معرفی هنر حجاری ظروف سنگی جیرفت در هزاره سوم پ.م

چکیده

هنر امری است احساسی که از درون آدمی شکل گرفته و از دیرباز مورد توجه بشریت قرار داشته است. انسان هایی که در گذشته های دور در تمامی نقاط جهان می زیستند نیز حس هنر و زیبایی را همراه با خود داشته اند و به طرق مختلف آن را نمایان کرده اند. آنها با استفاده از این حس به ایجاد آثار متعددی دست زده اند. این امر در سرزمینی با قدمتی بسیار همچون ایران، به وضوح قابل مشاهده است. در تمامی نقاط ایران، آثار هنری برجستهای وجود دارد که ریشه در باورهای کهن منطقه دارند. یکی از این مناطق که تمدنی غنی را با خود دارد ،حوزه جیرفت در استان کرمان است. این منطقه دارای نقاط قوت بسیاری در تمامی زمینه ها است، که تا چندین سال پیش شناسایی نشده بود. اما با کشف اتفاقی آثاری در این منطقه، و هجوم عدهای سودجو برای چپاول و غارت مواد و آثار برجسته آن، فعالان در این حوزه به فکر نجات منطقه افتادند و در پی آن به کشفیات بسیاری دست یافتند. در این راستا آثاری که بسیاری را به خود خیره کرده است از جنس سنگ کلریت یافت شد که تاکنون در زمینه های متعدد هنری مورد بررسی قرار گرفته اند. با این وجود بسیاری از نکات آن هنوز ناشناخته باقی مانده و نیاز به بررسی بیشتری دارد. از آنجایی که این ظروف به روش حجاری شکل گرفته اند، می توان ریشه این هنر را به تاریخ حوزه جیرفت رساند. در این راستا پژوهش فوق با روش مطالعات کتابخانه ای انجام گرفته و در پی شناسایی و معرفی روش اجرای این هنر در حوزه مذکور-در هزاره سوم پ.م- است. از سوی دیگر سعی دارد تا با بررسی و توجه بیشتر، برجستگی هنر حجاری جیرفت را به همگان معرفی نماید .ناگفته نماند که برخی از روش های اجرایی این هنر همچنان به قوت خود در حال اجرا هستند.

واژه های کلیدی: ظروف سنگی، حجاری ،کلریت ،معدن کاوی، شکل دهی

مقدمه

ایران سرزمینی با تمدن غنی و پیشینه تاریخی برجسته، در همه حیطه ها از جمله تاریخ، هنر، معماری، شهرسازی، و حتی در محیط زیست، دارای برجستگی های قابل مشاهده ای می باشد و تمامی مناطق جغرافیایی آن، سخن های بسیار در زمینه های ذکر شنیده دارند. این امر توجه بسیاری افراد را-چه متخصص و چه غیرمتخصص، در داخل و خارج کشور- به خود جلب کرده است و هرکدام به طریقی در آن کندوکاو می کنند. در این راستا با بررسی های صورت گرفته در گذشتگان و کشف بسیاری از ناشیناخته ها، بسیاری از نکات برجسته این سرزمین شناسایی گردید. با آن وجود هنوز مباحث قابل بحث بسیاری سربسته مانده است. با توجه به اینکه در هر دوره زمانی در ایران ،تمدن ها و همچنین مناطق قوی و غنی در تمامی جنبه ها وجود داشته است؛ در ایین پژوهش به معرفی روش یکی از هنرها در هزاره سوم پ.م می پردازیم.

