صداوسیما؛ بازیگر فرارادیو-تلویزیونی نظام حکمرانی رسانۀ ایران

سیاست‌پژوه رستاک

عموماً با شنیدن نام سازمان صداوسیما ، بازیگر اصلی و انحصاری پخش قانونی رادیویی و تلویزیونی جمهوری اسلامی ایران به ذهن متبادر می‎شود. بازیگر اصلی رادیو و تلویزیون بودن این سازمان، مصرح در قانون اساسی، اساسنامۀ سازمان و سایر اسناد مربوطه است و در عمل نیز به‎گونه‎های مختلف بروز و ظهور پیدا کرده است. در تلقی افراد متخصص نیز این سازمان با عنوان «برودکستر» یا ارائه‎دهندۀ خدمات رادیو-تلویزیونی شناخته می‎شود. سوال ابتدایی طرح‎شده توسط کارشناسان این حوزه می‎تواند این باشد که «سازمان صداوسیما عملکردی قابل‎قبول در ارائۀ خدمات رادیو-تلویزیونی داشته یا خیر». سوالی معمولی که پاسخ‎های گوناگونی نیز دارد، اما با درنظرگرفتن نگاه حکمرانی سوالات مهم دیگری نیز به ذهن متبادر می‌شود:

جایگاه سازمان صداوسیما در نظام حکمرانی رسانۀ ایران چیست؟

آیا سازمان صداوسیما همان گونه که تصور می‎شود، بازیگر رسانه‎ای رادیویی و تلویزیونی، چه به شکل سنتی آن و چه در قالب رسانه‎های نوین، است و بس؟

این یادداشت از مجموعۀ یادداشت‌های «دیده‌بان نظام رسانه در ایران » تلاش می‎کند به دو سوال آخر پاسخ دهد.

اسناد بالادستی چه می‎گویند؟

در اصل ۱۷۵ قانون اساسی مطرح شده است که؛ در صداوسیمای‏ جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏، آزادی‏ بیان‏ و نشر افکار با رعایت‏ موازین‏ اسلامی‏ و مصالح‏ کشور باید تأمین‏ گردد. نصب‏ و عزل‏ رئیس‏ سازمان‏ صداوسیمای‏ جمهوری‏ اسلامی‏ ایران‏ با مقام‏ رهبری‏ است‏ و شورایی‏ مرکب‏ از نمایندگان‏ رئیس‏‌جمهور، رئیس‏ قوۀ‏ قضائیه‏ و مجلس‏ شورای‏ اسلامی‏ (هرکدام‏ دو نفر) نظارت‏ بر این‏ سازمان‏ را بر عهده خواهند داشت‏. خط مشی‏ و ترتیب‏ ادارۀ‏ سازمان‏ و نظارت‏ بر آن‏ را قانون‏ معین‏ می‏‎کند.

همچنین در اساسنامۀ سازمان صداوسیما، وظایف واحدهای مختلف سازمان و کارکردهای آن‌ها، بر اساس ساختار آن زمان، مشخص شده است که عموم آن معطوف به ارائۀ خدمت و همچنین برخی تسهیل‌گری‎ها همچون تربیت نیروی انسانی و البته کارکرد اداره است. حوزه‌ی فعالیتی واحدهای مختلف و به‎طورکلی سازمان نیز عموماً رسانه‌ای و تماماً رادیو-تلویزیونی است.

در عمل چه اتفاقی می افتد؟

با بررسی دقیق‎تر آنچه که در عمل برای بسیاری نیز مشهود است، این مسئله روشن می‎شود که این تلقی که سازمان صداوسیما تنها بازیگر رادیو و تلویزیون و بیشتر ارائه دهندۀ خدمت و تاحدی تنظیم‎گری است، نگاهی تک بعدی است. عنوان یادداشت، صداوسیما را بهتر توصیف می‌کند: «سازمانی فرارادیو-تلویزیونی»

صداوسیما؛ بازیگری بیشتر رادیو-تلویزیونی

این گزاره که سازمان صداوسیما اصالتاً سازمانی رادیویی-تلویزیونی است و غالب کارکردهای آن در رسانه‎های رادیو و تلویزیون ایفا می‎شود، گزارۀ اشتباهی نیست. هرچند بسیار ناقص است. سازمان صداوسیما بر اساس اسناد بالادستی، بزرگترین بازیگر نظام پخش رادیو-تلویزیونی ایران است، اما برای دقیق‌ترشدن این گزاره باید کارکردهای مختلف سازمان صداوسیما در رادیو و تلویزیون را از نظر گذراند.

