مراحل طراحی نخستین فونت فارسی «جدا نویس» و خلق یک الفبای نو

کیخسرو در اساطیر و حماسه‌های ایرانی و شاهنامهٔ فردوسی، فرزند سیاوش و فرنگیس و نوادهٔ کیکاووس و افراسیاب است. واژهٔ کیخسرو به معنی شاه نیک‌نام است. کیخسرو به عنوان پادشاهی عادل و شجاع باقی می‌ماند. در شاهنامه و متون پهلوی، کیخسرو نمادی از یک شاهنشاه آرمانی است.

همهٔ ما تفاوت‌های آشکار بین حروف لاتین و فارسی را دیده‌ایم. تفاوتی که به علت ساختار حروف چسبان فارسی و جدانویس لاتین، گویا دو دنیای کاملا متفاوت ایجاد کرده است. یکی با حروف عمودی و تقریبا هم‌ارز و هم‌فاصلهٔ خود و دیگری با حروفی که مدام بر روی خط کُرسی بالا و پایین می‌پرند و آرام و قرار ندارند. همچنین ضخامت‌ها و نحوهٔ نگارش آنها نیز متفاوت است. وقتی ما از این دو الفبا در پروژه‌های طراحی گرافیک و یا تایپوگرافی به طور همزمان استفاده می‌کنیم، حروف با هم جور نمی‌شوند و ارتباط بصری درستی ایجاد نمی‌کنند. اما ما تا به حال این موضوع را پذیرفته بودیم، چون راه دیگری در میان نبود.

بنابراین من تصمیم گرفتم که فکری به حال این وضعیت از منظر تایپوگرافیک بکنم. همین جا لازم به ذکر است که ایدهٔ اولیهٔ این نوع طراحی حروف که فونت یونیکد آن را نیز طراحی کرده بودم به سال ۱۳۸۵ برمی‌گردد. اما آن نسخه، فقط ۲ وزن ساده و ضخیم داشت و از حروف لاتین خبری نبود. همان زمان هم به این نتیجه رسیده بودم که راه حل نهایی، تنها تغییر دادن حروف الفبای فارسی‌ست. بنابراین این کارها انجام شد تا ساختار کاملا یکسانی در حروف فارسی و لاتین این خانواده از حروف ایجاد شود:

1. حذف اتصال و چسبندگی بین حروف فارسی. همان طور که می‌دانیم تمام حروف فارسی به جز تعداد معدودی، جهت خوانده و نوشته شدن باید به هم وصل شوند. برای این کار، حروف را به صورت عمودی و جدا از هم طراحی کردم.
2. برای به انجام رساندن مورد بالا، لازم است که حروف به طور کلی از ابتدا طراحی شوند. تمام حروف این فونتها، از نو شکل گرفته‌اند. در برخی موارد نیاز به افزایش ارتفاع حروف جهت هم‌ارتفاع شدن با حروف لاتین بود و بعضی مواقع هم چاره‌ای جز چرخاندن و خارج کردن حروف از شکل اولیهٔ آنها نبود. این تغییرات به نوعی انجام شده که به عقیدهٔ نگارنده، خواند متن برای خوانندهٔ فارسی‌زبان پس از کمی تمرین به آسانی میسر خواهد شد. (توجه داشته باشید که بحث بر سر خوانایی‌ست و این که برخی به هر دلیلی با تمامی ایده از ابتدا موافق نیستند، موضوع کاملا متفاوتی‌ست.)
3. بعد از انجام مراحل بالا، حالا دیگر نیازی به ۲ یا ۴ فرم متفاوت برای هر حرف فارسی وجود ندارد. بارها در این باره نوشته‌اند و نوشته‌ام که در «الفبای فارسی» ما برای هر حرف، ۲ حالت اول و آخر داریم. اما در «فونتهای فارسی» از همان ابتدا تصمیم بر آن شد که برای هر حرف تا ۴ حالت مختلف داشته باشیم که به عنوان مثال برای «ک» عبارتست از (کـ، ک، ـکـ و ـک). به این چهار فرم Initial و Medial و Final و Isolated گفته می‌شود. بنابراین با حذف فرم‌های غیرضروری، حالا این فونت به طور کامل مانند یک فونت لاتین عمل می‌کند.
4. و در آخر بنا بر یک تصمیم تایپوگرافیک هندسی، تصمیم گرفتم که تمام حروف این فونتها، تا حد امکان، هم‌ارز و هم‌ارتفاع و بدون هیچ زاویهٔ شکسته‌ای طراحی شوند. هیچ زاویهٔ بین ۰ و ۹۰ در تمام حروف این فونتها دیده نمی‌شود. برای انجام این کار، حتی برخی حروف لاتین هم دچار تغییراتی شده‌اند، مانند K ،R ،V و...
5. برای این که از نظر خودم، همه چیز را تمام کنم و به داستان چندین و چند سالهٔ دعوا و کشمکش بر سر «جدانویسی حروف فارسی و عربی» خاتمه دهم و تنوع و قدرت انتخاب خوبی برای علاقه‌مندان به چنین ایده‌های طراحی حروف ایجاد کنم، این فونت با ۱۲ استایل مختلف ارائه می‌شود! هیچ فونت فارسی یا عربی دیگری -گمان نمی‌کنم- که با این تعداد استایل عرضه شده باشد. این وزنها و استایل‌ها عبارتند از:

۱-۶ : کیخسرو (عادی، مورب، ضخیم، سیاه، ضخیم مورب و سیاه مورب)

۷ : کیخسرو ایرانیک

۸ : کیخسرو دور خط

۹ : کیخسرو گرد

۱۰ : کیخسرو نرم

۱۱ : کیخسرو تو خالی

۱۲ : کیخسرو پارسی سره*

* استایل شماره ۱۲ یعنی کیخسرو پارسی سره در واقع ۲ کار بر روی نسخهٔ عادی فونت انجام می‌دهد: ۱- حذف حروف الفبای فارسی با ریشهٔ عربی و جایگزین کردن آنها با حروفی که ریشهٔ پارسی دارند. ۲- تبدیل حروف لاتین به حروف فونوتیک، به این منظور که تمام فارسی‌زبانان حتی اگر دسترسی به کیبورد فارسی ندارند، بتوانند فارسی را حروف لاتین بنویسند. البته در این دوره، چنین چیزی کمی بعید است، اما به هر حال این هم عملکرد ویژهٔ نسخهٔ شمارهٔ ۱۲ است.

این کار فقط در نسخهٔ پارسی سره فونت کیخسرو اعمال شده است و دیگر ۱۴ نسخه تمام حروف فارسی و لاتین پایه را در خود دارند.

در واقع در این نسخهٔ «پارسی سره» حروف «ح، ث، ض، ع، ق، ص، ط، ظ» حذف شده و به جایشان حروف هم‌آوای فارسی قرار گرفته است. همچنین در حروف لاتین هم تغییراتی داده شده که بتوان با آنها تمام حروف فارسی را که در لاتین موجود نیست نیز نوشت. به عنوان مثال حرفهای Q و U و X انگلیسی به ترتیب غ، او و خ خوانده می‌شوند و برای نوشتن ژ و ش و چ حروف جدیدی با تغییرات اندکی بر روی حروف انگلیسی (مانند آنچه در الفباهای لاتین دیده می‌شود) اعمال شده است.

در پایین در یک فایل گیف، پنگرامی از همهٔ ۱۲ نسخه و استایل کیخسرو را با هم به تماشا می‌نشینیم:

و این هم یک پوستر نمونه‌تایپ:

دو نسخه از این ۱۲ استایل یعنی «کیخسرو عادی» و «کیخسرو پارسی سره» از {salt} یا Stylistic Alternates پشتیبانی می‌کنند. این گلیف‌های جایگزین تقریبا در شرایط پیچیده و خاصی اعمال می‌شوند. برای این که حروف «کاف کشیده» و «گاف کشیده» که در تصویر پایین مشاهده می‌شوند، نوشته شوند باید حتما حروف خاصی که در بالا نقطه ندارند، بعد از «ک» و «گ» فارسی بیایند. همچنین لازم است که گزینهٔ Stylistic Alternates در نرم‌افزار (مانند ادوبی فوتوشاپ، ایلوستریتور، این‌دیزاین و…) فعال شده باشد. نحوهٔ فعال کردن این حالت خاص در اسکریپت فونت به بحث جالبی با استادان و بزرگان طراحی فونت در سایت معتبر TypeDrawers منجر شد که خواندنش خالی از لطف نیست.

و حالا بخش بیشتر هیجان‌انگیز دربارهٔ کیخسرو

همان طوری که در عنوان پست نوشته بودم، این خانوادهٔ حروف ۱۵ استایل مختلف دارد و ما تا به حال فقط ۱۲ نسخه را معرفی کردیم. نسخه‌های باقیمانده شامل ۳ نسخه فونت «چند رنگ» کیخسرو هستند.