قبل از هر چیز اشاره ای کوتاه به منطقه ای خاص در جنوب شرقی ایران می کنیم. منطقه ای برجسته در استان کرمان امروزی که دارای پیشینه ای ارزشمند می باشد. این حوزه ناحیه جیرفت نام دارد که با طبیعت استثنایی خود، یکی از زیباترین زیست محیط های کشور محسوب می شود. در پاییز و به ویژه در زمستان که بخش بزرگی از فلات ایران را برف می پوشاند، شهر جیرفت با باغ های زیبای مرکبات پیرامونش و اندکی پایینتر به سمت جنوب ،نخلستان های انبوه و زمین های کشاورزی سرسبز و پرطراوتش، با محصولات جالیزی و تره بار، نمایی بهشت گونه و هوایی بهاری دارد. این منطقه در سال های آغازین هزاره سوم پ.م به یکی از مهمترین حوزه های تمدنی و کانون های مهم اقتصادی-صنعتی شرق باستان تبدیل شد. افزون بر آن ،ویژگی های خاص اقلیمی و زیست محیطی از جمله کوه های بلند با معادن گوناگون طبیعی ،مانند مس و انواع سنگ صابونی، فیروزه، عقیق و احتمالا سنگ لاجورد باعث ایجاد دست سازه های برتر در هنر منطقه گردیده است؛ که می توان به آثار سنگ صابونی جیرفت اشاره داشت. این آثار گرانقدر به ظرافیت از سنگ خاکستری نرمی (کلریت) به شیوه کنده کاری ساخته و اغلب با روش سنگ نشانی با سنگ های رنگین تزئین شده است. طیف طرح ها بسیار شاخص است و نقوش بیانگر نقش های حیوانی، هندسی، گیاهی و اسطورهای می باشید. این یافته ها به خوبی ارزش تمدن غنی جیرفت را به عموم مردم نشان داده و حس کنجکاوی آنها را برانگیخته است که روش اجرای این آثار چگونه بوده است.

ساخت ظروف سنگی جیرفت

از مناسب ترین روش ها در بررسی شیوه ساخت آثار سنگی شامل ظروف، وسایل تزئینی و نقوش برجسته و آثار معماری، بررسی شیوه حجاری و پرداخت آثار و توجه به اثر ابزار استفاده شده توسط صنعتگر است که این هنر زیبای هزاره سوم پ.م را معرفی می نماید. بر روی اغلب آثار سنگی، رد ابزار کار وجود دارد. این ابزار اکثرا بسیار ساده بوده و در اغلب موارد استفاده از آنها هنوز در بین سنگتراشان و حجاران مرسوم است. ابزاری مانند قلم، چکش، تیشه صاف و آجدار و انواد قلم ها و درفش ها از این قبیل اند که در ساخت نقوش برجسته و اشیاء سنگی کاربرد داشته و دارند. تداوم این هنر تا دوره معاصر نکته قابل توجه روش ساخت و تزئین آثار کلریتی است و تا چند دهه قبل در شهر مشهد هنرمندان سنگ تراش تقریبا به همان روش سنتی ماقبل تاریخی کار می کرده اند. با بررسی صنعتگران مشهد و مطابقت با داده های باستانشناسی-ظروف سنگی حوزه هلیل، بررسی موردی جیرفت- می توان تا حدی به تکنیک ساخت آثار سنگ کلریتی هلیل پی برد.

ظروف سنگی این حوزه از لحاظ تکنیک ساخت به دو دسته تقسیم می شوند:

• اشیاء درون گود که شامل ظروف مخروطی ،بشقاب ها، ظروف استون های، کاسه ها، کوزه ها و جام و گلدان ها؛

• اشیاء حجمی که شامل مجسمه های تزئینی و آئینی ،وزنه ها یا کیف های دستی، وسایل آرایش و اشیاء خاص با کاربرد ناشناخته هستند.

هر دو دسته اشیاء نامبرده شده در روند ساخت و تزئین تقریبا یکسان هستند. بعد از خروج از معدن، ابتدا تدارک و معدن کاوی سنگ نرم انجام می شد و بعد به ترتیب در مراحل شکل دهی ،صیقلکاری و طرح اندازی مقدماتی ،کنده کاری ،حفره سازی و مته کاری ،سنگ نشانی، پخت باستانی و روغن کاری باستانی قرار می گرفت. در ادامه به توضیح تمامی مراحل فوق می پردازیم.

تدارک و معدن کاوی سنگ نرم

برداشت سنگ از معادن سنگ نرم به روش سنتی تقریبا در سراسر جهان به یک صورت بوده است. به نحوی معدن کاران ابتدا سنگ را به اندازه تقریبی محصولی که قصد تولیدش را دارند، جدا می کردند. این کار از طریق خالی نمودن اطراف حجم توده مورد نظر-به وسیله کلنگ- صورت می پذیرد. از معادن منطقه تصویری موجود نیست، اما می توان به تصاویری مشابه از مناطق دیگر در زمان حیال اشاره داشت. آنگاه توده را در اندازه های قابل حمل به کارگاه انتقال می دادند. البته گاهی نیز با کمک تیشه، شکل ابتدایی به آن داده و بعد به کارگاه ها منتقل می کردند.

