خلیجی با نام پارس

دکتر علی نیکویی

در چند د دهه ی اخیر  آبراه بزرگی که در جنوب مرزهای خاکی ایران قرار دارد و  اکثر جهانیان به اتکا به تمامی منابع و اسناد،  آن را به نامِ«خلیج فارس» می شناسند، برخی آن را مغرضانه به نام جعلی«خلیج عربی» نام گذاری کردند.

در این یادداشت بر آنیم تا ریشه های نام این آبراه بزرگ را جستار کنیم و علت این نام ِ مجهول را کنکاش کنیم.

خلیج فارس و موقعیت جغرافیایی

«خلیج فارس» پیشرفتگی وسیع آب در خشکی در بخش جنوب غربی قاره ی آسیا، شمال شبه جزیره ی عربستان و جنوب فلات ایران قرار دارد و از طریق دریای عمان به اقیانوس هند می پیوندد  و شعبه ی شمال غربی اقیانوس هند است. خلیج فارس بین ۲۴ تا ۳۰ درجه و ۳۰ دقیقه ی عرض شمالی و ۴۸ تا ۵۶ درجه و ۲۵ دقیقه ی طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد و وسعت آن حدودا ۲۳۲۸۵۰ کیلومتر مربع می باشد و این تقریبا نصف دریای مازندران است. خلیج فارس جزء دریاهای کم عمق جهان است و در بخش عمده ی آن، میانگین عمق آب کمتر از ۳۶ متر است اما در برخی نقاط معدود، از جمله در نقطه ای نزدیک راس مسندم در مجاورت دریای عمان این عمق به ۱۸۲ متر می رسد.(۱)

نام پارس همراه همیشگی بر آبراه

اکنون نام این آبگیر را در منابع تاریخی دنبال می کنیم تا بتوانیم تاریخچه ی نام خلیج فارس را ارائه دهیم.

1. پیش از مهاجرت اقوام آریایی به سمت فلات ایران، آسوریان این آبگیر را در کتیبه های خود «نارمرتو» (۲) که به معنای «رود تلخ»می باشد می نامیدند و این قدیم ترین نام، بر خلیج فارس می باشد.
2. در کتیبه ای از داریوش کبیر مکشوف در تنگه ی سوئز، عبارتی با عنوان «درایه تیه هچا پارسا آئی تی»(۳) منظور گردیده است و معنای آن یعنی دریایی که از پارس می رود و منظور آن «دریای پارس» یا «خلیج فارس» می باشد.
3. در زمان خسروان ساسانی این آب راه را دریای پارس (۴) می نامیدند.
4. مورخان یونانی نظیر فلاویوس آریانوس که در سده ی دوم میلادی می زیست در کتاب لشگرکشی های اسکندر یا « آناباسیس»(۵) نام این آبراه را «پرسیکون کایتاس» آورده که به معنای خلیج فارس می باشد.
5. از دیگر جغرافی دانان یونانی که در قرن اول میلادی می زیسته «استرابون» می باشد. وی بارها به نام خلیج فارس تا کید می کند و در جایی اینگونه می گوید: اعراب بین بحر احمر و خلیج فارس جای دارند.(۶)
6. «بطلمیوس»، جغرافی دان بزرگ که در قرن دوم میلادی می زیسته، در کتابی در علم جغرافیا که نگارش آن لاتین می باشد، از این آبراه به نام «پرسیکن سینوس» یاد می کند.(۷)
7. «کورسیوس روفوس» -مورخ رومی- که در قرن اول میلادی می زیست، در مورد تاریخ اسکندر بسیار کوشید. وی این آبراه را به لاتین چنین می نامد: آکواروم پرسیکو.(۸)

بعد از حمله اعراب به ایران و فتح ایران توسط اعراب، باز نام این آبراه تغییر نکرد. در اثبات سخن خویش رجوع می کنیم به منابع دوره ی اسلامی، تا جستار کنیم نام این آبراه را در متون دوران اسلامی.

