تاب آوری معتادان

تاب آوری روانی معتادان

نویسنده:زهرا سادات حسینی

تلاش برای درک ، پیش بینی ، پیشگیری و درمان سوء مصرف مواد با این سوال شروع می شود که چرا افراد مواد مصرف می کنند؟ چه چیزی افراد را قادر می سازد در مقابل تاثیرات مخرب؟ مخربی که منجربه سوء مصرف مواد میشود ، مقاومت کرده یا آنها را حل کنند؟ در این مقاله می خواهیم با تاب آوری روانشناختی آشنا شویم و این امر که تاب آوری در مصرف کنندگان مواد به چه صورت است و آیا این میزان از تاب آوردن می تواند علت روی آوردن به مصرف مواد در افراد شود؟ به طور کلی این امر یک سازه مثبت است به معنی گنجایشی از یک سیستم پویا برای سازگاری با آشوب و اختلالی که رشد ، اعتبار و عملکرد سیستم را تهدید می کند.

در واقع تاب آوردن یک ویژگی نیست و به شرایط و موقعیت سیستم های دیگراز جمله خانواده ، روابط دلبستگی ، جامعه و… وابسته است به طوری که هرچه میزان آسیب و ناسازگاری در افراد کمتر باشد تاب آوری فرد و عملکرد وی بهتر میشود. از این رو دوران کودکی اولیه می تواند نقش بسزایی را ایفا کند. به بیانی ساده تر تاب آوردن باعث می شود که افراد بتوانند با تنش های روانی و رویداد های ناگوار زندگی مناسب تر و موفقیت آمیز مقابله کنند به طوری که به شرایط عادی زندگی ، جایگاه اجتماعی و شغلی آنها خللی وارد نشود. برخی تاب آوردن را به عنوان معیاری برای اندازه گیری توانایی فرد در مقابله با عوامل تنش زا و تهدید کننده سلامت روان تعریف کرده اند.

تاب آوری به منظور یک مهارت برای گذراندن مشکلات زندگی در شرایط نا مطلوب و سخت محسوب می شود که فرد علی رغم رو به رو شدن با این مشکلات بتواند توانایی های خود را بروز بدهد و به زندگی عادی خود ادامه بدهد. در واقع تاب آوری به معنای توان موفق بودن ، زندگی کردن و خود را رشد دادن در شرایط دشوار و با وجود عوامل خطر است. این شرایط خود به خود ایجاد نمی شود مگر اینکه فرد در موقعیت دشوار و ناخوشایندی قرار گیرد تا برای رهایی از آن با صدمه پذیری کمتر ، حداکثر تلاش را برای کشف و بهره گیری از عوامل محافظت کننده فردی و محیطی در درون و بیرون خود که همواره به صورت بالقوه وجود دارد به کار بگیرد.

سه دسته فردی خانوادگی و اجتماعی عامل ها ارتقا دهنده تاب آوری هستند. دسته فردی مثل هوش ذاتی و خلق و خو ، دسته یخانوادگی مثل ویژگی های خانواده و میزان حمایت خانواده از فرزندان ، دسته اجتماعی مثل حمایت های بیرونی از فرد و خانواده. همچنین تاب آوری ترکیبی از شش عامل است که عبارتند از : فراهم سازی حمایت مهربانانه ، ارتباط سازی برای افزایش امیدواری ، فرصت سازی برای مشارکت معنا دار ، پیشاهنگی در پیوند های اجتماعی ، مرز بندی شفاف و سازگار ، آموزش مهارت های زندگی. به طور کلی تاب آوری شامل موارد زیر است : حفط آرامش زیر فشار ، انعطاف پذیری در مواجعه یا موانع ، اجتناب از راهبرد های فرسایشی ، حفظ خوش بینی و احساسات مثبت به هنگام دشواری ها و خلاص شدن از موانع درونی.

دامنه های تاب آوری :

سه دامنه عملکردی برای تاب آوری تعریف شده است که عبارتند از:

• به مثابه یک ویژگی شخصیتی و توانایی پیش بینی افراد در مقابل اثرات منفی ناملایمات.
• یک حالت روحی مثبت و سلامت روانی یا فقدان بیماری روحی روانی علی رغم وجود یا احتمال وجود خطر.
• یک فرایند پویا که بر رابطه متغیر های فردی و پیرامونی تاثیر گذاشته و در طول زمان دچار تغییر می گردد.

