تاثير متقابل آثار موزه اي در رونق گردشگري؛ مطالعه موردي بخش جیرفت موزه منطقه ای جنوب شرق ایران

چکیده

یکی از صنعت ­های برجسته که به­ طور مستقیم با جغرافیا، محیط زیست و اقلیم مناطق مرتبط می­ باشد، صنعت گردشگری است. موزه­ ها نیز به عنوان یکی از ارکان مهم این صنعت، نقش پررنگی در معرفی فرهنگ­ های جغرافیایی و اقلیمی موجود در مناطق دارند. از آنجاکه موزه ­ها، دربرگیرندۀ فرهنگ و میراث ساکنان یک منطقه هستند، معرفی و مطالعۀ آنها، علی ­الخصوص در مناطقی که کمتر مورد توجه قطب گردشگری قرار گرفته ­اند، می­ تواند در گسترش رونق و همچنین گردشگری آن­ها نقش بسزائی داشته باشد. یکی از مهم­ترین قطب­هایی که مورد کم­ لطفی گردشگران و فعالان گردشگری قرارگرفته، منطقۀ شرق و جنوب­­ شرقی ایران است که با وجود دارا بودن پتانسیل ­های قوی و غنی، از ورود گردشگر در خور شایستگی خود محروم بوده ­اند. البته عوامل چندی از جمله اقلیم خاص، نبود امکانات رفاهی و حمل­ و نقل نا­مناسب در این مهم، سهیم بوده ­اند. نوشته پیش رو سعی دارد تا به مطالعه و معرفی موزه منطقه­ ای جنوب­ شرق ایران، بالاخص آثار مربوط به فرهنگ و تمدن جیرفت بپردازد. روش انجام کار مطالعات میدانی و تا حدودی مطالعات کتابخانه ­ای می­ باشد و از طریق اشیاء موزه­ ای سعی دارد تا فرهنگ غنی و بومی ساکنان باستانی منطقه فوق را شناسایی و معرفی نماید. انجام این کار بدون شک، در ترغیب هرچه بیشتر گردشگران و فعالان گردشگری داخلی و خارجی از این منطقه نقش شایانی داشته و در صورت ایجاد شرایط مطلوب برای ورود گردشگر، گام بزرگی در رشد و توسعۀ صنعت گردشگری و اقتصاد منطقه برداشته خواهد شد.

کلمات کليدي: گردشگری، محیط زیست، موزه، جیرفت

1. مقدمه

از دیرباز توجه بشر به فرهنگ­ های مختلف همجوار و غیرهمجوار جلب می­ شده و این عمل نتیجۀ کنجکاوی او نسبت به محیط­ های مجزا از محیط زندگی خود می­ باشد. در پی این کنجکاوی، نیاز به داشتن آرامش دور از محیط یکنواخت زندگی خود باعث شده تا بشر به فکر سفر به مناطق مختلف بیفتد. حال می­ توان گفت این دو امر که انسان را به نقاط متفاوتی از منطقۀ سکونت خود می­ کشد، در صورتی می­ تواند ارضاکننده باشد که مقصد پاسخگوی سوالات ذهنی انسان شود. امروزه به این افراد که قصد عزیمت به منزلۀ بازدید مناطق دیگر را دارند گردشگر و عمل سفرکردن را گردشگری می­ گویند. ایران با توجه به موقعیت و قدمت تمدنش، شرایط گردشگری بسیار برجسته ­ای دارد. نگاهی اجمالی به هر نقطه از سرزمین بزرگ و فرهنگی ایران کافیست تا بتوان فرهنگ­ها، تمدن­ ها و تمامی هنرها را مشاهده کرد. یکی از مناطق ارزشمند در ایران که کمتر کسی توجه به آن داشته و معمولاً مورد کم ­لطفی گردشگران اعم از خارجی و داخلی قرار گرفته است، سیستان و بلوچستان و کرمان می­باشد. این امر باعث شده تا نیاز به فعالیت برای شناسایی و ایجاد شرایط گردشگری در منطقه بسیار حس شود و افراد فعال در این حوزه را به تفکر درخصوص معرفی آن وادار کند. در این ­راستا تاکنون فعالیت­ هایی صورت گرفته است، یکی از این موارد، ساخت و ایجاد موزۀ منطقه­ ای جنوب­ شرق ایران است که شامل بخش­ های مختلف حتی در حوزه ­های اطراف از جمله جیرفت می­ باشد. باتوجه به گستردگی بخش و اشیاء جیرفت موجود در این موزه، می­ توان با معرفی و حضور گردشگران در آن به شناسایی هرچه بیشتر فرهنگ غنی جیرفت کمک کرد درحالی­که در کنار آن، چنین موزه­ای نیز معرف عموم گشته است. اطلاعات موجود در این پژوهش بیشتر به صورت مطالعات میدانی و تا حدودی مطالعات کتابخانه ­ای انجام شده است و امید است معرفی این مکان و بخصوص بخش جیرفت آن، باعث ترغیب هرچه بیشتر گردشگران به این حوزه و منطقه ­های اطراف آن گردد تا فرهنگ­ قوی و غنی جنوب­ شرق ایران همراه با پتانسیل گردشگری منطقه هرچه بیشتر مورد توجه قرار گیرد و همچنین با حضور گردشگران بیشتر در منطقه، به اقتصاد و رشد و توسعه آن کمک گردد.