دربارهٔ این موضوع که فونتهای «چند رنگ» از اساس چه هستند اینجا توضیحاتی داده‌ام. همچنین همان طور که در عنوان مطلب مشاهده می‌کنید، کیخسرو در واقع اولین فونت چند رنگ فارسی‌ست که در ایران (و خب چون فارسی را در خود دارد، جهان) طراحی شده است. دومین فونت چند رنگ هم کار دیگری از بنده بوده که از اینجا می‌توانید دانلودش کنید. سومین فونت چند رنگ را هم بر اساس فونتی از یک طراح دیگر و در واقع با رنگی‌ کردن تصادفی حروفش طراحی کردم که آن را هم از اینجا می‌توان دانلود کرد.

فونت‌های «چند رنگ» فقط چند لایه نیستند (مانند آن فایل‌های طراحی حروفی که در قالب‌های AI یا PSD احتمالا در بیهنس و دریبل مشاهده کرده‌اید) که شما مجبور باشید تک به تک حروف را کنار هم بچینید و لایه‌ها را تنظیم کنید تا نتیجهٔ چند رنگ حاصل شود. این فونتها دقیقا همین طور در وب و در محیط نرم‌افزارهای نشر رومیزی و یا گرافیکی می‌نویسند. بدون نیاز به افزونه، پلاگین، کد و یا هر ترفند و کمک دیگری.

۵ لایهٔ رنگی روی هم

فونت جدانویس «کیخسرو» ۳ نسخهٔ «چند رنگ» دارد به نام‌های: ۱- گِرد  ۲- تیز  ۳- درخشان

فونتهای چند رنگ در عمل:

و هر کدام از گلیف‌های این ۳ نسخه از چند لایه تشکیل شده است که در تصویر پایین هم مشخص است:

1. لایهٔ سفید که در نسخهٔ گِرد همان کیخسروی عادی است و در دو نسخهٔ دیگر مخلوطی از نسخه‌های تیز و ساده و نرم.
2. لایهٔ سبز که همان نسخهٔ کیخسروی ضخیم است.
3. لایهٔ بنفش که همان نسخهٔ کیخسروی سیاه است.
4. لایهٔ خاکستری که همان نسخهٔ کیخسروی سیاه است و کمی فاصله گرفته و نقش سایهٔ حروف را بازی می‌کند.
5. لایهٔ نورانی زرد که نسخهٔ بلوری با شعاع بسیار زیاد بر اساس نسخهٔ کیخسروی سیاه است و نقش نور پس‌زمینه را دارد. این لایه فقط در کیخسرو درخشان وجود دارد.

گفته بودم که فونتهای کیخسرو همگی فرم‌های حروف اول، وسط، آخر و چسبان یکسانی دارند. اما به دلیل اضافه شدن یک لایهٔ سفید تیز در دو نسخهٔ «کیخسرو چند رنگ تیز» و «کیخسرو چند رنگ درخشان» این فونتها در تمام گلیف‌ها (حتی کوچک و بزرگ لاتین که در حالت عادی یکی هستند) فرم‌های مختلفی پیدا کرده‌اند. لطفا ویدئوها را ببینید. (چون اینجا نمی‌توانستم ویدئو آپلود کنم لطفا در صورت تمایل به اینجا مراجعه کنید.)

فونتها در حال تایپ در ادوبی فوتوشاپ سی‌سی ۲۰۱۷:

فونتهای چند رنگ فعلا در وب فقط در مرورگرهای فایرفاکس و سافاری و اینترنت‌اکسپلورر اج(در ویندوز ۸٫۱ به بالا) و در دسکتاپ فقط در تکست‌ادیتور اپل و ادوبی فوتوشاپ سی‌سی ۲۰۱۷ کار می‌کنند و در گوگل‌کروم و بقیهٔ برنامه‌ها هنوز رنگی نشان داده نمی‌شوند. برنامه‌ای هم هست مخصوص نمایش و خروجی تصویری و برداری گرفتن از فونتهای چند رنگ به نام FontLab Pad که می‌توانید از اینجا دانلودش کنید. اما به طور کلی نگران نباشید، هر جا که به هر دلیل فونتهای چند رنگ، رنگی نشان داده نشوند، گلیف‌های جایگزین (Fallback) که پایین در تصویر دیده می‌شود، به طور خودکار لود می‌شود. این قضیه هم خیلی زود حل خواهد شد. فونتهای «چند رنگ» آیندهٔ دنیای تایپوگرافی خواهند بود.