1. «ابن الفقیه» در کتاب جغرافیای خود «مختصر کتاب البلدان» که به سال ۲۷۹ ه.ق نگارش گردیده به عربی چنین می گوید: (ترجمه)بدان که دریای پارس و هند از برای پیوستگی به یک دیگر هر دو یک دریا هستند.(۹)
2. «ابوعلی احمد بن عمر بن رسته» جغرافی دان دنیای اسلام در تالیف خود «تقویم البلدان» (الاعلاق النفیسه) که در سال ۲۹۰ ه.ق به عربی تالیف کرده می نویسد: (ترجمه) اما دریای هند، از آن خلیجی به سوی ناحیت پارس بیرون آید که خلیج پارس نام دارد و بین این دو خلیج (احمر و پارس) سرزمین حجاز و یمن و دیگر بلاد عرب واقع است. (۱۰)
3. «سهراب» دیگر جغرافی دان مسلمان که در قرن سوم می زیست در کتاب «عجائب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره» که به عربی تالیف گردیده می نویسد: (ترجمه) دریای پارس دریای بزرگی است در جنوب.(۱۱)
4. دیگر جغرافی دان مسلمان «ابولقاسم عبیدالله بن عبدالله بن احمد بن خردادبه» متوفی به سال ۳۰۰ ه.ق در کتاب «المسالک و الممالک» در مورد رودهایی که به خلیج فارس می ریزد چنین می گوید: (ترجمه)   گروهی از این رودها به سوی بصره و گروهی به سوی مذار روان اند . سپس همه ی آنان به دریای پارس می ریزند.(۱۲)
5. «ناخدای رامهرمزی» دیگر جغرافی دان مسلمان در کتاب خود «عجایب الهند بره والبحره و جزایره» که تالیف آن برای سال ۳۴۲ ه.ق به عربی می باشد، چنین می نگارد:(ترجمه) از شگفتی های دریای فارس چیزیست که مردمان به شب هنگام ببینند، چون موج ها بر هم خورند و بر یکدیگر شکسته شوند از آن ها آتش برجهد و آن که بر کشتی سوار است گمان کند بر دریایی از آتش روان باشد.(۱۳)
6. «الکرخی» جغرافی دان مسلمان متوفی به سال ۳۴۶ ه.ق در کتاب «مسالک الممالک» خود، چنین می نگارد: دریای پارس که مشتمل بر بیشتر حدود آن است و به دریای عرب و دیگر بلاد اسلام پیوندد…(۱۴)
7. «مسعودی» مورخ و جغرافی دان مسلمان عرب متوفی به سال ۳۴۶ ه.ق در کتاب خود «مروج الذهب و معادن الجوهر» می نویسد: (ترجمه) از این دریا که دریای هند یا حبشی باشد خلیج دیگری منشعب گردد که دریای پارس است….و این خلیج مثلثی شکل است.(۱۵)
8. «ابن المطهر المقدسی الطاهر بن مطهر» متوفی در اواخر قرن چهارم در کتاب خود «البدء والتاریخ» که در سال ۳۵۵ ه.ق تالیف نمود می نویسد: (ترجمه) همه ی این رودها در دجله فراهم آیند و دجله از ابله به آبادان بگذرد و در خلیج پارسی بریزد.(۱۶)
9. «ابوریحان بیرونی» متوفی به سال ۴۴۰ هق در کتاب «التفهیم لاوائل صناعه التنجیم» که به فارسی تالیف کرده نام این آبراه را هم خلیج فارس و هم دریای پارس می آورد. (۱۷)
10. در قدیمترین اثر جغرافی به زبان فارسی یعنی کتاب «حدودالعالم من المشرق الی مغرب» که در سال ۳۷۲ ه.ق تالیف گردیده، نام این آبراه خلیج فارس آمده و چنین نوشته شده: خلیج پارس از حد پارس برگیرد با پهنای اندک تا حدود سند. (۱۸)
11. «شریف الزمان طاهر مروزی» در «طبایع الحیوان» که تالیف آن به سال ۵۱۴ ه.ق به پایان رسیده، این آبراه را خلیج الفارسی نوشته. (۱۹)
12. «شریف الادریس» جغرافی دان از اعراب جزیره ی سیسیل، متوفی به سال ۵۶۰ ه.ق در «نزهت المشاق فی اختراق الافاق» می نگارد:(ترجمه) از دریای چین خلیج سبز که دریای پارس و ابله است منشعب می گردد…..(۲۰)
13. «شمس الدین ابوعبدالله محمدبن ابی طالب الانصاری الدمشقی الصوفی» متوفی به سال ۷۲۷ ه.ق در «نخبه الدهر فی غرائب البرو البحر» نام این دریا را به دفعات، بحر فارس و خلیج فارس آورده است. (۲۱)
14. «شهاب الدین احمد بن عبدالوهاب بن محمد النویری» از مشاهیر دنیای اسلام و مورخ بزرگ، متوفی در سال ۷۳۷ ه.ق در کتاب «نهایه الادب فی فنون الادب» می نویسد: (ترجمه) اما خلیج فارس مثلث شکل است به صورت بادبان کشتی… (۲۲)
15. «ابوحفص زین الدین عمر بن مظفر» معروف به «ابن الوردی» متوفی به سال ۴۷۹ ه.ق، نویسنده ی« خریدت العجائب و فریدت الغرائب» می نویسد: (ترجمه) فصل در پیرامون دریای پارس و جزیره ها و شگفتی های آن و آن دریای پارس خوانده می شود و آن شعبه ای از دریای بزرگ هند است. (۲۳)
16. «ابن بطوطه» جهانگرد معروف عرب، متوفی به سال ۷۷۹ ه.ق در سفرنامه ی خود «تحفه النظار فی غرائب الامصار و عجائب الاسفار» می نویسد:(ترجمه) پس در خلیج بیرون از دریای پارس بر کشتی نشسته به آبادان در آمدیم. (۲۴)
17. «حاج خلیفه» مورخ بزرگ ترک، متوفی به سال ۱۰۶۷ ه.ق در کتاب «جهان نما در جغرافیای عالم» که آن را به ترکی  نوشته است چنین می آورد: (ترجمه) دریای پارس: به این دریا سینوس پرسیقوس می گویند به معنای خلیج پارس به مناسبت آنکه درمشرق آن فارس واقع است بدان نسبت داده می شود و آن را ماره پرسیقوم (دریای پارس) نیز گویند. (۲۵)
18. در «دایره المعارف بستانی» چاپ ۱۸۸۳در ماده ی خلیج – خلیج العجمی ذکر نام می گردد و با درجِ مشخصات، می نویسد که مراد خلیج فارس می باشد. (۲۶)