ویژگی افراد تاب آور:

این افراد به طور خلاقانه رابطه ” شرایط پرمخاطره-رشد و بالندگی” را جایگزین رابطه ” شرایط ناگوار- آسیب روانی” می کنند. زیرا این افراد از احساس اعتماد به نفس و کارآمدی برخوردارند که به آنها این امکان را می دهد تا بتوانند با موفقیت از چالش های زندگی عبور کنند و بتوانند در شرایط بحرانی ، آرامش و خونسردی خود را حفظ کنند و نهایتا در بیشتر ابعاد زندگی به پیشرفت نایل شوند. این افراد دارای رفتار های خود تخریب گر نیستند و از نظر عاطفی آرام هستند. واقعیت های زندگی را به سهولت می پذیرند و ایمان دارند که زندگی پر معنا است. به طور کلی این افراد توانایی چشمگیری برای وفق دادن سریع خود با تغییرات بزرگ دارند.

عواملی که تاب آوری بر آنها تاثیر می گذارد:

رضایت از زندگی :

رضایت از زندگی به معنای نگرش فرد و ارزیابی عمومی وی ازکلیت زندگی خود ویا برخی از جنبه های زندگی است. در واقع هر چه شکاف میان سطح آرزو های فرد و وضعیت عینی او بیشتر باشد رضایتمندی فرد کاهش می یابد. از این رو پژوهشات ثابت می کنند که از آنجایی که تاب آوردن باعث کاهش احساسات منفی می شود ، به دنبال کاهش این احساسات طبیعتا میزان رضایت مندی از زندگی افزایش می یابد.

فشار روانی :

فشار روانی شامل هر نوع محرک یا تغییر در محیط خارجی و داخلی است که ممکن است باعث اختلال در تعادل حیاتی گردد و در شرایط خاص بیماری زا باشد. از این رو برنامه افزایش تاب آوردن باعث افزایش عواملی مثل عواطف مثبت ، اعتماد به نفس ، خود رهبری ، کاهش عواطف منفی ، استرس و افسردگی می شود. از این رو فشار روانی با تاب آوری بیشتر کاهش پیدا می کند.

سلامت روانی:

پژوهش ها ثابت کرده است که افزایش تاب آوری در یک فرد سلامت روانی آن فرد را افزایش می دهد.

عواملی که بر تاب آوری تاثیر می گذارند:

از جمله عواملی که می توانند میزان تاب آوری را در افراد پیش بینی کنند عبارتند از:

• آسیب دوره کودکی اعم از جسمی ، عاطفی ، جنسی و غفلت
• سبک های دلبستگی
• احساس تنهایی
• اعتماد به نفس و عزت نفس
• شیوه های اسناد دهی اعم از خوشبینی و بدبینی
• مهارت های مقابله ای
• پیوند والدین

روش های ایجاد تاب آوری:

انجمن روانشناسی آمریکا ۱۰ روش ایجاد تاب آوری را پیشنهاد می دهد که عبارتند از:

• حفظ کردن روابط مناسب با اعضای نزدیک خانواده ، دوستان و دیگران
• اجتناب از تصور کردن رویداد های پر استرس مانند مشکلات غیرقابل تحمل
• پذیرفتن شرایطی که نمی توان تغییر داد
• رشد و توسعه اهداف واقع گرایانه و حرکت به سوی آنها
• در شرایط ناگوار اقدامات سرنوشت ساز انجام دادن
• جستجو کردن فرصت هایی برای خود شکوفایی و شناخت خود
• پرورش دادن اعتماد به نفس و حفظ انعطاف پذیری و تعادل در زندگی
• حفظ کردن چشم انداز بلند مدت و توجه به رویداد های استرس زا در زمینه ی وسیعتر
• ادامه دادن به پیامد های امیدوارکننده و انتظار چیزهای خوب و تصور کردن آرزو ها
• مراقبت کردن از ذهن و بدن خود و به طور منظم تمرین کردن و توجه کردن به نیاز ها و احساسات شخصی خود و توجه به فعالیت ها آرامش بخشی که شخص لذت می برد

تفاوت تاب آوری و کنار آمدن :

تاب آوردن اشاره به پیامد سازگارانه در پاسخ به یک بحران یا استرس دارد در حالی که کنار آمدن پاسخ روانشناختی یا رفتاری است که تاثیر روانشناختی ، هیجانی و جسمانی رویداد های استرس زا را کاهش می دهد یا پیامد های مثبت آن را افزایش می دهد. تاب آوری در مقایسه با کنار آمدن سازه ای چند بعدی تر است .در واقع کنار آمدن فرایند کوتاه مدتی است که ممکن است در ایجاد تاب آوری نقش داشته باشد. برخلاف تاب آوری ، کنار آمدن به پیامد های مثبت در شرایط ناگوار اشاره نمی کند ، بلکه نوعی کوشش رفتاری یا روانی برای مدیریت این شرایط ناگوار بدون توجه به پیامد های آن است.