بزرگترین کارکردی که برای صداوسیما در رادیو دیده می‌شود، ارائۀ خدمت است. این امر در رادیو، با زیرکارکردی چون تولید و پخش برنامه‌های رادیویی و ارائۀ خدمات صوتی مختلف در فرم‌ها و فرمت‌های مختلف تعریف شده است؛ که واحدهای درون‎سازمانی، واحدهای مختلف معاونت صدا، معاونت برون مرزی (رادیوهای برون مرزی)، معاونت امور استان‌ها (رادیوهای استانی)، معاونت توسعه و فناوری رسانه (زیرساخت فنی پخش)، معاونت سیاسی (خبر صدا)، معاونت فضای مجازی (برخی سرویس‌های رادیویی مبتنی بر وب) و تاحدی دفاتر خارج از کشور سازمان این نقش را ایفا می‎کنند. همچنین پژوهش‌های مرتبط با رادیو توسط دفتر پژوهش‌های رادیو، مرکز تحقیقات سازمان و اداره کل پژوهش‌های اسلامی اجرا می‎شود که این نیز نوعی از ارائۀ خدمت محسوب می‎شود.

کارکرد دیگر، سیاست‎گذاری است. صداوسیما یکی از مهم‎ترین سیاست‎گذاران تولیدات رادیویی به‌سبب انحصاری‎بودن آن و سابقۀ خود در این حوزه است. می‎توان معاونت صدا را واحد سازمانی اصلی این کارکرد دانست. همچنین مرکز نظارت و ارزیابی، در تطبیق تولیدات با سیاست‌ها و ارزیابی آن‌ها، فعالیت‎هایی دارد.

صداوسیما نوعی از تنظیم‎گری را نیز در این حوزه انجام می‎دهد. تنظیم‌گری موسیقی راديوی سازمان به‌صورت پیشینی و گزینش آن در معاونت صدا را، می‌توان نمونه‎ای از تنظیم‎گری دانست که البته در رابطه با دفتر موسیقی و سرود سازمان ایفا می‎شود. همچنین تنظیم‌گری مالکیت فکری آثار رادیویی صداوسیما، از طریق معاونت حقوقی و امور مجلس، از دیگر مصادیق کارکرد تنظیم‎گری در رادیو توسط سازمان صداوسیماست. نقش ساترا را نیز می‌توان در این مورد، بسیار کم‎رنگ دید. مرکز صیانت و حفاظت نیز در تنظیم‌گری حضور هنرمندان در تولیدات، می‌تواند فعالیت داشته باشد.

کارکرد دیگر سازمان در رادیو، تسهیل‎گری است. باشگاه رادیو با زیرکارکردهایی چون ارائۀ خدمات توانمندسازی و ظرفیت‎سازی برای تولیدکنندگان بخش خصوصی، به تسهیل‎گری در این حوزه می‎پردازد. کارکرد تسهیل‎گری رادیو در اینجا به پایان نمی‎رسد؛ چراکه دانشگاه صداوسیما و معاونت منابع مالی و سرمایۀ انسانی، واحد علمی‌کاربردی سازمان، زیرکارکردی چون تربیت تولیدکنندۀ آثار رادیویی در حرفه‌های مختلف مربوط به آن را بر عهده دارد.

همچنین مرکز طرح، برنامه و بودجه با زیرکارکردهایی مثل برنامه‌ریزی و تخصیص بودجه به تولیدات رادیویی، کارکرد اداره را ایفا می‎کند.