و این تنها معدودی از گزارشات تاریخی ، جغرافیایی و جهان گردیست که نشان دهنده ی نام این آبراه در دوره های گوناگون تاریخی می باشد.(۲۷)

بعد از رسیدن اقوام آریایی به فلات ایران و استقرار حاکمیت قاطع آنان( به خصوص هخامنشیان که از تیره ی پارسی از شاخه های قوم آریایی بودند)  تا به امروز همیشه نام این آبراه با «پارس» عجین و معرف بود و هیچگاه نام دیگری بر آن، نه از جانب ایرانیان و نه از جانب دشمنان ایرانیان نهاده نشد؛ چه در دوران قدرت ایرانیان و چه در دوران ضعف ایشان. پس چگونه در چند دهه ی اخیر شاهد یک تحریف بزرگ در نام این آبراه پارسی می باشیم ؟!!!!

علل و ریشه های حذف نام پارس از روی آبراه

هیچ کنش تاریخی حتم به یقین در یک مدت زمان بسیار کوتاه زائیده نمی شود . مسئله ی حذف نام فارس و اضافه نمودن نام مجعول عرب به روی آبگیر پارس از این قائده ی کلی مستثنی نمی باشد.

ادعاهای ارضی و تحریفات حقایق تاریخی از جانب حکومتهای عربِ منطقه، به زمان حکومت «جمال عبد الناصر» و پس از آن حکومت های بعثی «سوریه» و «عراق»باز می گردد.

«ناصر» در سخنرانی های پرشور خود، برای نمایش دادن وسعت کشورهای عربی، از شعار (از اقیانوس اطلس تا خلیج فارس) استفاده می کرد؛ و این آغاز یک پان عربیسم توسط این فرمانروای شهیر مصر مقدمات جداسازی بخشهایی از خاک ایران و منظم ساختن آن به امپراطوری اعراب را در پی داشت.

این سیاست در سالهای ۱۳۳۶-۱۳۳۷ در نقشه ای که در «سوریه» چاپ و به سرعت در سرزمین اعراب پخش شد هویدا گردید{خوزستان ایران در این نقشه، «عربستان الارض المحتله» نامیده شد}.