2. گردشگری شرق و جنوب ­شرق ایران

گردشگري امریست که افراد را با مذاهب و فرهنگ­هاي متفاوت به يکديگر پيوند مي ­دهد و به آن­ها کمک مي­کند تا همديگر را با وجود تفاوت­ های فرهنگی و اجتماعي، بهتر درک کنند. تعاریف عمده­ ای در این راستا وجود دارد که می­ توان از مجموع آن­ها تعریفی نو در ارتباط با گردشگری و گردشگر ارائه کرد. گردشگری یا توریسم واژه­ای فرانسوی است که از ریشه تور گرفته شده و به معنای حرکت دورانی، عمل پیمودن، طی کردن، سیر کردن و گردش نمودن می ­باشد [10]. گردشگری یعنی به ديدار اقليم­ هاي گوناگون رفتن به قصد آگاهي بر احوال ‌آن اقليم و مردمانش و فرهنگ‌ و چگونگي‌ زندگي‌ ايشان در زمان‌ و مكان [5]. واژه گردشگر نیز به کسی اطلاق می­ شود که صرف نظر از کنجکاوی به قصد تفنن و تفریح سفر می ­کند [16]. به بیانی دیگر، گردشگر، کسی است که كشوري‌ به غير از كشور محل‌ اقامت‌ خود را مورد بازديد قرار دهد، مشروط بر اينكه‌ اين‌ بازديد به‌ منظور احراز هيچگونه‌ شغلي‌ و كسبي‌ نباشد و حداقل‌ 24 ساعت‌ و حداكثر سه‌ ماه‌ در كشور مورد بازديد توقف‌ نموده‌ و مسافرت‌ او مبني‌ بر يكي‌ از علل‌ زير باشد؛ تفريح‌، استراحت‌، گذراندن‌ تعطيلات‌، امور پزشكي‌ و درماني‌، امور مذهبي‌، امور ورزشي‌، امور خانوادگي‌، مأموريت‌ و شركت‌ در كنفرانس ها [6]. سازمان ملل نیز تعریف خود را اینچنین ارائه می­ دهد: «گردشگر فردی است که بیش از یک روز و کمتر از یک سال در محلی غیر از زیستگاه دائمی خود بماند».

گردشگر شخصی است که به منظور بازدید و آشنایی با مکانی جدید به آنجا سفر می­ کند تا با فرهنگ و شرایطی نو از نزدیک مرتبط شده و شناخت پیدا کند، حال آنکه این امر می­ تواند در منطقه ­ای با هزاران کیلومتر فاصله و یا در همان منطقۀ شخص مذکور رخ دهد. گردشگری نیز در کلام ساده­ تر همان عملی است که گردشگر انجام می­ دهد. البته گردشگری باتوجه به اصل موضوع سفر و نوع آن می­ تواند شامل انواع گردشگری تفریحی، ورزشی، علمی، مذهبی و حتی پزشکی گردد که پرداختن به هرکدام نیازمند یک مقالۀ جامع و کامل می ­باشد. گردشگری دارای چهار رکن اساسی است: 1. تقاضای سفر 2. واسطه­ های گردشگری 3. تأثیرات مقصد که این سه رکن مورد چهارم یعنی 4. دامنه ­ای از برخوردها را شکل می­ دهد [1]. در منطقه­ای همچون جنوب­ شرق و شرق ایران، در سه رکن اولیه با مشکلاتی مواجه هستیم. واسطه ­های گردشگری در این مناطق بسیار ضعیف عمل کرده و این امر تأثیرات مقصد را کمرنگ می ­کند و در نتیجه تقاضا برای سفر به این مراکز ایجاد نمی­ گردد و در آخر فعالیتی در صنعت گردشگری منطقه صورت نگرفته و این قطب صنعتی رو به رشد راکد می ­ماند. حال می­ توان گفت اموری که توجه یک گردشگر را به منطقۀ گردشگری جلب می­ کند علاوه بر پتانسیل­ های موجود، نیازمند شناسایی و معرفی آن، فراهم کردن امکانات و دسترسی هرچه آسانتر است. هرکدام از آن­ها یک ضلع از شکل کامل گردشگری را شامل می­ شوند که نبود یکی، باعث نقصان کل مجموعه می­ باشد. دراین­ راستا منطقۀ شرق و جنوب­ شرقی ایران با توجه به پتانسل­ های بسیار ارزشمند، کمتر به عنوان یک مقصد گردشگری انتخاب می­ گردد.

منطقۀ شرق ایران شامل سیستان­ و بلوچستان و بخش­ های جنوبی خراسان می­ باشد که در غرب و شمال­ غربی با دشت لوت و کویر هم ­مرز است. باوجود بیش از نیم ­ربع قرن بررسی در شهرسوخته که معرف دوره­ های آغاز شهرنشینی و شهرنشینی است، هنوز اطلاعاتی دربارۀ محوطه ­ها و محل­های معرف ادوار قبل از آن چاپ و منتشر نشده ­است [11] . این خود یک دلیل بر ناشناخته ماندن منطقه در سیستم گردشگری می­ باشد. درسرحد شرقی این منطقه خط مرزی سیاسی بین ایران-افغانستان و ایران-پاکستان کشیده شده ­است، در جنوب و جنوب­ غرب آن هم با منطقۀ کرمان و مکران هم ­مرز است [12]. بررسی این مناطق باعث دستیابی به نکات مشترک میان­ فرهنگی شده که این امر باعث تأثیر معرفی هر بخش در رونق بخش دیگر نیز می ­شود، و می­ تواند گردشگر را به سمت هر دو منطقه جذب کند. سيستان داراي جاذبه ­های بسیاری براي انواع گردشگر ازجمله چاه­نيمه­ ها - كوير­پيمايي – سنگ ­نوردي – اسب­دواني– گل­ افشان ­ها و جاذبه­ هاي تاريخي سايت جهاني شهرسوخته و دیگر سایت ­های باستانی منطقه می­ باشد. با توجه به اینکه در دوره­ های قبل بسیاری از جهانگردان خارجی به این منطقه وارد شدند و از زیبایی آن و آثارش اطلاعاتی را نوشته و ثبت کرده ­اند می­ توان اهمیت منطقه را دریافت. اما بسیار تأسف ­بار است که اکنون این منطقه مورد بازدید بخش اندکی از گردشگران قرار می­ گیرد که بیشتر شامل گردشگران داخلی همان منطقه می­ باشد. با یک نگاه کوتاه به شرایط فوق می­ توان به مشکلات گردشگری منطقۀ شرق و جنوب ­شرق از جمله کمبود و نبود وسایل حمل ­و نقل مناسب، کمبود امکانات اقامتی، کمبود خدمات گردشگری از جمله راهنمای محلی، اختصاص ندادن بودجۀ کافی برای بخش­های خصوصی و غیرخصوصی مرتبط با گردشگری، کمبود اطلاعات مردم بومی منطقه از تأثیر مثبت ورود گردشگر در رونق و اقتصاد و از همه مهم­تر دیدگاه عام مردم نسبت به خطرهایی که ممکن است هنگام ورود به منطقه با آن مواجه شوند که به نوعی تبلیغات منفی محسوب می­ گردد، پی برد. دستیابی به گردشگری قوی در این منطقه نیازمند راهکارهایی برای رفع مسائلی از این ­قبیل است.

