داستان عجیب پرواز ایران ایر473

روز سه شنبه 24 اسفند 1378 هواپیمای ایرباس A300B2-203 هما به ریجستر EP-IBV که حدود 20 سال سن داشت تحت پرواز ایران ایر473 با 284سرنشین حوالی 19:35 دقیقه از کرمان تیک آف کرد و به سمت تهران راهی شد اما سر از کراچی درآورد. هواپیمای مورد نظر دارای ناوبری جدید ماهواره و جی پی اس نبود.

پرواز 473 طبق برنامه باید با بلند شدن از باند34 تا ارتفاع 8500پا رفته سپس با گردش راست به سمت فرودگاه برگشته و با گردش راست دیگر وارد مسیر رومئو654 و با ارتفاع 31هزار پا به سمت VORTAC یزد، سپس با گردش به راست روی مسیر ویسکی32 سمت ایستگاه VOR انارک برود و سپس با حرکت به سمت ورامین با طرح تقرب مهرآباد در این فرودگاه لندینگ کند. مدت زمان تقریبی پرواز 75دقیقه بود.

در ساعت 19:35 خلبان دوم پرواز که خلبان پرواز بود(Pilot Flying) با بلند شدن از باند کرمان اولین گردش راست را انجام میدهد اما در دومین گردش دچار Disorientation شده و با بستن کورس برعکس روی دستگاه VOR بجای 304درجه، 124درجه را ست کرده و پرواز میکند. این شروع اشتباهات دومینو وار پرواز473 بود. در زمان این اشتباه کاپیتان پرواز که مسئولیت(Pilot monitoring) را داشت سخت مشغول انجام محاسبات زمان بندی های نقاط و سوخت و... بود در حالی که باید به نشانگر های کاکپیت توجه میکرد و در صورت مشکل تذکر میداد. در هواپیماهای آنالوگ قدیمی لود کاری خلبانان بسیار بالا بود و بعضا در پرواز های کوتاه خلبان ها چند دقیقه هم وقت استراحت نداشتند. ایرباس براوو ویکتور به خیال پرسنل در حال حرکت به سمت یزد اما در واقعیت در حال پرواز به سمت ایرانشهر در جنوب شرق کشور است. طبق محاسبات زمان بندی خلبانان هواپیما به فاصله مناسب از VORTAC یزد رسیده و فرکانس را میبندند اما علائمی دریافت نمیکنند. از مرکز کنترل کشور درمورد صحت کارکرد دستگاه یزد سوال میکنند که اپراتور تهران سنتر با چک کردن با مسئول برج یزد و دیگر خلبانان در مسیر به پرواز 473 اعلام میکند که VORTAC یزد OK است.(در ماه ها و سالهای قبل VORTAC یزد به کرات خرابی و غیرفعالی داشته و برای خلبانان مختلف مشکل ساز بوده است.) خلبانان با اعلام عدم دریافت سیگنال و احتمال خرابی گیرنده به پرواز به سمت ایستگاه انارک(در واقعیت شمال فرودگاه ایرانشهر) ادامه میدهند. با عدم دریافت سیگنال از انارک کپتن وارد عمل شده و با بستن تمام فرکانس VOR و NDB های اطراف سعی در گرفتن سیگنال میکند اما حتی یک نگاه هم به قطب نمای هواپیما و سمت حرکت نمیکند.

آنها بر حسب محاسبات خود به سمت مهرآباد ادامه میدهند. زمانی که هواپیما به حوالی تهران (طبق محاسبات) میرسد با رویت نکردن چراغ های شهر خلبان اعلام میکند ما گم شده ایم و درخواست جنگنده برای اسکورت میکند. حتی اف14ها در اصفهان آماده پرواز میشوند اما به کجا؟ تهران سنتر با تماس با قرارگاه پدافند تقاضای جستجو راداری میکند اما جستجو بی حاصل است. مرکز کنترل تهران برای جلوگیری از برخورد ترافیک ها، 473 را به ارتفاع 20هزار پا میفرستد که سیگنال آن در بین کوه های جنوب شرق کشور مختل میشود. از اینجا بوئینگ727 پرواز زاهدان تهران(به این هم شک نکردند!) مکالمات 473 را با تهران سنتر رله میکند. بیش از 10دقیقه از زمان نرمال کل پرواز گذشته که به ناگاه ایران ایر473 اعلام میکند ما انارک را دریافت کردیم اما مشکلی هست، مسیر ما را شمال به جنوب نشان میدهد در حالی که ما جنوب به شمال هستیم به هر حال همین هم خوب است و تقاضای هدایت کامل راداری(رادار وکتور) میکند.