در این راستا، آوریل سال ۱۹۶۹ م/ فروردین ۱۳۴۸ خ. در پی ادعای حاکمیت «عراق» به کلِ «اروند رود» بحران شدیدی در منطقه رخ داد که پیامد آن، آماده باش نیروهای نظامی دو کشور بود که در آن روزگار به علت ضعف نظامی حکومت بعث عراق و قدرت مند بودن ایران جنگی در نگرفت و دولتین ایران و عراق با میانجگری دولت وقت الجزایر به امضای قرارداد ۱۹۷۵م/۱۳۵۳خ. الجزیره درگیری به ظاهر به پایان رسید.

اما اعراب ناشکیبانه در انتظار روشن کردن جنگی علیه ایران بودند که سرانجام درگرفت. دلیل روشن بر ادعای عراقی ها بر خوزستان ایران دایره المعارفی بود که به سال ۱۹۷۷م/۱۳۵۵خ تالیف گردیده بود و خوزستان را با رنگی دیگر از ایران جدا کرده بود و نام آن را عربستان نهاده بود و این ادعا در تمام نقشه ها و کتب جغرافیایی عراق اعم از درسی و غیر درسی  رسمی و غیر رسمی کاملا هویدا بود و جنگ تحمیلی در جبهه ی فرهنگی، گویا یک نسل پیش آغاز گردیده بود تا مقدمه ی تجاوز اعراب بر ایران گردد؛ و سرانجام این مهم در سال ۱۹۷۹م / ۱۳۵۸ خ. با حمله ی گسترده ی عراق به ایران آغاز گردید.

اما نقشه ی شوم اعراب با مقاومت ملی ایرانیان درهم شکست و تهاجمات فرهنگی اعراب نیز به سمت مراکز فرهنگی بین المللی برای تحریف نام خلیج فارس به خلیج عرب با تلاشهای دیپلماتیک مسئولین امر بی ثمر ماند و سارمان ملل نام مجعول خلیج عربی را مردود و چون هزاره های گذشته، خلیج فارس را نام این آبراه گذاشت .

اما اعراب در جبهه ی دوم، یعنی نبرد فرهنگی به هیچ عنوان کوتاه نیامدند و راه خود را گونه ای دیگر ادامه دادند؛ یعنی تحریف حقایق تاریخی به دست محققان دانشمندان خارجی در سطح بین المللی.

تمام تلاش برای محو نام پارس

با توجه به اهمیت به سزای کشورهای مصر ، عراق، سوریه  و کشورهای حوزه ی خلیج فارس از نظر باستان شناسی و حفاریات و تعلق خاطر شدید موسسات آکادمیکی بین المللی به این مهم از سال ۱۹۶۰-۱۹۷۰ م. کشورهای عرب با نیت گسترش جنگ در جبهه ی فرهنگی با سیاستی کاملا حساب شده، شرطی تازه بر شرایط پیشین صدور مجوز حفاری افزودند و هیئت های حفاری را ملزم کردند به نوشتن نام تحریف شده ی خلیج عربی به جای خلیج فارس. و این الزام در تمامی نقشه ها، نوشته ها و سخنرانی ها بود.

برخی از باستان شناسان که در مصر و سوریه بودند کوشیدند مشکل را دور زنند و و کاری کنند که نیازی به بردن نام از این خلیج در نوشته ها و نقشه ها نباشد ولی آن دسته باستان شناسانی که در عراق و کشورهای حوزه ی خلیج فارس به حفاری مشغول بودند راه گریز از خواسته ی اعراب را نداشتند و تنها به حذف نام فارس پرداختند و آن را خلیج نا میدند. عده ای از باستان شناسان زیر این فشار عربی به ایران آمدند که متاسفانه به علت عدم بستر مناسب برای پذیرش آنان، اکثرشان جذب کشور «ترکیه» شدند اما باستان شناسان جوان و جویای نام این شرط اعراب را با گشاده رویی قبول کردند و این یکی از عوامل بسیار خطر ناک به نظر می رسد.

زیرا گزارشات آنان با نام تحریف شده ی خلیج عرب مقدمات حضور در اطلسهای بین المللی را فراهم می سازد و دیری نخواهد پائید که نام مجهول خلیج عربی در تمامی مجامع علمی، رسانه های گروهی بین المللی جای خلیج فارس را خواهد گرفت.(۲۸)

 پس کاری بسیار ژرف و بزرگ پیش رو می نماید……..