در بین تمام موارد حائز اهمیت در حوزۀ گردشگری سیستان می ­توان به موزۀ منطقه­ ای جنوب­ شرق ایران اشاره کرد که خود مسئولیت بسیاری در جذب گردشگر را برعهده دارد.

3. گردشگری و موزه­

موزه فضایی دائمی است به منظور حفظ ميراث فرهنگي و هنري، كه از طريق نمايش مجموعه ­هاي هنري، تاريخي، علمي تكنولوژيكي و غيره براي عمومي مردم فعاليت مي كنند. موزه ­ها یکی از مهمترین و مؤثرترین جاذبه­ ها در حیطۀ گردشگری می ­باشند و نقش آن­ها در حوزۀ فرهنگ و جذب گردشگر بسیار پررنگ است. موزه­ها بسیاری از شواهد مربوط به انسان­ها، فرهنگ­ ها، سبک زندگی و حتی آیین، رسوم و آداب مردم یک منطقه را در خود جای می­ دهند. آن­ ها نیز براساس حوزۀ کاری و فعالیت خود می­ توانند انواع موزه ­های تاریخی، فرهنگی، جانورشناسی، جغرافیا و غیره را شامل گردند. همانطور که مشخص است هرچیزی که از گذشتگان به ما می­ رسد یک میراث محسوب می­ گردد و بسیاری اطلاعات را از دوره و زمان خود در اختیار بشر می­ گذارد. درصورتی که این میراث مؤثر از فرهنگ و عوامل فرهنگی باشد، میراث فرهنگی نامیده که شامل میراث ملموس و غیرملموس می­ شود [4]. میراث غیرملموس همان مجموعه مظاهری هستند که گرچه وجود خارجی ندارند، جلوه ­های مادی آن­ها قابل درک و دسترسی است همچون زبان­ ها، باورها، اعتقادات، آداب و رسوم و اما میراث ملموس مجموعه مظاهر مادی که تحقق مادی و فیزیکی دارند همانند شهرها، بناها و اشیاء که بیشتر ارزش ­های تاریخی و هنری، برآثار و مظاهر مادی استوار است. در این راستا اشیاء را جزؤ آثار ملموس منقول محسوب می ­کنند [4]. بنابر بند 2.1 اساسنامه ایکوم (شورای بین المللی موزه ها)؛ موزه به عنوان نهادی دائم و غیرانتفاعی در خدمت و ترقی جامعه تعریف می­ شود که به روی عموم مردم باز است و هدف آن کسب، حفظ، تحقیق، ارتباط، نمایش و مطالعه، آموزش و تفریح و شاهدی برای ملت و سرزمین ایشان است. هر سال، در کشورهای سراسر جهان میلیون ها نفر به موزه ­ها مراجعه می ­کنند و نتیجۀ این بازدیدها را خود موزه­ ها با نیاز به گستردگی تعداد آن­ها درهرسال ثابت می ­کنند. کیفیت و کمیت موزه ­ها در رشد و پایداری آن­ها اثر بسیاری می­گذارد که این الگوی توسعه از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، در هر صورت برای رشد و توسعه موزه ­ها نیاز به یک سیاست ملی می ­باشد و ادامۀ کار آن­ها به ­صورت موفق نیازمند مقایسۀ مناسب با دیگر کشورها است [13]. سه نکتۀ مهم که در هر موزه باید مورد توجه قرار گیرد شامل: 1. درک معانی اشیاء موزه در اولین تماس 2. مسائلی که در موزه بیشتر از خارج فضا به چشم می­ خورد به عنوان مثال جمع ­آوری و پیوستگی اطلاعات تاریخی در درون موزه­ ها 3. درک متفاوتی از موزه ­ها توسط بازدیدکنندگان مختلف [15]. برای تأثیر هرچه بیشتر موزه ­ها در گردشگری باید دلایل موفقیت موزه­ های معتبر را بررسی کرد.

