کژفهمی واژگان: چرتکه‌ها دیجیتال‌اند و این‌جا فضای مجازی نیست!

راه‌یابی واژگان تخصصی علم و فن‌آوری به ادبیات روزمره و همچنین به دیگر شاخه‌های دانش، پدیده‌ی عجیبی نیست. گاه اما پیش می‌آید که معانی درست در این میان گم گشته و واژگان تخصصی به نادرست به کار گرفته می‌شوند. جمله‌ی ذکرشده در عنوان کاملاً درست است: تمامی چرتکه‌ها دیجیتالی محسوب می‌شوند، و محیطی که هم‌اکنون در آن مشغول خواندن این مطلب هستید «فضای مجازی» نام ندارد! در ادامه به بررسی شماری از واژگان مهم – و عمدتاً بدجاافتاده – مرتبط با دنیای کامپیوتر خواهیم پرداخت و علت آن را در خواهید یافت.

کامپیوتر (computer)

کامپیوتر یا رایانشگر را می‌توان اساساً هر وسیله‌ای (یا حتی هر شخصی) دانست که توانایی یا وظیفه‌ی انجام پردازش (processing)، محاسبه (calculation) و شمارش (reckoning) را به عهده دارد.

امروزه این واژه بیشتر تداعی‌کننده‌ی ماشین‌هایی الکترونیکی است که چنین وظایفی را به دوش می‌کشند. اما هیچ لزومی ندارد که یک کامپیوتر، الکترونیکی باشد؛ بلکه ساخت کامپیوترهای مکانیکی، هیدرولیکی، بیولوژیکی و... نیز کاملاً امکان‌پذیر است. می‌توان خط‌کش لغزنده یا چرتکه به عنوان دو نمونه کامپیوتر مکانیکی اشاره کرد. البته خود لفظ «کامپیوتر» تا پیش از اختراع نوع الکترونیکی آن بیشتر به افراد یا تیم‌هایی گفته می‌شد که وظیفه انجام محاسبات ریاضی را بر عهده داشتند.

لپ‌تاپ یا تلفن همراه هوشمند شما کامپیوترهای همه‌منظوره (general-purpose) محسوب می‌شوند؛ به این معنا که قابلیت انجام طیف گسترده‌ای از وظایف را داشته که اصولاً به علت برنامه‌پذیری راحت آن‌ها انجام می‌شود (مثلاً به راحتی می‌توانید نرم‌افزارهای گوناگونی از ماشین‌حساب گرفته تا بازی‌های ویدیویی را روی لپ‌تاپ خود اجرا کنید و محدود به اجرای چند برنامه‌ی از پیش‌تعیین‌شده نیستید). اما کامپیوترهای همه‌منظوره، زیرمجموعه‌ای از تمام کامپیوترها هستند. در برابر آن‌ها، کامپیوترهای تک‌منظوره (special-purpose) قرار می‌گیرند که جهت اجرای تنها یک یا چند وظیفه طراحی شده‌اند. ماشین‌حساب، کامپیوتر تعبیه‌شده در برخی از لوازم خانگی شما (مثل ماشین لباس‌شویی) و... نمونه‌هایی از کامپیوترهای تک‌منظوره هستند (شما نمی‌توانید کاری کنید که ماشین‌حساب ساده‌ی شما مثلاً لگاریتم را نیز حساب کند؛ مگر این که در سخت‌افزارش دست ببرید و احتمالاً قطعاتی را نیز به آن اضافه کنید).

⚠️ نکات مهم:
۱- کامپیوترها لزوماً دسته‌ای از ماشین‌های الکترونیکی نیستند.
۲- کامپیوترها لزوماً همه‌منظوره نیستند و قابلیت تغییر عملکرد از طریق نصب نرم‌افزار ندارند.
۳- کامپیوترهای شخصی (PC) فقط یک زیرمجموعه‌ی کوچک از دنیای بزرگ کامپیوترها محسوب می‌شوند.
۴- دقیقاً به دلیل نکته‌ی ۳ است که وظیفه‌ی یک پژوهشگر کامپیوتر یا مهندس کامپیوتر تعمیر کامپیوتر شخصی شما نیست؛ بلکه این کار به عهده‌ی تکنیسین تعمیرات کامپیوتر است.