منابع

1. خلیج فارس در نگاه ایرانیان(مجموعه مقالات)- به اهتمام انوری’امیرهوشنگ- بنیاد ایران شناسی- صص ۱۱- ۱۲
2. Atlas Historique 1’Antiquite’Paris’Presses Universitaire1953’p.147 Dzc 10
3. Kent’ Roland G.’Old Persian ‘American Oriental Society’ New Haven- Connecticut 1953 ’ P.147 Dzc 10
4. Marquart’ Eranshahr’etc (Berlin’۱۹۰۱)
5. Arrian’ Anabasis et India’ etc. Paris’۱۸۶۵
6. Geographie de Strabon’traduction du Grec en francais’۱۸۰۵’Deuxieme livre’pp.357-362
7. Bunbury’ op.cit.’vol.II’ Map of the World’p.578
8. Historire d’ Alexander le Grand par Quinte-Curce’traduction en francais’ Tome II’ Paris 1834’ p.184
9. ابن الفقیه- مختصر کتاب البدان- به اهتمام دخویه – لیدن ۱۸۸۵’ص۸
10. الاعلاق النفیسه’ به اهتمام دخویه – لیدن ۱۸۹۱’ج هفتم’۸۴
11. سهراب’- عجائب الاقالیم السبعه الی نهایه العماره’ ترجمه ی حسین قره چانلو- سوره- تهران ۱۳۷۶
12. المسالک الممالک- به اهتمام استاد دخویه- لیدن ۱۸۸۹- ص ۲۳۳
13. ناخدابزرگ شهریار رامهرمزی – عجایب الهند – ترجمه ی محمد ملک زاده – انتشارات بنیاد فرهنگ ایران – تهران ۱۳۴۸ ص ۳۲
14. مسالک و ممالک- به اهتمام استاد دخویه- لیدن ۱۹۲۷ ص ۲۸
15. مروج الذهب – به اهتمام باربیه دومینار’ پاریس ۱۸۶۱ ’ج ۱ ’ ص ۲۳۸
16. البدء و التاریخ ’ به اهتمام کلمان هوار ’ پاریس ۱۹۰۷ ’ ج ۴ ’ ص ۵۸
17. التفهیم لاوائل صناعه التجیم ’ به اهتمام استاد جلال همایی’ تهران ۱۳۱۸ ’ص ۱۶۷
18. حدودالعالم ’ از روی نسخه ی عکسی تومانسکی’ به اهتمام بارتولد’ چاپ لنگراد و به اهتمام سید جلال الدین تهرانی ’ ۱۳۱۲’ ص۸
19. ابواب فی الصین و الترک منتخبه من کتاب طبایع الحیوان ’ به اهتمام مینورسکی ’ لندن ۱۹۴۲’ ص ۱۶
20. نزهت المشتاق ’ رم ۱۸۷۸’ص ۹
21. دمشقی ’ شمس الدین ابوعبدالله محمدبن ابی طالب الانصاری’ نخبه الدهر فی غرائب البرو البحر’ ترجمه سید حمید طبیبیان’ اساطیر’تهران ۱۳۸۲
22. نویری ’ احمد بن عبدالوهاب ’ نهایت الارب ’ الکتب ’ قاهره ۱۹۳۳’ ج۱ ’ ص ۲۴۴
23. خریدت العجائب ’ قاهره ۱۳۰۳ ’ ج۱ ’ ص ۹۱
24. رحلت ابن بطوطه ’ مصر ۱۳۲۲ ’ ج۲ ’ ص ۱۳۹
25. ابن بطوطه ’ سفرنامه ’ ترجمه ی محمدعلی موحد ’ بنگاه ترجمه و نشر کتاب ’ تهران ۱۳۴۸ ’ ج ۱ ’ ص ۱۹۹
26. حاج خلیفه ’ جهان نما ’ استانبول ۱۱۴۵’ ص۴۵۷
27. دایرت المعارف البستانی ’ بیروت ’ ۱۸۸۳ ’ ج ۷ ’ ص ۴۵۷
28. برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به: مشکور’محمد جواد ’ (( نام خلیج فارس )) ’ مجموعه مقالات خلیج فارس ’ مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی ’ تهران ۱۳۶۹’ صص ۱۱-۲۷
29. برای اطلاعات بیشتر رجوع شود به: مجیدزاده یوسف’ ( نام خلیج فارس و باستان شناسان خارجی)’ مجله ی نشر دانش ’ سال سیزدهم. شماره ی ششم ’ مهر و آبان ۱۳۷۲