و اما تلویزیون، ارائۀ خدمت در تلویزیون با زیرکارکردهایی چون تولید و پخش انواع محتواهای صوتی-تصویری در فرم‌ها و فرمت‌های مختلف از طریق واحدهای مختلف معاونت سیما، معاونت سیاسی، معاونت امور استان‌ها (شبکه‌های استانی)، معاونت توسعه و فناوری رسانه (زیرساخت پخش)، معاونت مالی و منابع انسانی (شبکۀ ایران‎کالا)، معاونت برون‌مرزی، مؤسسۀ فرهنگی هنری صبا (تولیدات پویانمایی)، سیماچوب (ساخت استودیو)، صوتی-تصویری سروش (عرضۀ محتوای سازمان)، مرکز بسیج صداوسیما، دفاتر خارج از کشور صورت می‎گیرد. همچنین اجرای پژوهش‌های مرتبط با تلویزیون توسط مراکز تحقیقات، اداره کل پژوهش‌های اسلامی و واحد پژوهش سیما انجام می‎شود.

در تلویزیون نیز مانند رادیو، کارکرد سیاست‎گذاری و نظارت بر تطبیق تولیدات با سیاست‌ها و ارزیابی آن‌ها غالباً توسط معاونت سیما و مرکز نظارت و ارزیابی ایفا می‎شود.

همچنین مرکز صیانت و حفاظت، وظیفۀ تنظیم‎گری حضور هنرمندان در تولیدات سازمان در تلویزیون را نیز بر عهده دارد. معاونت حقوقی و امور مجلس سازمان نیز تلاش می‌کند از مالکیت فکری تولیدات تلویزیونی سازمان درکنار ساترا صیانت داشته باشد.

حضور دانشگاه صداوسیما و معاونت منابع مالی و سرمایۀ انسانی، واحد علمی‎کاربردی سازمان، با تربیت نیروی تولید به‎عنوان تسهیل‎گر و مرکز طرح، برنامه و بودجه نیز ذیل کارکرد اداره، همچون رادیو در تلویزیون فعالیت می‎کنند.

نیم‎نگاه همیشگی صداوسیما به سینما

سازمان صداوسیما را از این جهت که برخی از فیلم‎های سینمایی داخلی را مدام پخش می‎کند، می‎توان بازیگر مستمر نظام حکمرانی سینما از طریق معاونت سیما، معاونت برون‎مرزی و معاونت امور استان‎ها (شبکه‌ها) و معاونت فضای مجازی (اکران آنلاین و انتشار فیلم‎های سینمایی) دانست، اما صداوسیما بازیگر اصلی عرصۀ تولید یا سایر کارکردهای نظام حکمرانی این نظام محسوب نمی‎شود.

سازمان صداوسیما از طریق سیمافیلم به‎صورت غیرمستمر اقدام به تولید فیلم سینمایی یا تبدیل تولیدات خود به فیلم سینمایی می‎کند. تا این مرحله، سازمان صداوسیما ارائه دهندۀ خدمت محسوب می‎شود، اما از آنجایی که تولیدات سینمایی صداوسیما، نیازی به دریافت مجوز تولید از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ندارند، در فرایند تنظیم‎گری و از طریق مجوزدهی دخیل هستند و از این جهت صداوسیما بازیگر تنظیم‎گری این حوزه نیز محسوب می‎شود. ساترا نیز از جهت نظارت بر انتشار تولیدات در سرویس‎های رسانه‎ای مبتنی بر وب، بازیگر این حوزه به شمار می‎رود. حضور مرکز صیانت و حفاظت نیز همچون رادیو و تلویزیون به چشم می‎خورد.

همچنین اجرای پژوهش‌های مرتبط با سینما، از طریق مرکز تحقیقات سازمان و اداره کل پژوهش‌های اسلامی از نمودهای کارکرد ارائۀ خدمت توسط سازمان صداوسیماست. دانشگاه صداوسیما و معاونت منابع مالی و سرمایۀ انسانی، واحد علمی‎کاربردی سازمان، نیز در این حوزه با تربیت تولیدکنندۀ آثار سینمایی در حرفه‌های مختلف مربوط به آن، کارکرد تسهیل‎گری را ایفا م‎یکند.