توضیح نکته‌ی ۴: برای یک پژوهشگر کامپیوتر، آشنایی با علوم کامپیوتر، مبانی محاسبات، طراحی الگوریتم و... نیاز است. برای یک مهندس کامپیوتر، آشنایی با طراحی و تحلیل سیستم‌های نرم‌افزاری ضرورت دارد. هر دو مجموعه‌مهارت نیز عمدتاً از طریق تحصیلات دانشگاهی حاصل می‌شوند (هرچند که معمولاً مهندس به تجربه‌ی حرفه‌ای هم نیازمند است) و البته در مفاد درسی هیچ‌یک نیز خبری از تعمیرات لپ‌تاپ و پرینتر نیست (با این که ممکن است خودشان بنا بر تجربه، این کار را بلد باشند). در برابر آن، برای کار به عنوان تکنیسین تعمیرات کامپیوتر نیازی به تحصیلات آکادمیک نبوده و فرد می‌تواند با گذارندن کارگاه‌هایی چون +CompTIA A و یا فعالیت به عنوان کارآموز و کسب تجربه، با این عنوان شغلی شروع به کار کند. این که از یک مهندس کامپیوتر در اقوام خود انتظار تعمیر لپ‌تاپ خود را دارید، مشابه این است که از یک مهندس عمران انتظار بنایی داشته باشید (منظور این نیست که یکی از مشاغل از دیگری بهتر/بدتر است؛ هدف از این تشبیه، بیان وظایف متفاوت در دو عنوان شغلی است).

دیجیتال و آنالوگ (digital و analog)

شیوه‌ی انجام محاسبات در کامپیوترها (از هر نوع، حتی کامپیوترهای غیرالکترونیکی) را می‌توان به دو دسته‌ی دیجیتال و آنالوگ تقسیم کرد. صفت دیجیتال (digital) از اسم digit به معنای «رقم»، و صفت آنالوگ (analog یا analogue) از اسم analogy به معنای «قیاس» گرفته‌شده است.

کامپیوتر آنالوگ به هر کامپیوتری گفته می‌شود که متغیری را به یک خاصیت فیزیک در خود تشبیه کرده و رایانش را با اعمال تغییرات فیزیکی بر روی همان خاصیت انجام می‌دهد. مثلاً فرض کنید بناست کامپیوتری الکترونیکی بسازید که حاصل ضرب دو متغیر a و b را حساب کند. تمام چیزی که نیاز دارید یک مقاومت متغیر، یک منبع ولتاژ متغیر و یک آمپرسنج است. طبق قانون اُهم:

V = I.R → I = V÷R

می‌توانید مقدار a را هم‌ارز با ولتاژ در نظر بگیرید (مثلاً اگر a برابر ۳ بود، ولتاژ را ۳V تنظیم می‌کنید) و مقدار b را هم‌‌ارز با معکوس مقاومت (مثلاً اگر b برابر ۲ بود، مقاومت را روی ۰/۵Ω تنظیم می‌کنید). حال برای محاسبه‌ی حاصل a×b کافیست شدت‌جریان عبوری از مدار را به وسیله‌ی آمپرسنج اندازه‌گیری کنید (در مثال ما: I = ۳÷۰/۵ = ۶).

کامپیوتر دیجیتال اما از روش متفاوتی بهره می‌گیرد: اطلاعات را به شیوه‌ای کدگذاری کرده و محاسبات روی کدها انجام می‌شود. مثلاً بیشتر کامپیوترهای دیجیتالی الکترونیکی از منطق بولی (Boolean logic – در آن فقط دو حالت «درست» و «غلط» وجود دارد که می‌توان آن را با ۱ و ۰ نیز نمایش داد) و از ترانزیستورها (وصل به معنای ۱ و قطع به معنای ۰) بهره می‌برند و تمامی داده‌ها را به شیوه‌ای خاص با همین روش کدگذاری می‌کنند (مثلاً می‌توان اعداد را با مبنای دودویی نمایش داد که در این صورت اعداد ۲ و ۳ به ترتیب (۱۰) و (۱۱) هستند) و محاسبات نیز با جبر بولی انجام می‌شود.

