان ی y – اِ کشیده ē – ای ایی i امروزی است.
• ? تنها در هزوارش ها کاربرد دارد و برابر با ع یا ء ‘ است.
• ? همسان پ p – ف f یا ب b امروزی است. کاربرد ف مانند واژه فرهاد که در بالا گفتیم
• ? همسان چ č – ژ ž امروزی است. همچنین در هزوارش ها نیز کاربرد دارد و برابر ص Ṣ است.
• ? تنها در هزوارش ها کاربرد دارد و برابر با ق Q است.
• ? همسان ش š امروزی است ولی برای ژ ž نیز کاربرد دارد.
• ? همسان ت t امروزی است ولی برای د d نیز کاربرد دارد.

بنابراین  ?  در هزوارش ها برابر با هـ و  ?  در هزوارش ها برابر با نویسه ح است ولی همین  ?  در واژگان پارتی سه نویسه هـ (مانند هوسْرُوْ) و خ و ث را نشان می دهد.  ?  در هزوارش ها برابر با ص است ولی در نوشته های پارتی برابر با چ و ژ است.  ?  دو نویسه پ و ف و همچنین ب را نشان می دهد. نویسه  ?  در هزوارش ها برابر ط است ولی نویسه ? برابر ت امروزی در واژه های پارتی است. نویسه  ?  برابر با د – ذ امروزی است.

در نوشته های پهلوی (پهلوی پارتی یا پهلوانیک – پهلوی ساسانی یا پارسیگ یا پارسی میانه)، هزوارش ها واژگان آرامی هستند که در زمان خواندن، دیگر واژه آرامی خوانده نمی شود، بلکه خود واژه ایرانی خوانده خواهد شد. به گفته دیگر واژه آرامی نوشته می شود ولی برابر یا همسان ایرانیش خوانده می شد. برای نمونه واژه آرامی “مَلکا” برابر با “شاه” است. آنها در نوشته هایشان “مَلکا” می نوشتند ولی “شاه” می خواندند.

اگر بخواهیم واژه “هوا” امروزین را به دبیره پارتی بنوسیم، برابر با  ???  می شود ولی اگر بخواهیم واژه “حوا” نام همسر “حضرت آدم” را به دبیره پارتی بنویسیم، برابر با   ???  می شود زیرا ? هم برای هزوارش برابر با ح و هم برای نوشته های ایرانی (پارتی) برابر با هـ است. همچنین گفتیم که یک لیگچر برای ? + ? هست که به     ریخت ??  نوشته می شود،  پس ???  نیز به “هوا” یا “حوا” اشاره دارد.

اگر بخواهیم واژه “هوa” امروزین را به دبیره پارتی بنوسیم، برابر با  ???  می شود ولی برپایه لیگچر برای ? + ? به  ریخت ???  نیز نوشته می شود.

واژه “همدان” به زبان پارتی “اَهمَدان – اَهمَتان” و به دبیره پارتی به گونه ????  نوشته می شود.

واژه “نوه” به زبان پارتی “پوهر ای پوهر”  به چم (معنی) فرزندِ فرزند است و به دبیره پارتی به گونه ????????? نوشته می شود. این نوشته پارتی از سه  بخش ????  و  ?  و دوباره  بخش ????  ساخته شده است.

برگرفته از کارنامک ای اِرانشهر