حضور صداوسیما در حوزۀ خدمات رسانه‌ای مبتنی بر وب (زیرساخت، محتوا و سرویس)

وب‎سایت‌ها، برنامه‎ها، حساب‎های کاربری در شبکه‏های اجتماعی و دیگر نمودهای حضور سازمان صداوسیما در فضای مجازی و زیرساخت‎های فعالیت مجازی صداوسیما را باید ارائۀ خدمت توسط این سازمان در این فضا قلمداد کرد. تحت این کارکرد، واحدهای سازمانی با زیرکارکردهای ذیل حضور دارند:

معاونت فضای مجازی (تلوبیون و سپهر و ارائۀ امکانات به متقاضیان پخش زنده و خطی خارج از سازمان)، معاونت سیما (وب‎سایت‎ها و حساب‌های کاربری شبکه‌ها در شبکه‌های اجتماعی)، معاونت صدا (وب‎سایت‎هاو حساب‌های کاربری شبکه‌ها در شبکه‌های اجتماعی)، معاونت سیاسی (وب‎سایت‎هاو حساب‌های کاربری بخش‌های خبری و خبرگزاری صداوسیما در شبکه‌های اجتماعی)، معاونت برون‎مرزی (وب‎سایت‎ها و حساب‌های کاربری شبکه‌ها در شبکه‌های اجتماعی)، معاونت امور استان‎ها (وب‎سایت‌ها و حساب‌های کاربری شبکه‌ها در شبکه‌های اجتماعی)، معاونت منابع مالی و سرمایۀ انسانی(وب‎سایت‎هاو حساب‌های کاربری شبکۀ ایران‎کالا در شبکه‌های اجتماعی)، مرکز طرح، برنامه و بودجه (تولیدات محدود)، معاونت توسعه و فناوری رسانه (زیرساخت ارائۀ خدمات مبتنی بر وب سازمان)، شرکت سروش رسانه (خدمات رسانه‌ای همچون پیام‏رسان سروش سابق)، مرکز بسیج صداوسیما، شرکت ساراتل (زیرساخت و فنی)، شرکت تکتا (زیرساخت و فنی)، وجود دارند که این امر در قالب ارائۀ خدمات مبتنی بر وب درقالب تولید محتوا، ارائۀ سرویس(وب‎سایت، برنامک و . . .) و تأمین زیرساخت ارائه می‎شود.

همچنین در این ‌حوزه، معاونت توسعه و فناوری رسانه و شرکت سروش رسانه ازطریق مواردی چون ارائۀ زیرساخت فنی همچون مراکز داده به متقاضیان عمومی خدمات زیرساختی ارائه می‎دهند.

ساترا، معاونت فضای مجازی، مرکز طرح، برنامه و بودجه، مرکز تحقیقات، اداره کل پژوهش‌های اسلامی هم به اجرای پژوهش‌های مرتبط با فضای مجازی مشغول هستند که ذیل کارکرد ارائۀ خدمت جای می‎گیرد.

به‎صورت کلی، ساترا به‎سبب وجوه مختلف خود، مرکز طرح، برنامه و بودجه به‎سبب شورای صدور مجوز تولید و معاونت فضای مجازی به‎سبب وجوه تولیدی و نظارتی خود، سیاست‎گذاران مهمی در این حوزه محسوب می‎شوند.

ساترا، تنظیم‎گر خدمات رسانه‎ای صوتی-تصویری مبتنی بر وب در لایۀ سرویس و محتوا، مرکز طرح، برنامه و بودجه به‎سبب شورای صدور مجوز تولید و سامانۀ الماس در لایۀ محتوا و معاونت فضای مجازی به‎سبب تنظیم‎گری تلویزیون‎های اینترنتی موسوم به آی‎پی‎تی‎وی‎ها، تنظیم گران این حوزه، ذیل صداوسیما محسوب می‎شوند. همچنین معاونت حقوقی و امور مجلس سازمان نیز به‎سبب صیانت از مالکیت فکری محتوای سازمان در فضای مجازی درکنار ساترا، سطحی از تنظیم‎گری را ایفا می‎کند.

