نقد فیلم فروشنده (the salesman)

داستان فیلم لو می‌رود، پس پیشنهاد می‌کنم که ابتدا فیلم را تماشا کنید و بعد این نقد را بخوانید.

«خلاصۀ داستان فیلم»

عماد (با بازی شهاب حسینی) معلم ادبیات و جوانی مثبت است که شب‌ها با همسرش رعنا (با بازی ترانه علیدوستی) تئاتر بازی می‌کند. در ابتدای فیلم عماد و رعنا مجبور می‌شوند خانۀ خود را عوض کنند، چرا که ساختمان ترک می‌خورد و امکان فرو ریختنش به علت گودبرداری وجود دارد.

بابک با بازی بابک کریمی مسئول تئاتر است که به عماد پیشنهاد اجارۀ خانه‌ای می‌کند. عماد و رعنا به خانۀ جدید اسباب کشی می‌کنند. رعنا به حمام می‌رود و شخصی ناشناس وارد خانه و بعد حمام می‌شود و به رعنا تجاوز می‌کند و فرار می‌کند.

در ادامه مشخص می‌شود که ساکن قبلی خانه زنی فاحشه بوده و آن مرد ناشناس هم از مشتری‌های همان خانم بوده است. با پی‌گیری‌های عماد و وانتی که از مرد متجاوز به جا مانده معلوم می‌شود پیرمردی این کار را کرده.

پیرمردی که عماد در خانۀ قبلی خودش حبسش می‌کند و از او می‌خواهد تا به همسرش زنگ بزند و پیش خانواده‌اش قضیه را اعتراف کند تا آبرویش برود. در همین بین همسرش اصرار می‌کند که چنین کاری نکند و بی‌خیال شود. در آخر هم پیرمرد به خاطر فشار روانی و بیماری قلبی بیهوش می‌شود و در حالی که منتظر آمدن آمبولانس هستند و خانواده‌اش بالای سرش ایستاده‌اند و دامادش به او ماساژ قلبی می‌دهد فیلم تمام می‌شود.

«تحلیل محتوای فیلم»

فیلم فروشنده، روایتگر تجاوز به زنی است که شوهرش به شدت خوب است اما از شانس بد به همسر او تجاوز می‌شود. و فرد متجاوز پیرمرد مظلومی است که مخاطب می‌تواند شرایطش را درک کند.

پیرمرد متجاوز (با بازی فرید سجادی حسینی) که در فیلم اسم هم ندارد کارش را توجیه می‌کند. می‌گوید خبر نداشتم که ساکن قبلی رفته است. وسوسه شدم و وارد حمام شدم. تا دیدم کس دیگری است فرار کردم و رفتم. عذر خواهی می‌کند و می‌گوید چرا همسرت، در را بدون این که بگوید چه کسی پشت در است باز کرد؟ می‌گوید: به خانواده‌ام چیزی نگو، تازه دخترم عقد کرده است.

در همین بین حالش بد می‌شود و مشکل قلبی‌اش عود می‌کند و خانواده‌اش سر می‌رسند. زنش قربان صدقه‌اش می‌رود و دخترش هم با چشم‌های خیس حرف می‌زند. صحنه‌هایی که جز یک نتیجه و یک جمله را بیشتر، در ذهن مخاطب نمی‌کارد: «حالا یک غلطی کرده، ولش کن بره»

کل سیر کند فیلم رئالیستی(واقع گرا) اصغر فرهادی در همین جمله جمع می‌شود. عماد هم همین کار را می‌کند و فقط یک سیلی به صورت پیرمرد می‌زند و پولی که به اشتباه برای زن فاحشه باقی گذاشته بود را پسش می‌دهد. کناری می‌ایستد و گریه می‌کند. و فیلم تمام می‌شود.

سوالی که مطرح می‌شود این است که آیا اخلاق نسبی است؟ یعنی بی اجازه وارد شدن به خانه‌ای و بعد وارد شدن به حمام امکان دارد در شرایطی درست باشد و در شرایط دیگری نادرست؟

در شرایطِ پیرمردی که نادانسته وارد می‌شود و توجیهات خیلی خوبی هم دارد و مظلوم است و حتی خود رعنا هم برایش با دست آب می‌آورد و در دهانش می‌ریزد. در چنین اوضاعی که احساسات درگیر است قطعا هر کسی پیرمرد را تبرئه می‌کند.

اما پیرمرد نباید تبرئه بشود و باید نتیجۀ کارش را ببیند. نتیجه گیری فیلم بر اساس نسبی گرایی اخلاقی است. یعنی یک فعل اخلاقی در شرایطی درست و در شرایطی غلط است. در حالی که نسبی گرایی اخلاقی زیر سوال رفته است. نسبی گرایی، خودمتناقض است و اگر قبول کنیم که "هر چیزی نسبی است" خود همین جمله هم نسبی می‌شود و چون در شرایطی غلط است، پس کلیتش را از دست می‌دهد و خودش را نقض می‌کند.

نسبی گراییِ اخلاقی، به هر کسی اجازه می‌دهد که کار اشتباهی را انجام دهد و بعد با توجیهات و مظلوم نمایی و درگیر کردن احساسات، خودش را تبرئه کند. این طور سنگ روی سنگ بند نمی‌شود.

به همین دلیل باید دنبال حکمی کلی باشیم که در تمام شرایط بگوید چه درست و چه غلط است. دعوای سقراط با سوفسطائیان هم بر سر همین بود که آن‌ها همه شک می‌کردند و می‌گفتند به هیچ آموزه‌ای نمی‌شود اعتماد کرد، اما سقراط مدعی شد که می‌شود احکامی را پیدا کرد که ثابت باشند.

لذا طعنۀ این فیلم به قانون مجازات اسلامی است و پیرمرد متجاوز طبق قانون و دین باید حکم دیگری داشته باشد. در اعتقاد دینی پس از اثبات خدا، نبوت و به دنبالش قرآن، تعیین کنندۀ معیار اخلاقی (خوب‌ها و بدها) خدا است؛ چرا که خودش خالق انسان است و به زیر و بم آفریده‌اش آگاه است.

این‌ موارد را باید در بخش اخلاق هنجاری و فرا اخلاق فلسفه اخلاق بحث کرد. اگر بخواهیم بیش از این توضیح دهیم مطلب به درازا کشیده می‌شود. و بعدتر به شبهات قصاص می‌رسیم و سوالاتی دیگر که برای فهمش می‌توانید به کتب فلسفۀ اخلاق و کتب کلامی مراجعه کنید.

پی نوشت: یکی از تهیه کنندگان این فیلم، خواهر امیر قطر است. و این فیلم در حالی برنده جایزه اسکار فیلم غیر انگلیسی می‌شود که فیلمی مثل محمد رسول الله اصلا امکان راهیابی به بخش مسابقات اسکار را هم ندارد.