یکی از مسائلی که با آن در موزه ­ها مواجه می ­شویم، نداشتن یک الگوی منطقی در جمع­ آوری و مراقبت اشیاء موجود در موزه است که در هر دو امر هدف اصلی به حفظ اشیاء اختصاص داده شده است [14]. با توجه به اثرات موزه­ ها بر بازدیدکنندگان می­ توان از آن­ها به عنوان یک قطب اصلی در گردشگری استفاده کرد. بنابراین وجود یک موزۀ قوی در مناطقی که کمتر برای مقصد گردشگری انتخاب می­شوند، می ­تواند بسیار هدفمند عمل کند و به معرفی تمدن منطقۀ خود و حتی مناطق دیگر بپردازد.

4. موزۀ منطقه ­ای جنوب­ شرق ایران

این موزه که با نام موزۀ زاهدان در بین عموم خوانده می­ شود به منظور معرفی منطقۀ جنوب ­شرق ایران با بخش­ های باستان­شناسی، مردم­ شناسی و زیست ­محیطی فعالیت می­ کند تا دراین راستا منطقۀ مذکور را به علاقمندان و دوست­داران فرهنگ و هنر بشناسد. با توجه به قدمت و تاریخ سیستان وجود چنین موزه­ ای برای معرفی و نمایش آثار و بقایای تاریخی این سرزمین بسیار ضروری می ­باشد. طرح اولیۀ موزه در سال­های قبل از انقلاب­ اسلامی ارائه و اسکلت بنا در زمینی به مساحت 13000 مترمربع اجرا گردید. در سال 1379 سازمان میراث­ فرهنگی کشور به بازسازی معماری و ساختمان آن پرداخت و طبق لوح یادبود مستقر در سالن ورودی آن، موزه در تاریخ 24 فروردین 1390 ه.ش، مصادف با 9 جمادی ­الاول 1432 ه.ق و 13 آپریل 2011 م افتتاح گردیده است. این موزه در بلوار شهیدمطهری_ خیابان امداد زاهدان واقع شده و با مراجعه به سایت موزه به آدرس www.chht-sb.ir، می­ توان به اطلاعاتی در رابطه با منطقه و حتی تور مجازی سیستان دست یافت.

یکی از مواردی که در زمینۀ موزه­ بسیار حائز اهمیت می ­باشد سبک ساختمان موزه است. اغلب در محیط­ هایی که دارای بافت تاریخی می­ باشند، فضایی از یک بنای قدیمی یا یک خانۀ سنتی را به موزه اختصاص می­ دهند که می­ توان به موزه­ های بنای چهلستون، موزۀ هنرهای تزئینی (رکیب­خانه)، موزۀ تاریخ طبیعی (تالار تیموری) در اصفهان اشاره داشت که به نوعی تغییر کاربری آن­ها را به موزه نشان می­ دهد. این امر در منطقۀ سیستان نیز بسیار به چشم می­ خورد که موزۀ مردم ­شناسی زابل (کنسولگری انگلیس) نمایانگر آن است. حال نکتۀ قابل توجه در ارتباط با موزۀ منطقه ­ای جنوب ­شرق ایران که در ابتدای امر بسیار به چشم می ­خورد ساختمان فوق­العادۀ آن می باشد. این ساختمان دارای نمایی شبیه به زیگورات در سه طبقه است.

نکتۀ مهم در ارتباط با ساختمان این موزه این است که این فضا صرفاً جهت موزه تعبیه شده و این خود دلیلی بر کامل بودن و تقسیم دقیق فضاهای داخلی آن می ­باشد. این ساختمان علاوه بر قسمت ­های مربوط به بازدید گردشگران، دارای بخش­ های تالار محققین، تالار رایانه در طبقۀ هم­کف و بخش ­های کارگاه ­های بازسازی، آزمایشگاه، ساخت مولاژ، بخش­های فنی، آموزشی، عکاسخانه، انبار و مخزن می­ باشد. البته در کنار تمامی این قسمت­ ها، دارای بخش اداری کاملی در ساختمانی مشرف به آن نیز می­ باشد. طراحی داخلی این موزه نیز یکی از ویژگی­ های آن محسوب می ­شود و دسترسی به طبقات بالاتر از طریق دو آسانسور و دو راه­ پله امکان­پذیر است و همچنین می ­توان از طریق سطح شیب­داری با شیب ملایم که از طبقۀ هم­کف شروع می­ شود به طبقات بالا رسید. تمامی این مسیر با ویترین­ هایی از اشیاء باستانی و همچنین بنرهایی از تصاویر مناطق گردشگری منطقه پوشیده شده است که باعث می ­شود بیننده با حرکتی ملایم تمام مسیر را طی کرده و از تماشای آن لذت ببرد و این خود یکی از ویژگی­ های منحصر به فرد طراحی این ساختمان می­ باشد.

در طرح محتوایی موزه، منطقۀ جنوب ­شرق شامل (حوزۀ جازموریان و هیرمند)، استان­های سیستان­ و بلوچستان، کرمان و خراسان­ جنوبی در قسمت­های بوم­شناسی، مردم­ شناسی و باستان­شناسی به طور کامل معرفی و کلیۀ اطلاعات پایه و اساسی این مناطق باتوجه به تاریخ و قدمت، اقلیم، موقعیت جغرافیایی، آب­ و هوا، فرهنگ و هنر ارائه شده و بخش بوم ­شناسی شامل تنوع پوشش گیاهی و جانوری خاص مناطق است. در بخش باستان­شناسی اطلاعاتی شامل مشخصات سایت و محوطه باستانی شهرسوخته، کوه­ خواجه­، دهانه­ غلامان، اسپیدژ، جیرفت، جنوب ­خراسان و سایر آثار باستانی-تاریخی منطقۀ جنوب ­شرق گردآوری گردیده است. بخش مردم­شناسی آن به ادبیات شفاهی، مشاهیر، فرهنگ، آداب­ و رسوم، لباس، خوراک، صنایع ­دستی اختصاص دارد که به صورت صحنه­ سازی همراه با ماکت نمایان گردیده و زیبایی یک زندگی سنتی مناطق فوق را نشان می­ دهد. بخش هم­کف ساختمان نیز گونه ­های گیاهی و حیوانی به­ صورت تاکسی­درمی نشان داده شده است.