درکنار تنظیم‎گری، ساترا، معاونت فضای مجازی (برای تلویزیون‌های اینترنتی) و معاونت منابع مالی و سرمایۀ انسانی (مسئول شورای واگذاری محتوای سازمان به سرویس‎های آنلاین بخش خصوصی) با ارائۀ زیرکارکردهایی مثل ارائۀ تسهیلات مالی و غیرمالی به فعالین بخش خصوصی به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم، به تسهیل‎گری در این حوزه می‏پردازند.

دانشگاه صداوسیما و معاونت منابع مالی و سرمایۀ انسانی (واحد علمی کاربردی سازمان) نیز مانند دیگر حوزه‎ها، در این حوزه نیر با تربیت تولیدکنندگان و کارشناسان آثار صوتی-تصویری در حرفه‌های مختلف مربوط به آن، به ظریفیت‎سازی و تسهیل‎گری می‎پردازند.

در این حوزه، همچنین ریاست ساترا ازطریق کمیسیون عالی تنظیم مقررات صوت و تصویر فراگیر با هماهنگی میان بازیگران سیاست‎گذار و تنظیم‌گر خدمات صوتی-تصویری مبتنی بر وب، کارکرد اداره را ایفا می‎کند.

صنعت نشر

سازمان صداوسیما در حوزۀ نشر، حضوری طولانی دارد. انتشار کتب در موضوعات مختلف توسط انتشارات سروش و دانشگاه صداوسیما و انتشار تحقیقات در حوزه‌های مختلف از طریق دانشگاه صداوسیما، مرکز تحقیقات صداوسیما و واحد پژوهش تمامی معاونت‎ها، خدمت اصلی ارائه‎شده توسط سازمان صداوسیما در حوزۀ نشر محسوب می‎شود. همچنین تربیت فعالین حوزۀ نشر در حرفه‌های مختلف مربوط به آن، که دانشگاه صداوسیما و معاونت منابع مالی و سرمایۀ انسانی(واحد علمی‎کاربردی سازمان) مسئولیت آن را بر عهده دارد، نشانگر کارکرد تسهیل‎گری است.

مطبوعات و خبر

در حوزۀ مطبوعات که اگر بخش خبر سازمان را نیز با آن در نظر بگیریم، با یکی از باسابقه‎ترین و وسیع‎ترین محل‏های حضور سازمان در نظام حکمرانی رسانه طرف هستیم. روابط عمومی سازمان (با انتشار هفته‌نامۀ صداوسیما)، مؤسسۀ جام جم، خبرگزاری صداوسیما، وب‎سایت‌های خبری سازمان و بخش‎های خبری معاونت برون‌مرزی با انتشار مطبوعات و ارائۀ خدمت در قالب‎های مختلف خبری و روزنامه‎نگاری به ارائۀ خدمت در این حوزه می‎پردازند.

یکی از نمودهای تنظیم‎گری ساترا نیز در حوزۀ خبر است. البته درصورتی که تنظیم‌گری خدمات صوتی-تصویری خبری مبتنی بر وب در میان باشد. دانشگاه صداوسیما و معاونت منابع مالی و سرمایۀ انسانی(واحد علمی‎کاربردی سازمان) نیز با تربیت فعالین روزنامه‌نگاری در حرفه‌های مختلف مربوط به آن، از تسهیل‎گری غفلت نورزیده‎اند.

حضور صداوسیما در حوزۀ موسیقی

سازمان صداوسیما یکی از سه بازیگر اصلی حکمرانی موسیقی در کشور محسوب می‎شود. بدیهی‎ترین کارکرد آن، ارائۀ خدمت در این حوزه با زیرکارکردهایی چون تولید و پخش قطعات و آلبوم موسیقی برای سازمان صداوسیما یا به‌صورت عمومی است که در اصل توسط دفتر موسیقی و سرود و بعد از آن توسط معاونت سیما، معاونت صدا و معاونت امور استان‌ها انجام می‎پذیرد.