باید بدانیم که تاب آوری فقط داشتن فهرستی از ویژگی ها نیست، بلکه یک فرایند است که در زندگی واقعی شکل می گیرد و تاب آوری نام می گیرد. همه انسان ها دارای توانایی ذاتی برای تاب آوری هستند ، اما رفتار تاب آورانه رفتار اکتسابی است و یاد گرفته می شود. برخی از ویژگی های تاب آوری درونی است و انسان آن را دارد اما بعضی دیگر فقط با پرورش انسان در محیطی تاب آفرین مانند خانواده ی سالم به دست می آید.

تاب آوری و اعتیاد :

همانطور که گفته شد تاب آوری با اکثر فاکتور های روانشناختی رابطه دارد و این ویژگی تنها مقاومت در برابر شرایط تهدید کننده و حالت انفعالی در برابر خطر نمی باشد بلکه شرکت فعال فرد در محیط پیرامون خود برای مقابله با این شرایط نیز می باشد که این مهارت در افراد مختلف در سطوح مختلف قرار دارد ولی با آموزش افراد می توان سطوح مربوط به تاب آوری را ارتقا بخشید. تحقیقات اخیر نشان می دهند که تاب آوری در مصرف کنندگان مواد پایین تر بوده و یکی از عوامل پیش بینی اعتیاد تاب آوری است. تاب آوری می تواند گرایش به مصرف مواد را افزایش دهد. ازاین رو افزایش مهارت تاب آوری و آموزش این مهارت می تواند خطر ابتلا به مصرف مواد را کاهش دهد و نقش محافظت کننده ای در زمینه مصرف مواد داشته باشد.

همچنین با آموزش این عنصر تاثیر گذار می توان در روند بهبود مصرف کنندگان مواد تاثیر گذاشت و میزان بازگشت آنها به مصرف را کاهش داد. در بین افرادی که مصرف کننده مواد هستند ، تاب آوری به میزان پایین تری وجود دارد. این افراد در برابر شرایط ناگوار و یا رویداد های استرس آور ، ابزار مقابله کمتری دارند و از آنجا که اعتماد به خود نیز در سطح پایین تری قرار دارد ، تاب آوری کمتری از خود نشان می دهند و نمی توانند با آرامش کافی با یک امر استرس زا برخورد کنند. بنابراین برای کاهش این اضطراب به مصرف مواد روی می آورند و این چرخه به خودی خود تاب آوری آنها را کاهش می دهد.

تحقیقات نشان داده اند که یکی از دلایلی که افراد به مصرف مواد روی می آورند فقدان” نه گفتن” نسبت به درخواست یا تعارفات دیگران مثل دوستان ، همسر ، اعضای خانواده و غیره در ارتباط با مصرف مواد مخدر می باشد که این مسئله خود می تواند باعث عدم شکل گیری موثر تاب آوری در آنها شود به طوری که این افراد توانایی جلوگیری و به تعویق انداختن تکانه خود را ندارند. در تبیین این یافته ها میتوان به نظریه مکانیزم های دفاعی وایلانت اشاره کرد. که در آن وایلانت تاکید می کند که ساز و کار های دفاعی با ادبیات تاب آوری ارتباط نزدیکی دارد به طوری که پیامد ها نه تنها با استرس هایی که فرد در زندگی با آنها مواجه می شود بلکه توسط پاسخی که فرد به این استرس ها می دهد تعیین می شود. بنابراین افراد مصرف کننده در پاسخ به استرس های زندگی تاب آوری پایین تری دارند.