تنوع در بخش­ های متفاوت این موزه می­ تواند باعث جذب گردشگر شود، اما متأسفانه تبلیغات کم و ناشناخته بودن این موزه در کنار دلایلی که اثرگذار در ورود گردشگر به منطقه هستند، باعث بازدیدهای اندک از آن می­باشد. درصورتی ­که فرهنگ بسیار قدرتمند و پتانسیل قوی باستانی و گردشگری در جنوب­ شرقی ایران، جذابیت کافی را برای تورهای گردشی منحصربه ­فرد منطقه دارا می ­باشد و حتی می­تواند جزء مقاصد گردشگری در برنامۀ سفر تورهای توریستی نیز قرار گیرد. بخش­ باستان­شناسی این موزه، اشیائی که از حفاری­ های انجام شده در محوطه­ های باستانی سیستان ­و بلوچستان، کرمان و جنوب خراسان بدست آمده را دربرمی­ گیرد. یکی از موارد بسیار منحصربه ­فرد در این بخش، وجود ظرفی است که اولین انیمیشن جهان را داراست که بیان تصویری حرکت می ­باشد و نقش بز معروف سیستان را نشان می ­دهد. در حالی که با چرخش ظرف، می­ توان پرش بز را کاملاً مشاهده کرد. قدمت این ظرف حدود 4200 سال پیش می ­باشد که همزمان با اوج شکوفایی شهرسوخته است.[7] این امر یکی از نکاتی است که برای گردشگران بسیار جالب و دلیلی برای جذب آن­ها می­ باشد. اما در اینجا می­ توان به نکته ­ای اشاره کرد که شاید به جلوۀ بیشتر این اثر کمک کند و آن، این است که این اثر برجسته در ویترینی کوچک در سالن بخش سیستان به صورت ثابت قرار گرفته در حالی که ممکن است با تعبیۀ یک سیستم چرخشی در زیر آن، بیننده بهتر تحرک تصویر را حس کند. بخش مهم دیگر در این موزه، مربوط به اشیاء جیرفت می­ باشد که معرف فرهنگ غنی آن منطقه است.

5. جیرفت در موزۀ منطقه ­ای جنوب­ شرق ایران

جیرفت یکی از شهرستان­ های استان کرمان که در جنوب­ شرق و در موقعیت 28 درجه و 25 دقیقۀ طول و در 57 درجه و 46 دقیقۀ عرض جغرافیایی و 600 متر ارتفاع از سطح دریا قرار دارد. رود هلیل مهمترین رودخانۀ کرمان که از شمال­ غرب این استان سرچشمه می ­گیرد در مسیر 400 کیلومتری خود به سمت شرق سرازیر و به باتلاق جازموریان می ­ریزد. معادن سنگی فراوان، دشت­ های وسیع حاصلخیز از همه مهمتر جریان حیات­ بخش هلیل ­رود ازجمله عوامل بوجود آمدن تمدن­ها و منطقۀ جنوب ­شرق ایران بوده و توانسته در طول هزاره ­ها، به­ویژه از اوایل هزارۀ سوم پ.م، جیرفت و ساحل هلیل ­رود را به بخشی از مهمترین حوزه­ های فرهنگی شرق باستان تبدیل کند [3]. یادگارهای فرهنگی به ­دست ­آمده از این حوزه، از مهمترین آثار هنری به شمار می ­آید. ساختار مشخص، هنر ساختارمند، جنس ویژۀ یادگارها و نقش­مایه­ های هنری آثار جیرفت همه نشانه­ های مکتب هنری-فرهنگی بسیار پیشرفت ه­ای است [2]. در سال 1380 هجری­ شمسی، کشف اتفاقی ظرف تزئینی زیبایی از سنگ صابون توسط یک روستایی از گورستان باستانی محطوط­ آباد در حاشیۀ هلیل ­رود واقع در 30 کیلومتری جنوب شهر جیرفت پرده از راز پنج ­هزار سالۀ مدفون شده ­ای برداشت.[3] بعدازاین، جریان غارت و چپاول آثار ارزشمند جیرفت بسیار تأسف­ برانگیز است که این امر دلیلی برای تلاش و توجه برای بازگرداندن آثار شد. آثاری که به خارج از مرزهای ایران ارسال گردیده بود با تلاش بسیار در چند مرحله به ایران بازگشت و ابتدا در موزۀ ملی ایران به معرض نمایش قرار داد شد. البته این امر باعث شد تا سازمان میراث ­فرهنگی، صنایع­دستی و گردشگری عملیات حفاظتی و تحقیقاتی گسترده­ای را، شامل بررسی­ های میدانی و کاوش­ های علمی باستان­ شناختی، پی­ریزی کند و به اطلاعات چشمگیر و متنوعی در مورد این نواحی دست یابد. همانطور که اشاره گردید وجود معادن سنگی در منطقۀ جیرفت یکی از دلایل ساخت و ایجاد ظروف سنگی در آن می­ باشد. منطقۀ جیرفت را می ­توان مرکز بزرگ ظروف سنگ کلریتی با تزئین نقش­ کنده دانست که خاستگاه سنگی بود که «دوح-شی-آ» نامیده می­ شد که همان سنگ کلریت است [9]. این آثار سنگ صابونی نگین ­نشان به سنگ­های نیمه ­قیمتی لاجورد، فیروزه، آهکی و صدف هستند و البته آثاری از سنگ مرمر صیقل داده شده نیز به چشم می­ خورد. این آثار از نظر فرم ساخت به گروه­ های کاسه، ظرف استوانه ­ای و مخروطی، جام، کوزه، سنگ وزنه و وسایل بازی و پیکرک­ های انسانی و حیوانی قابل تفکیک می ­باشند [3]. نقوش آثار سنگ صابونی شامل طرح­ های هندسی و نگاره ­های مجرد یا با نقش­مایه­ هایی به صورت نقوش کم­ برجسته کنده­ کاری شده از پهلوانان، موجودات افسانه ­ای فوق ­طبیعی ترکیبی مانند عقرب-انسان و شیر-انسان، جانوران مبارز، نیز جانورانی در طبیعت و در نخلستان­ ها می ­باشد [ 9]. این موارد در آثار موجود در موزۀ جیرفت نیز به خوبی نمایان است. یکی از نکات قابل توجه در نقوش آثار هر دورۀ تاریخی، مفهوم آن­ها می ­باشد که هرکدام بیان­ کنندۀ دیدگاه، نظر و اهمیت عقاید و حتی اسطوره­ ها و آیین مردم آن منطقه و دورۀ خاص می­ باشد. جیرفت و آثارش نیز از این امر مستثنی نیستند. این نقوش بسیار دقیق و ظریف بر روی ظروف جیرفت می ­تواند ساعت­ ها توجه یک گردشگر را به خود جلب کند. یکی از مواردی که به گردشگر کمک می­ کند، نقوش روی ظروف را بهتر دیده و به دنبال تفسیر و کسب اطلاعات بیشتر از آن بپردازد، مشاهدۀ کامل نقش می­ باشد. این امر با ایجاد طرحی از نقش کامل هر ظرف و قرار دادن در کنار آن میسر می­ گردد. دراین میان ظرفی که شامل نقش مار می­ باشد به علت پیچشی که سازنده در آن ایجاد کرده، ممکن است در نگاه اول به وضوح قابل مشاهده نباشد. بنابراین با وجود یک تصویر از طرح کامل در کنار شی، به ­راحتی نقش نمایان می­ گردد و می­ تواند باعث ایجاد سوالات متعددی در ذهن گردشگر شود و او را به سمتی هدایت کند تا بتواند پاسخی درست برای آن­ها بیابد، که شامل مشاهده و بررسی بیشتر در منطقه و بستر شی می­ گردد و او را به سمت جیرفت هدایت می­ کند. این خود می ­تواند قدمی بزرگ در رشد و توسعۀ صنعت گردشگری جیرفت از طریق موزۀ منطقه­ ای جنوب­ شرق ایران باشد.