همچنین دفتر موسیقی و سرود با حضور در فرآیند تدوین سند ملی موسیقی کشور و باقی فرآیندهای سیاست‎گذاری، نقش سیاست‎گذاری در این حوزه را ایفا می‎کند.

دفتر موسیقی و سرود همچنین یکی از سه بازیگر اصلی تنظیم‏گری موسیقی کشور درکنار دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دفتر موسیقی حوزۀ هنری سازمان تبلیغات اسلامی به شمار می‎رود. دفتر موسیقی و سرود یکی از سه مرجع صدور مجوز قطعات و آلبوم‎های موسیقی کشور است.

همچنین دفتر موسیقی و سرود، با ایجاد امکان تولید محتوای موسیقایی برای هنرمندان، به توانمندسازی یا همان تسهیل‎گری در این حوزه می‎پردازد. در کارکرد تسهیل‎گری در این حوزه، دانشگاه صداوسیما و مدرسۀ هنر و ادبیات (ایران) نیز به تربیت تولیدکنندگان آثار موسیقی در رشته‎های مختلف مربوط به آن می‎پردازند.

سازمان صداوسیما؛ حضور در حوزه‎های غیررسانه‎ای؟

سازمان صداوسیما را با کمی تفاوت باید بازیگر حوزه‏های غیررسانه‎ای نیز در نظر گرفت؛ چراکه این سازمان در حوزه‏های غیررسانه‎ای نیز با اقداماتی همچون سرمایه‎گذاری یا ارائۀ خدمت حضور جدی دارد که مؤید آن، سرمایه‌گذاری و تولیدا در حوزه‌های غیررسانه‌ای توسط امور مجامع و شرکت‌های تابعۀ صداوسیماست. بخش مهمی از این فعالیت‎ها چندان مشخص نیست.

صداوسیما؛ بازیگری میان‌رسانه‌ای

سازمان صداوسیما، همان گونه که گفته شد، مهم‎ترین بازیگر رادیو-تلویزیونی ایران محسوب می‎شود، اما تلقی صرف رادیویی و تلویزیونی از سازمان صداوسیما در نظام حکمرانی رسانه و همچنین تلقی صرف ارائۀ خدمت توسط این سازمان، نگاهی هرچند فراگیر اما بسیار ناقص است. بر تمامی حوزه‎ها و کارکردهای یادشده در این یادداشت، باید حضور سازمان صداوسیما در حوزه‌های مختلف برای اعلام نظر یا حضور به‎عنوان عضو ساختارهایی چون شورای عالی انقلاب فرهنگی را افزود که کارکردهای سازمان صداوسیما را چه در اسناد بالادستی و چه در عمل، بیش از پیش افزایش می‎دهد. با اتخاذ منظر حکمرانی و درنظرگرفتن سازمان صداوسیما به‎عنوان بخش مهمی از نظام حکمرانی رسانه، روابط آن با حوزه‎¬های رسانه‎ای مختلف و بازیگران رسانه‎‌های گوناگون و البته کژکارکردها یا کارکردهای غیرضروری این سازمان نمایان می‎شود. مجموع همۀ این نکات و تمامی موارد یادشده در یادداشت، همان عبارت ابتدایی را تصدیق می کند: «سازمان صداوسیما بازیگری فرارادیو-تلویزیونی در نظام حکمرانی رسانه ایران محسوب می‎شود.»

در شماره‌ی سوم نشریه‌ی تخصصی رستاک به این موضوع پرداخته شده است که می‌توانید آن را از اینجا دریافت کنید.

برای دسترسی به مطالب بیشتر به کانال تلگرام رستاک سر بزنید.

صفحه‌ی رستاک در ویرگول هم به تازگی راه افتاده و مطالب رستاک و دیگر مطالب مرتبط با مطالعات حکمرانی رسانه در ایران در آن به اشتراک گذاشته می‌شود.