رادار تقرب تهران با شعاع پوشش 250مایلی خودش را برای دریافت ایرباس آماده میکند اما خبری از ایرباس نیست. تماس تقرب مهرآباد با ایرباس برقرار نمیشود(بیش از 1200ک.م فاصله است!) کپتن اعلام میکند رادیو ما هم مشکل دارد اما توجه نکرد که مکالماتش با بوئینگ727 رله کننده مشکلی ندارد. در همین زمان مرکز کنترل کراچی سنتر طی تماس با تهران سنتر خبر از ورود پرنده ناشناس در 14هزار پا و اسکواک2000 میدهد مرکز تهران اعلام میکند ما پروازی به این شکل نداریم اما یک پرواز گم شده در 20هزار پا داریم. با درایت سرشیفت مرکز از هواپیمای رله کننده میپرسند که ارتفاع فعلی و کد ترنسپاندر ایرباس را سوال کند که در جواب 14هزار پا و اسکواک2000 میاید که باعث بهت و حیرت تمام پرسنل تهران سنتر میشود.

در آن زمان ارتش ایران و پاکستان هیچکدام پوشش کامل راداری در آن منطقه نداشتند و طرف ایرانی حتی رادار ثانویه SSR هم نداشت اما پاکستانی ها چند ماه قبل از این شب یک رادار SSR غیرنظامی فرانسوی نصب کرده بودند. به پرسنل ایرباس اعلام میشود آنها حوالی جیوانی(شهر و فرودگاه مرزی) هستند و با کراچی سنتر تماس بگیرند. خلبانان با حیرت فراوان بسرعت نقشه ها را چک میکنند و متوجه اشتباه مهلک خود میشوند.

فرکانس VOR جیوانی با VOR انارک یکی است و تمام مدت در حال حرکت(Homing) به سمت جیوانی بوده اند اما هر ایستگاه یک مورس کد اختصاصی دارد که شناسه آنست. مورس کد جیوانی JI و انارک ANK است که خلبانان آن را هم چک نکرده بودند. نهایتا با درایت کنترلرهای ایرانی و پاکستانی از فاجعه هدف قرار گرفتن پرنده ایرانی با بیش از280سرنشین جلوگیری شد و سرانجام پس از02:17 ساعت سردرگمی در فرودگاه محمدعلی جناح کراچی به زمین نشست.

یک ایرباس300 برای بازگرداندن مسافران و یک بوئینگ707 حامل خلبانان، پرسنل فنی و کارشناسان سازمان هواپیمایی هم برای بررسی سلامت پرنده و بازگرداندن براوو ویکتور عازم شدند. در طی جلسه بررسی حادثه جلسه اول بسیار دراماتیک بود و کپتن با قبول مسئولیت 100% واقعه خودش را لایق خلع دائم صلاحیت پروازی دانست که نهایتا هر دو خلبان پس از دوره زمینگیری طولانی با تنزل به پرواز برگشتند.

از حواشی پرواز اینکه مسافر VIP پرواز مرعشی نماینده کرمان در مجلس بود که از میانه پرواز از طریق مهندس هواپیما در جریان گم شدن قرار میگیرد. همچنین چون این حادثه چند روز بعد از ترور یکی از چهره های سیاسی در کشور بود شایعات هواپیماربایی هم در جامعه بود. در نهایت پرواز هما473 خوشبختانه بدون تلفات به زمین نشست. عدم توجه به پدیده های فیزیولوژیک و توهم زا پرواز، عدم رعایت CRM(Crew resource management)، عدم توجه به دستورالعمل های پرواز و... همگی منجر به حادثه پرواز 473 شد و درس هایی اساسی برای خلبانان دیگر بر جای گذاشت.