بخش جیرف موزه، نزدیک به چهل اثر را در خود جای داده است که شامل ظروف سنگی از سنگ صابونی و سنگ مرمر صیقل داده شده، می­ باشد. اولین نکته ­ای که گردشگر را جذب این آثار می­ کند، ظرافت در طراحی و ساخت این ظروف است. این امر گردشگر را به فکر فرو می­ برد، صنعت و روش کار مردم آن زمان چگونه بوده است که تا این حد کیفیت کار را بالا برده و همچنین انتخاب مصالح و نوع سنگ که باعث سالم ماندن آثار شده­ اند، به چه طریقی بوده ­است زیرا فرسایش یکی از دلایل اصلی تخریب سنگ می­ باشد. آثار موجود در بخش جیرفت چند نمونه از ظروف را دربرمی ­گیرند، گلدان­ ها با سه نوع طرح مجزا شامل طرح ماری پیچیده به صورت نگین­ نشان، طرح گیاهی که از لبه تا انتهای گلدان به ­طور متناوب تکرار گردید و طرحی که در بخش­های کوچک به صورت هاشور ایجاد گردیده و در وسط گلدان با دو خط برجسته به دو بخش تقسیم گردیده است. وزنه­ های سنگی در دونمونه با طرح متفاوت ارائه شده، شامل وزنه با طرح عقرب به­ صورت تکرارشونده و نمونۀ دیگر دارای طرح دو موجود ترکیبی مشابه که پشت به هم قرار گرفته­ اند و دارای دمی شیرمانند، یک شاخ بلند و پاهایی همچون گاو می­ باشند.

دیگر ظروف سنگی همراه با طرح­های متنوع شامل نقش معماری ، نقش هندسی و انتزاعی، نقش دو شیر نشسته روبروی هم ، تصویر دو بز رو در روی هم درحال چرا، نقوش تنیده درهم و نگی ن­نشان ، کاسه­ ای فتیله ­ای و نگین­ نشان و ظرفی با نقش­ پراکنده.