در روش آنالوگ، اگر متغیری مثلاً ۲ برابر شود، خاصیتی فیزیکی (مثلاً ولتاژ) در کامپیوتر نیز ۲ برابر می‌شود. در روش دیجیتالی اما چنین نیست (اگر چهار ترانزیستور داشته باشیم، اعداد ۲ و ۴ را می‌توان به صورت ۰۰۱۰ و ۰۱۰۰ در آن‌ها نشان داد؛ هیچ چیز دوبرابر نشده، فقط ترتیب قطع یا وصل بودن ترانزیستورها تغییر کرده است). به عنوان نمونه، چرتکه یک کامپیوتر دیجیتال است و خط‌کش لغزنده یک کامپیوتر آنالوگ (مهره‌های چرتکه از نظر فیزیکی هیچ تفاوتی ندارند و خودمان قرارداد کردیم که کدام مهره چه ارزشی عددی داشته باشد؛ اما طول خط‌کش لغزنده یک خاصیت فیزیکی قابل اندازه‌گیری بوده و در خود ارزش عددی دارد). و یا نمونه‌ای دیگر ساعت‌های آنالوگ (عقربه‌ای) و دیجیتال است (در ساعت‌های آنالوگ، زاویه‌ی عقربه‌ها با موقعیت ۱۲ ارزش عددی دارد. مثلاً زاویه‌ی عقربه‌ی ساعت‌شمار هنگامی که روی ۴ است، دو برابر هنگامی است که روی ۲ قرار گرفته باشد. در ساعت‌های دیجیتال اما چنین نیست و فقط جریان سیم‌هایی به ترتیب خاصی قطع یا وصل می‌شوند).

در قرن بیستم کامپیوترهای آنالوگ نقش مهمی در محاسبات داشتند؛ اما بی‌اشکال نیز نبودند: دقت در آن‌ها پایین بود (چون هر عاملی مثل گرم شدن سیم یا خوردگی چرخ‌دنده‌ها می‌تواند باعث تغییر در خواص فیزیکی شود)، و برنامه‌نویسی مجدد آنان نیز بسیار دشوار و نیازمند ایجاد تغییرات سخت‌افزاری اساسی در معماری کامپیوتر (مثلاً تغییر سیم‌کشی آن) بود. به تدریج و با اختراع ترانزیستورها، کامپیوترهای دیجیتال بسیار رایج شدند و امروزه آن‌ها را در همه‌جا می‌بینید. اما به این معنا نیست که کامپیوترهای آنالوگ کاملاً منسوخ شده‌اند. آن‌ها هم مزایای خود – مثل توانایی کار با بازه‌های عددی پیوسته، و در برخی موارد نیاز به توان کم‌تر برای انجام محاسبات – را داشته و در زمینه‌هایی چون پردازش سیگنال استفاده می‌شوند.

⚠️ نکات مهم:
۱- دیجیتالی بودنْ هیچ ارتباطی به الکترونیکی بودن ندارد.
۲- دیجیتالی‌سازی (digitization) به معنای تبدیل داده‌ها (مثل اسناد چاپی، سیگنال‌های آنالوگ و...) به فرمت دیجیتالی بوده و هم‌معنای خودکارسازی (اتوماسیون/automation)، هوشمندسازی و... نیست.
۳- آنالوگ بودنْ مترادف قدیمی بودن نیست.

مجازی و سایبری (virtual و cyber)

مجازی‌سازی (virtualization) به بازسازی نسخه‌ای مجازی (نه واقعی) از هر چیزی گفته می‌شود و این عمل در دنیای کامپیوتر نیز کاربردهای گسترده‌ای دارد. برای مثال شما می‌توانید بر روی لپ‌تاپ خود با سیستم‌عامل ویندوز، نرم‌افزار خاصی (مثل VirtualBox) نصب کنید تا یک ماشین مجازی (virtual machine) ایجاد کرده و در آن سیستم‌عامل دیگری مثل اندروید را اجرا کنید (در حالت معمول سیستم‌عامل باید مستقیماً روی یک سخت‌افزار خاص اجرا شود؛ اما نرم‌افزارهای مجازی‌ساز می‌توانند سخت‌افزار مجازی با مشخصات دلخواه معرفی کنند که سیستم‌عامل مورد نظر بر روی آن اجرا شود). و یا واقعیت مجازی (virtual reality) به ساخت یک محیط مجازی (که معمولاً تقلیدی از محیط‌های واقعی است) گفته می‌شود و برای سرگرمی، آموزش خلبانان و جراحان و مصارفی از این دست کاربرد دارد.