در تبیین دیگری به تاب آوری می توان به نظریه شناختی اجتماعی بند ورا اشاره کرد که رفتار انسان را بر حسب تمایل بین شناخت ، رفتار و عوامل محیطی تبیین می کند و از این دریچه تاب آوری از تعامل بین عوامل محیطی ، فردی و رفتاری به وجود می آید و انسان ها با رفتارشان می توانند وقایع و رویداد ها را کنترل نمایند. از این رو می توان نتیجه گرفت که افراد مصرف کننده با تاب آوری پایین در شرایط سخت به میزان بیشتری به اختلالات دچار می شوند و یا در صورت مواجه با شرایط دشوار و تنیدگی زا نمی توانند سریعتر به حالت اولیه برگردند ، از انعطاف پذیری کمتری برخوردار هستندو به روش ناسازگارانه عمل می کنند.

در نتیجه می توان گفت افرادی که تاب آوری آنها در برابر مشکلاتی که با آن مواجه می شوند کم است ، سلامت عمومی کمتری خواهند داشت که احتمالا مصرف کنندگان مواد هم جزو همین دسته هستند که به علت داشتن منبع کنترل بیرونی و عدم اعتماد به مهارت ها و توانایی های خود در تحمل و ایستادگی در برابر مشکلات زندگی ، به استفاده از مواد مخدر برای تسکین موقتی درد ها و آلام خود روی آورده اند.

با توجه به اینکه آمار اعتیاد رو به افزایش بوده است و علاوه بر هزینه مالی فراوان ، اثرات زیادی بر همه جوانب زندگی فرد می گذارد ، بنابراین اهمیت وجود یک زمینه برای بهبود عواملی که در گرایش به اعتیاد موثر هستند از جمله تاب آوری در افراد مصرف کننده بسیار دیده می شود. بهتر است این افراد در محیطی امن به پرورش تاب آوری خود بپردازند تا در برابر شرایط مخرب توانایی مقابله را داشته باشند. و از آنجایی که تاب آوری یکی از عوامل محافظت کننده در برابر بازگشت به مصرف مواد است ، نیاز به روان درمانگرانی که با توجه به در نظر گرفتن شرایط خانوادگی ، اجتماعی و غیره مهارت تاب آوردن را به مصرف کنندگان آموزش بدهند ، دیده می شود. مرکز پیروان همت با داشتن چندین درمانگر حرفه ای و فعال ، می تواند با کار درمانی بر روی مصرف کنندگان باعث افزایش تاب آوری آنها شود و امید بهبودی مصرف کنندگان را افزایش دهد.

نویسنده:زهرا سادات حسینی

منابع:

سیاه کمری، راهله. کرمی، جهانگیری و عزیزی، زیبا؛ ۱۳۹۷. اثر بخشی آموزش تاب آوردن در پیشگیری از عود مصرف مواد در مردان مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد.

سلامت شریف، سارا؛۱۳۹۱. بررسی رابطه ی بین هوش معنوی با میزان تاب آوری و خودشکوفایی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی.

فیاض، محمد هادی. نقدی، پویا؛ ۱۳۹۶. مرور عوامل مرتبط با تاب آوری در دانش آموزان مختلف .

کاظمی مهیاری، الهام. میرمهدی، سیدرضا. آل یاسین، سیدعلی و داوودی، حسین؛ ۱۳۹۶. تاب آوری در زنان وابسته به مواد.

محمدی، مسعود. جزایری، علیرضا. رفیعی، امیرحسین. جوکار، بهرام و پورشهباز، عباس؛ ۱۳۸۵. بررسی عوامل تاب آور در افراد در معرض خطر سوء مصرف مواد مخدر.

مظفری، محمد صادق. سهرابی شگفتی، نادره و سامانی، سیامک؛ ۱۳۹۰. نقش واسطه ای تاب آوری در ارتباط بین ابعاد دلبستگی و سلامت روان.

نسیمی، منیره؛۱۳۹۱. بررسی اثر بخشی رویکرد گشتالت درمانی بر افزایش تاب آوردن دانش آموزان دختر دبیرستانی .

Gamarel, K.E., Nelson, K.M., Heinze, J., Chiaramonte, D.M., Miller, R.L., & Adolescent medicine trails network for HIV/AIDS interventions. (2019).The moderating role of resilience resources in the association between crime exposure and substance use among young sexual minority men.

Kendler, K.S., Ohlsson, H., Clouston, S., Fagan, A.A., Sundquist, J., & Sundquist, K. (2020).The causal effect of resilience on risk for drug abuse: A Swedish national instrumental variable, co-relative and propensity-score analysis.

Masten, A.S. (2015). Resilience in development, early childhood as window of opportunity