مهمترین موضوعات منعکس ­شده در روی ظروف سنگ صابونی عبارتند از: فرهنگ هلیل­ رود، صحنه­ های نبرد حیوانات گربه ­سان با مارهای عظیم ­الجثه یا نبرد شیرها، پلنگ­ها با گاوهای تنومند کوهان­دار و نیز نقش­مایه­های معروف نبرد سلطان جانوران و گاومرد با حیوانات درنده. همچنین نقش بزکوهی و درخت زندگی و نقش حملۀ عقاب به بزکوهی از دیگر نقوش ظروف مذکور می­ باشند. تمامی این موضوعات در باورهای فرهنگی-مذهبی جوامع این دوره در کناره ­های هلیل­ رود و شرق باستان ریشه دارد. تمامی این اشیاء بیانگر وجود تمدن ارزشمند و فرهنگی هزاران سالۀ جیرفت به عنوان اولین تمدن­ های بشری در حوزۀ هلیل­ رود می ­باشد. اینکه چه عاملی یا عواملی باعث از بین رفتن تمدنی آنچنان بزرگ گردیده است، جای سوال دارد، شاید سیلی ویرانگر و طغیان هلیل­ رود این سرزمین را به نابودی کشانده باشد. اما حفاری­ های اخیر، ابعاد تازه­ ای از تمدن هزاره­ های پ.م را در جیرفت نمایان می­ سازد [8]. در این رابطه بسیار تأسف­ بار است که چنین تمدن وسیع و غنی با هنرهایی برجسته کمتر مورد شناخت قرار گرفته و گردشگران داخلی و خارجی بازدید این مناطق را در برنامۀ سفر خود قرار نمی­ دهند و تعداد اندکی از آن­ها که به سمت جنوب ­شرقی و شرق سفر می­ کنند فقط بعضی جاذبه­ های طبیعی و بناهای تاریخی دوره­ های جدیدتر را مورد بازدید قرار داده و بدون کسب اطلاع از فرهنگ پیش­ ازتاریخ این منطقه، آن­جا را ترک می­ کنند.

6. نتیجه ­گیری

گردشگری یک مجموعه فعالیتی است که با عواملی چون فرهنگ، آد­اب­ورسوم، هنر و حتی آئین مردم یک سرزمین مرتبط است. درنتیجه شناخت کامل و کافی از نتیجه­ای که این صنعت در جوامع می­ گذارد، به رشد و توسعۀ آن کمک می­ کند. باتوجه به جایگاهی که این صنعت طی دهه­ های اخیر در کل کشورها بدست آورده است و تلاش­هایی که در این حیطه برای دستیابی هرچه بیشتر به موفقیت صورت گرفته است، ایران نیز با دارا بودن پتانسیل های بسیار قوی، به تلاش برای رشد و توسعه در این صنعت پرداخته است. باید توجه داشت که بسیاری از کشورها باوجود نداشتن کمیت کافی در گردشگری از جمله نداشتن تمدنی قدرتمند و کهن و تاریخی غنی، نداشتن بافت­های تاریخی قوی و ارزشمند، بازهم با ارائۀ کیفیت مناسب و امکانات گردشگری و رفاهی، در رده­ های بالای این صنعت قرار دارند. پس می­ توان ارتقادادن تسهیلات گردشگری را در تمامی مناطق، اولویت در رشد و توسعۀ این صنعت در ایران قرار داد. زیرا ایران دارای ویژگی­ های بسیار برجسته در تمامی حیطه­ های گردشگری می ­باشد، گردشگری ایران می­ تواند حول محور تنوع زیست محیطی، تنوع فرهنگی، تنوع تمدنی و مواردی از این قبیل بچرخد. همچنین طبق تقسیمات منطقه­ ای در ایران می­توان دریافت که در هر منطقه پشتوانۀ قوی تاریخی قرار دارد که خود دلیلی برای جذب انواع گردشگر اعم از داخلی و خارجی می­ باشد. یکی از مناطقی که باوجود فرهنگی هزاران ساله کمتر مورد توجه در حوزۀ گردشگری قرار گرفته است، منطقۀ شرق و جنوب ­شرق ایران می­ باشد. این منطقه علاوه بر تمدن غنی، دارای نقاط بارز گردشگری از محوطه ­های باستانی همچون شهرسوخته نزدیک شهرستان زابل و جیرفت در کرمان تا مناطق طبیعی همچون کوه­های مریخی چابهار می­ باشد، که هرکدام از آن­ها می­ تواند نقش یک مقصد گردشگری را به­ خوبی ایفا کند. متأسفانه این مناطق با مشکلاتی همچون ناشناخته ماندن در بین بسیاری از گردشگران، نداشتن امکانات کافی مورد نیاز گردشگری از جمله حمل ­و نقل و از همه مهمتر دیدگاه منفی عام مردم مواجه است. از آنجایی که با ورود هر گردشگر به منطقه، اثر خود را در بسیاری از مراکز همچون خدماتی و اقتصادی می­ گذارد، در نتیجه می­ توان تأثیر گردشگری را در بخش ­های متنوع یک منطقه بسیار گسترده دانست. این خود دلیلی محکم برای توسعۀ صنعت گردشگری در هر منطقه می­ باشد، که جنوب­ شرق و شرق ایران را نیز شامل می­ شود. در این راستا تلاش بسیار باید صورت گیرد، می­ توان به تفهیم اهمیت وجود گردشگر و گردشگری در مناطق برای عامۀ مردم، ایجاد شرایط مناسب تسهیلات گردشگری، تبلیغات گسترده و معرفی پتانسیل­ های مناطق مذکور اشاره داشت. همچنین تشابهات فرهنگی میان منطقۀ شرق و جنوب­ شرقی می ­تواند در شناسایی هر دو منطقه کمک کند، بهترین راه برای معرفی مناطق هم­جوار ، به نمایش گذاشتن آثار فرهنگی بدست ­آمده از هر منطقه در مکان­ دیگر می­ باشد، که این امر از طریق موزه ­ها قابل اجرا می­ باشند. هر موزه می­ تواند علاوه بر اشیاءتاریخی و فرهنگ و آداب ­و رسوم منطقه، بخشی را به مناطق هم­جوار خود اختصاص دهد، این امر به معرفی هرچه بیشتر مناطق در یک فضا، مقایسۀ تفاوت ­ها و شباهت­ های موجود بین آن­ها کمک می ­کند. موزۀ منطقه­ای جنوب­ شرق ایران به عنوان یک فضای نوپا در این صنعت و با دارا بودن شرایطی مناسب در زمینۀ موزه ­داری علی­رغم ضعف ­های کوچک، می­تواند قطب مهمی برای معرفی تمدن­ های منطقه­ای در جنوب­ شرق ایران باشد و به رونق گردشگری خود و مناطق همجوار کمک کند. این موزه، علاوه بر بخش سیستان، شامل بخش­های حوزۀ کرمان، بلوچستان و جنوب خراسان می­ باشد. وجود بخش مرتبط با جیرفت در موزۀ زاهدان می­ تواند باعث ترغیب گردشگر به جیرفت شود، بدین معنی که با گسترش و معرفی موزه در سطح وسیع همراه با اجرای راهکارهایی در ورود گردشگر به منطقه و در حین بازدید آن­ها از موزه، توجه گردشگران به جیرفت نیز جلب می­ شود و علاوه بر ظرافت کار، زیبایی و مفهومی­ بودن تصاویر ظروف، نزدیکی فرهنگ جیرفت به سیستان نیز باعث کنجکاوی گردشگر شده و او را به سمت بازدید از منطقۀ جیرفت ترغیب می­ کند و می­ توان گفت رشد و رونق موزۀ منطقه­ای جنوب­ شرق ایران در گردشگری، علاوه بر اثر مثبت در قطب گردشگری منطقه و همچنین اقتصاد آن، باعث رونق موارد فوق در جیرفت و دیگر مناطق معرفی شده توسط موزه می­ باشد. این نشان می­ دهد همانطور که در گذشته نزدیکی فرهنگ این دو منطقه بسیار مشهود بوده است و هر دو در بسیاری موارد از یکدیگر وام گرفته ­اند، اکنون نیز همچنان این رشته ­های بهم تنیده وجود دارند و نمی­ توان منطقۀ سیستان را به­ طور کامل از کرمان و جیرفت جدا کرد و هنوز تأثیر آن در تمامی موارد از جمله گردشگری مناطق مشهود است و در راستای گسترش گردشگری در سیستان می ­توان جیرفت را نیز قرار داد و بالعکس. در این رابطه می­ توان با جذب گردشگر به سیستان و پتانسیل­ های گردشگری آن ، علی ­الخصوص بازدید از موزۀ زاهدان و بعد از معرفی بخش جیرفت موزه، طی برگزاری تورهایی خارج از استان، شرایطی را فراهم کرد تا گردشگر به سمت جیرفت و کرمان هدایت شود و یا با هماهنگی مرکز تسهیلاتی جیرفت، گردشگر را به آن منطقه دعوت کرد تا از امکانات گردشگری آن­جا نیز استفاده کند. این نشان­دهندۀ اهمیت نقش موزه در هر منطقه و مناطق هم­جوار است.

