نوشته های بر جای مانده از زبان پارتی – پهلوانیک

نوشته های بر جای مانده از زبان پارتی (پهلوی اشکانی – پهلوانیک) را می توان به دو دسته نوشته های به دبیره پارتی (پهلوانیک) و نوشته های به دبیره مانوی گروه بندی کرد. دبیره ای که اشکانیان برای نوشتن به کار می برده اند، از دبیره آرامی گرفته شده و از راست به چپ نوشته می شده است. در دبیره پارتی، نویسه (حرف) ها به یکدیگر نمی چسبند و جدا از یکدیگر نوشته می شوند.

نوشته های پارتی همچون سنگ نبشته، چرم نبشته، سفال نبشته، فلز نبشته و … همگی به دبیره پارتی نوشته شده اند، از این رو، آن دبیره ای که از دوران پارتیان برای نوشتن زبان پارتی در دست ما است، دبیره ای بوده که برای سنگ نبشته ای به کار می رفته است. در میان آنها، نوشته هایی که به دوران اشکانی باز می تردد، بستار اندک است و برخی از آنها نیز به دوران ساسانی باز می گردد.

سفالینه های نسا – ترکمنستان امروزی

پیش از آنکه از زمان گودرز دوم اشکانی، “تیسفون” پایتخت ایران برگزیده شود، “نسا” پایتخت کهن اشکانیان بوده است. در ویرانه های نسا در ترکمنستان امروزی، نزدیک به ۳۰۰۰ سفالینه پیدا شده است که بیشتر آنها به سده نخست پیش از زادروز مسیح باز می گردند.

این سفالینه ها، کوزه ها، خمره های مِی (شراب) و سره هستند که عنوان مالیات از تاکستان ها گرفته شده اند. نوشته های روی این سفالینه ها بیشتر نام کسی و نام جایی، وزن و گاه زمان دریافت سفالینه به عنوان مالات است. دو سفالینه همسان نیز در “قومس (دامغان)” یافت شده است. همچنین ظرف هایی در “نیپور (عراق)” و در “کوشه نپه و مرو (ترکمنستان)” دیده شده است.

چرم نوشته اورامانات کرمانشاه

از سه چرم نوشته یافت شده در اورامان، دو تکه به دبیره و زبان یونانی و یک تکه به دبیره و زبان پارتی، از سده نخست ترسایی است. همچنین در پشت یکی از چرم نوشته های یونانی، واژه هایی به دبیره و زبان پارتی به چشم می خورد. این چرم نوشته ها، قباله فروش دو تاکستان است.

سکه ها، مهرها و جواهرها

بر سکه ها، مهرها و چند تکه جواهر از پایان دوره اشکانی یا چند دهه پس از اشکانیان، نوشته هایی لوتاه به دبیره و زبان پارتی به جای مانده است. کهن ترین سکه با برخی نویسه های پارتی، سکه بلاش یکم است. همچنین سکه های مسی شاهان محلی الومایس و شاهان تابع اشکانیان در سیستان و بخش هایی از هندوستان در سده های یکم و دوم ترسایی، دارای نوشته های کوتاه به دبیره پارتی هستند.

سنگ نبشته های کوتاه

سنگ نبشته بسیار کوتاه، که بیشتر دو زبانه (یونانی – پارتی) هستند، در “آمازی” در کشور گرجستان یافت شده اند. دیگر سنگ نبشته های کوتاه به زبان پارتی عبارتند از:

دو سنگ نبسته کوتاه در سرپل ذهاب
دو سنگ نبشته کوتاه در خنگ نوروزی
سنگ نبشته هایی در کال چنگال و لاخ مراز که هر دو در نزدیکی بیرجند که احتمالا متعلق به نیمه نخست سده سوم ترسایی است
سنگ نبشته همسانی نیز در پاکستان یافت شده است

نیم تنه بلاش چهارم

این نیم تنه سنگی که در مجموعه ای شخصی نگهداری می شود و دارای نوشته ای بسیار کوتاه در معرفی بلاش است.

سنگ نبشته بلاش چهارم

این تندیس که در عراق یافت شده، دارای نوشته ای به یونانی و ترجمه آن به پارتی است. موضوع آن نبرد بلاش با مهرداد چهارم است که به پیروزی بلاش چهارم و تسخیر میشان انجامیده است.

سنگ مزار خواسگ

این سنگ مزار به دستور اردوان چهارم برای خواسگ، شهربان شهر شوش، برپا شده و زمان نوشتن آن ۴۶۲ اشکانی برابر با ۲۱۵ ترسایی است.

یادگارهای شهر اورااوروپوس

بیشتر این یادگارها ها به آغاز سده سوم ترسایی باز می گردد.، زمانی که ساسانیان این شهر را نسخیر کردند. از میان این یادگارها می توان به سفالینه ها، دیوار نگاره ها و نامه ای بر پوست اشاره کرد.

دو سنگ نبشته کوتاه از اردشیر بابکان

این سنگ نبشته ها سه زبانه (پارتی، پارسی و یونانی) هستند و بر شانه اسب اردشیر و اسب اوهرمزد در نقش رستم کَنده شده اند.

سنگ نبشته بلند از شاپور یکم

این سنگ نبشته نیز سه زبانه (پارسی میانه، پارتی، یونانی) و در کعبه زرتشت در نقش رستم کَنده شده است و در آن شاپور یکم، نخست خود و استان های شورش را معرفي می کند، سپس به شرح سه لشکرکشی عليه رومیان و نیز به شرح آتش هایی که بنا نهاده است، می پردازد.

سنگ نبشته شاپور یکم در حاجی آباد فارس

این سنگ نبشته دو زبانه (پارسی میانه – پارتی) است شرح تیر اندازی شاپور یکم است.

سنگ نبشته شاپور یکم در تنگ براق فارس

این سنگ نبشته نیز دو زبانه (پارسی – پارتی) است ولی این بار به زبان های پارتی و پارسی میانه و موضوع آن، مانند سنگ نبشته جاجی آباد، شرح تیر اندازی شاپور یکم است.

سنگ نبشته شاپور یکم در بیشاپور

این سنگ نبشته نیز دو زبانه (پارسی – پارتی) است و در سال ۲۶۶ ترسایی کَنده شده است.

سنگ نبشته شاپور یکم در نقش رستم

این سنگ نبشته که در منار سنگ نگاره پیروزی شاپور یکم بر والریانس کَنده شده است سه زبانه (پارسی – پارتی و یونانی) که اکنون تنها بخش هایی از نوشته یونانی آن بر جای مانده است.

سنگ نبشته شاپور یکم در نقش رجب

در نقش رجب، سنگ نگاره ای، شاپور یکم را با شماری از همراهانش نشان می دهد، سنگ نبشته ای کوتاه و سه زبانه (پارسی میانه، پارتی، یونانی) در معرفی شاپور نیز هست.

سنگ نبشته نرسه، پادشاه ساسانی

در سلیمانیه عراق، این سنگ نوشته را که اکنون تکه هایی از آن به جای مانده، در اصل بر کعبی کَنده شده بود. موضوع آن معرفی نرسه، پادشاه ساسانی و چگونگی دستیابی وی به تخت پادشاهی است. این سنگ نبشته دو زبانه (پارسی میانه و پارتی) است.