دبیره های ایرانی - هام دبیره - بخش یکم

در پیشیته ایران شهر نیاکان ما در دوره های متفاوت به دبیره های گوناگون می نوشتند. در دوران شاهان هخامنشی دبیره میخی هخامنشی و دبیره آرامی به کار می رفته است که سخن های داریوش یکم (داریوش برزگ) در سنگ نوشته های بیستون به آنها کَنده شده اند.

پس از براندازی هخامنشیان به دست اسکندر گجستک، مردم ایران تا پایان فرمانروایی سلوکیان و همچنین در دوران اشکانی ها نخست به دبیره یونانی و سپس به دبیره پارتی (پهلوی اشکانی) می نوشتند. دبیره پارتی دارای ۲۲ واک و از راست به چپ نوشته می شده است.

سلوکوس بازمانده و فرمانروا و جانشین اسکندر گجستک بود و به به دودمان به جای مانده از سلوکوس، سلکویان گفته می شود.

پس از شکست اردوان پنجم واپسین پادشاه اشکانی و براندازی دودمان اشکانیان به دست اردشیر پاپکان، دبیره های تازه ای به روی کار آمدند. دردوران ساسانی ۷ دبیره بوده است که هر کدام برای کاربرد ویژه ای به کار می رفته اند.

اردشیر بابکان یا اَرتَخشِر پاپکان در پهلوی میانه (artaxšēr pāpakan) بنانگذار دودمان ساسانی است.

از آن هفت دبیره تنها سه دبیره به نام های هام (آم) دبیره، گشته دبیره و دین دبیره به دست ما رسیده است. هام دبیره یا آم دبیره، دبیره همگانی و میان همه گان رواگ (رواج) داشته اشت. آن را برای نوشتن پیمان ها و نسک ها به کار می برده اند. گشته دبیره برای سنگ نوشته ها و دین دبیره برای نگارش اوستا به کار گرفته شده بوده اند. آنچه که می خواهیم در این نوشته به شما یاد دهیم، هام دبیره است.

واک های هام دبیره از همانند فارسی امروزی، از راست به چپ و به گونه پیوسته (چسبیده به هم) نوشته می شده اند. دین دبیره دارای ۴۴ نشانه است که هم اکنون همه گیر ترین دبیره در جهان است. دین دبیره واک های ع و ض و دیگر وات هایی که در زبان های ایرانی نبوده است را ندارد ولی از دید واک های آوا دار در جهان همتایی ندارد.

الفبای هام (آم) دبیره

در دبیره فارسی امروزی، ۱۵ نشانه هست که با افزودن سرکش و نقطه، ۲۴ واک را نشان می دهند. که چندین نشانه برای واک های متفاوت به کار می روند. برای نمونه، ک برای ک و گ، د برای د و ذ، ر برای ر و ز و ژ، ب برای ب، پ، ت، ث، ص برای ص و ض و ط برای ط و ظ به کار می روند.

در هام دبیره نیز همین گونه است. هام دبیره دارای ۱۴ نشانه است که هر کدام از آنها چندین واک را میزبانی می کنند. برای نمونه در هام دبیره برای واک های و - ن تنها یک نشان است، برای واک های اَ - آ - هـ - خ تنها یک نشانه است.

به بیان دیگر در خواندن پهلوی میانه یا پارسیک که به پارسیک نیز شناخته می شود، یک نشانه می تواند نشانگر چندین واک (حرف) باشد و از این رو یک واژه می تواند به چندین گونه خوانده شود. نگاره زیر الفبای هام دبیره را نشان می دهد و می بینید که با تیل گذاری (نقطه گذاری) می توان تمامی حرف های الفبای امروزی را نشان داد.

این دبیره در دوره ساسانی تا سده سوم هجری قمری به کار می رفته است. نسک هایی مانند ماتیکان یوشت فَریان، مینوی خرد، اندرزها اوشنر دانا، کارنامه اردشیر بابکان و دیگران بدان نوشته شده بودند. به نگاره بالا خوب نگاه کنید تا همانندی های میان آن و الفبای امروزین را پیدا کنید.

امروزه به گفته و دیدگاه برخی از زبان شناسان همانند، الفبای فارسی امروزی، از عرب ها نیست بلکه پدید آمده به دست ایرانیان است.

دسته بندی واک های هام دبیره

با نگاهی به جدول بالا، می بینید که برای واک های آ اَ و هـ و خ یک نشانه هست که در زیر نشان داده ایم. پس آنها در یک دسته خواهند بود. در خ یک نطقه بالای آن است و در هـ یک ویرگول در زیر آن است

همچنین برای واک های ج و د و ذ و گ و ی نیز یک نشانه هست که در زیر نشان داده ایم. پس آنها در یک دسته خواهند بود. در ج یک نقطه زیر آن و در د یک ^ بالای آن و در ذ یک نقطه بالای آن و در ی دو نقطه زیر آن و در گ دو نقطه بالای آن است.

همچنین برای واک های پ و ف نیز یک نشانه هست که در زیر نشان داده ایم. پس آنها در یک دسته خواهند بود. در ف یک نقطه بالای آن است.

برای واک های ل و ر نیز یک نشانه هست که در زیر نشان داده ایم. پس آنها در یک دسته خواهند بود. در ف یک نقطه بالای آن است. یک بند کوچک در ل است.

برای واک های ز و ژ نیز یک نشانه هست که در زیر نشان داده ایم. پس آنها در یک دسته خواهند بود. در ژ سه نقطه بالای آن است

در هام دبیره واک های ع، غ، ص، ض، ط و ظ نیست زیرا این واژه های برای گویش زبان عربی است. گویش ما برای واک های ز - ض - ظ - ذ یکی است ولی برای عرب ها تفاوت دارد. به نخستین نگاره این نوشته نگاه کنید خواهید دید که س دو گونه نوشته می شود که در نوشته آینده خواهیم گفت.

همسانی با واک های امروزی

در نگاره زیر تلاش شده از گفته های دیگران و دید نویسنده همسانی های میان دو الفبای هام دبیره و امروزی را نشن دهیم.

تفاوت با واک های امروزی

در نگاره زیر تلاش شده از گفته های دیگران و دید نویسنده تفاوت های میان دو الفبای هام دبیره و امروزی را نشن دهیم.

برای نوشتن از نسک نامه پهلوانی استاد فریدون جنیدی کمک گرفته شده است و این داستان ادامه دارد.

دبیره های ایرانی - هام دبیره - بخش دوم