12. مراجع

1. برنز، پیتر.م، درآمدی بر مردم ­شناسی گردشگری؛ ترجمۀ هاجر هوشمندی، انتشارات افکار وسازمان میراث­فرهنگی و گردشگری و پژوهشکدۀ مردم­ شناسی، تهران، 1385

2. پیران، صدیقه، آثار گنجینۀ جیرفت، انتشارات پازینه با همکاری عملی موزۀ ملی ایران، تهران، 1392.

3. پیران، صدیقه و حصاری، مرتضی، کاتالوگ نمایشگاه فرهنگ حاشیۀ هلیل­رود و جیرفت، انتشارات موزۀ ملی ایران، تهران، 1384.

4. توحیدی، فائق، آشنایی با میراث فرهنگی، انتشارات سبحان­ نور با همکاری میراث فرهنگی و صنایع ­دستی و گردشگری، تهران، 1388.

5. سام­ آرام، عزت ا...، اصول و روشهاي ارتباط با جهانگردي، سمينار اصفهان و جاذبه­ هاي ايرانگردي و جهانگردي، چاپ داد، اصفهان، بی­تا.

6. فيض بخش، هوشنگ، صنعت ايرانگردي در ايران و جهان، بي نا، بي جا، 1355.

7. کرمی، ماندانا، ایران از پارینه ­سنگی تا پایان ساسانی(به روایت موزۀ ملی ایران)، انتشارات پازینه ، تهران، 1391.

8. گلاب­ زاده، محمدعلی، جیرفت بلندای تاریخ، انتشارات سازمان میراث فرهنگی و صنایع ­دستی و گردشگری، کرمان، 1387.

9. مجیدزاده، یوسف و میری، محمدرضا، باستان­شناسی حوزۀ هلیل­رود جنوب­ شرق ایران: جیرفت، انتشارات متن، تهران، 1392.

10. محلاتی، ص. ا، درآمدی بر جهانگردی، انتشارات دانشگاه شهید بهشتی، تهران، 1380.

11. ملک­ شهمیرزادی، صادق، اطلس باستان­شناسی ایران(از آغاز تا پایان دورۀ یکجانشینی و استقرار در روستاها)، انتشارات سمت، تهران، 1390.

12. ملک­ شهمیرزادی ، صادق، ایران در پیش ­ازتاریخ(باستان­شناسی ایران از آغاز تا سپیده­ دم شهرنشینی)، انتشارات معاونت پژوهش سازمان میراث فرهنگی، تهران، 1382.

13. Abrose,Timothy and Paine, crispin, Museum Basics, Routuedge, London and Newyork, 2006.

14. Knell, Simon, Care of collections, Routuedge, London and Newyork, 2005.

15. Macdonald, Sharon, A companion to museum stadies, Blackmell pablishing, UK ,2006.

16. Oneill. A. C., What globalization means for ecotourism: managing globalization impact on ecotourism in developing countries, [On-line]. Available on the WWW URL: http//jupjournals.org/globalagstoc, 2002.