حال «فضای مجازی» چیست؟ لفظی اشتباه که در میان فارسی‌زبانان رایج شده است، در حالی که در علوم کامپیوتر معنای خاصی ندارد (گاه فقط ممکن است در ماشین‌های مجازی به فضای RAM مجازی‌سازی‌شده گفته شود و یا یک محیط شبیه‌سازی را توصیف کند). توییتر، تلگرام، ردیت و... در حال بازسازی مجازی هیچ چیزی نیستند و استفاده‌ی این لفظ برای صحبت از محتوای آن‌ها و تعاملات درونشان اشتباه است. عبارت مناسب برای توصیف فضای دربرگیرنده‌ی این محتوا و تعاملات، فضای سایبری (cyberspace) است.

واژه‌ی سایبری (cyber) گرفته‌شده از سایبرنتیک (cybernetics) بوده که خود از یونانی کیبرنیتیس (κυβερνήτης) می‌آیند و معنای آن کنترلگر یا فرماندار است. لفظ سایبرنتیک در علوم کامپیوتر برای نخستین‌بار در کتاب «سایبرنتیک: یا کنترل و ارتباط در انسان و ماشین» (Cybernetics: Or Control and Communication in the Animal and the Machine) مطرح شد و در باب سیستم‌ها است. به هر حال صفت سایبری از معنای تحت‌الفظی خود فراتر رفته و امروزه می‌تواند در توصیف هر چیزی به کار رود که به نوعی با کامپیوترها و شبکه‌های کامپیوتری – به ویژه اینترنت – ارتباط دارد یا از آن استفاده می‌کند؛ برای مثال:

• فضای سایبری (cyberspace)
• عشق سایبری (cyberlove)
• کنشگری سایبری (cyberactivism)
• جرم سایبری (cybercrime)
• حمله‌ی سایبری (cyberattack)
• جنگ‌افزار سایبری (cyberwarfare)
• پانک سایبری (cyberpunk)

واژه‌های بیشتری با این صفت در ویکشنری موجود است و حتی خودتان نیز می‌توانید واژه‌های تازه‌ای با آن ابداع کنید. به هر حال می‌بینید که هیچ یک از مثال‌های بالا، یک بازسازی مجازی از پدیده‌ی دیگری نیستند؛ بلکه پدیده‌هایی هستند که در بستر اینترنت رخ داده و یا به نوعی به کامپیوتر و شبکه مرتبط می‌شوند. حال به تعدادی عبارت با صفت مجازی توجه داشته باشید:

• واقعیت مجازی (virtual reality)
• دنیای مجازی (virtual world)
• ماشین مجازی (virtual machine)
• سرور مجازی (virtual server)
• دستیار مجازی (virtual assistant)
• دفتر مجازی (virtual office)
• ارز مجازی (virtual currency)

می‌بینید که تمامی موارد بالا در حال مجازی‌سازی وسیله یا پدیده‌ی دیگری هستند، بدون این که لزوماً ارتباطی به کامپیوتر و شبکه داشته باشند.

⚠️ نکات مهم:
۱- فضایی که با کمک اینترنت امکان تعامل میان افراد را فراهم می‌سازند، فضای سایبری نام دارد، نه فضای مجازی.
۲- تنها چیزی را می‌توان مجازی نامید که یک بازسازی مجازی از چیز دیگری باشد.
۳- مجازی مترادف غیرفیزیکی نیست.

جمع‌بندی

در این نوشته تلاش شد چندی از واژگان مربوط به دنیای کامپیوتر که راه خود را به ادبیات روزمره نیز باز نموده‌اند، بررسی و موشکافی شوند. توجه به مفهوم واژگانی که به کار می‌بریم ضروری است و از برخی بدفهمی‌ها جلوگیری می‌کند.

تمامی این یادداشت، بهانه‌ای بود برای ذکر این نکته: زمانی که در اینستاگرام، توییتر و... حضور دارید، شما در یک «فضای مجازی» نیستید! تقریباً همه‌چیز در آن‌جا واقعی است – فضای سایبری، اما کاملاً واقعی. پشت حساب کاربریْ انسانی کاملاً واقعی نشسته است (اگر بات‌ها را نادیده بگیریم)؛ حرف‌ها و اعمال شما می‌تواند رویش اثر بگذارد. پیش از آن که حرکت تندی انجام دهید و کسی را از خود برنجانید، لطفاً خوب به این موضوع فکر کنید!