شکل دهی

خالی کردن ظروف و حجم دهی اشیاء سنگی را در اینجا با نام شکل دهی بیان می کنند. پس از انتقال توده سنگی به کارگاه، نوبت به شکل دهی و فرم دهی قطعات سنگی می رسد که با بریدن و جداکردن قسمت هایی در بدنه خارجی و درون ظرف صورت می گیرد کیه این کار برای ایجاد فرم اصلی صورت می گیرد. در مورد مسطح کردن بدنه خارجی، کوهل معتقد است معدن کاوان تکیه های ناصاف سنگ معدن ها را با ابزار فلزی منحصر به فرد به صورت تقریبی با ابعاد ظروف در می آورده اند. این عمل با ضربه های ابزار به صورت مستقیم بر روی بلوک سنگی کار نشده، انجام می گرفته است. بعد از آن نوبت به خالی کردن ظروف می رسد که با ایجاد فضای خالی درون ظرف همراه با فرورفتگی مناسب به وسیله ابزارهای فلزی با سرهای متفاوت صورت می گیرد که با کندن توده های داخلی همراه است. در سنگ های کلریتی جیرفت، استفاده از روشی با صنعت پیشرفته در آن دوران همانند مته، کمان و استفاده از چرخ نمایانگر پیشرفت این هنر در تمدن جیرفت بوده است. از دلایل مبنی بر چرخساز بودن ظروف جیرفت می توان به رد ابزار خراطی به صورت خطوط موازی و منحنی در بدنه درونی آنها اشاره داشت. لازم به ذکر است که در هزاره سوم پ.م ،استفاده از مته و چرخ کمان مرسوم بوده و در نقاشی دیواری مصری نیز مشاهده شده است. کوهیل نظریه چرخساز بودن را در رابطه با آثار تپه یحیی رد می کند و اعتقاد دارد پس از فرمدهی ظروف، به زحمت درون آنها را به وسیله ابزار نوک تیز فلزی گودکاری می کردند. این در حالی است که برخی ظروف در محوطه های خصوصا سومری با چرخ خراطی کار شده اند که می توان به شاخص ظروف از معبد سین در خفاجه با نقش مارها اشاره کرد که خطوط موازی و منحنی چرخ در آن دیده می شود.

صیقل کاری(Smoothing) و طرح اندازی مقدماتی(Sketch)

برای از بین بردن رد ابزار فرمدهی در بدنه ظرف یا حجم سنگی-چه دستی و چه با استفاده از چرخ- باید سطوح ساییده و هموار شوند ،تا بستر بتواند آماده نقش اندازی و کنده کاری شود. اگر چه اطلاعات زیادی در این مورد و روش کار آن در دست نیست، اما با توجه به خاصیت سایشی و نرم سنگ کلریت، به طور حتم کار بسیار مشکلی در مقابل مرحله قبلی نبوده اسیت .البته گفته شده این نوع صیقلکاری می توانسته با ساییدن ذرات خرد شده در حالت خیس و در طول رد ابزار قبلی صورت گرفته باشد. در این حالت صنعتگر، شیء را مستقیم اصلاح کرده و امکان تغییر نیمی از فرم اشیاء سنگی را داشته است. بعد از صیقل کاری برای طرح اندازی، خراش های مشخص به وسیله قلم های نوک تیز فلزی ایجاد می کردند. این خطوط در واقع پیش طرح نقشمایه ها بوده اند که باید توسط استادکار اجرا شوند. امروزه نیز این مرحله در بسیاری از هنرها دیده می شود، حتی در منبت کاری چوب نیز ابتدا خطوطی را با نوک مغار ایجاد کرده و بعد اقدام به عمق دهی آن می کنند.

کنده کاری(Carving)

این بخش از روش کار ظروف سنگی جیرفت که با نام کنده کاری خوانده می شود، از جمله هنرهایی است که از گذشته های دور تاکنون ،بدون تغییرات زیادی در تکنیک و شیوه اجرای تزئینات سنگی سخت باقی مانده است. در ایران نیز سابقه بسیار طولانی دارد .کنده کاری سنگ های کلریتی تمدن جیرفت با روش هایی مبنی بر کندن طرحها، برجسته کاری و حکاکی صورت گرفته است. این عمل از طریق درفش ها و قلم های فلزی مختلف، همراه با فشار دست یا ضربه شییء هماند چکش بر قلم صورت می گیرد، و طرح های مقدماتی که اغلب روی سطح خارجی ظرف ایجاد شده بودند را با این ابزارهای تیز کنده کاری می کردند. البته برای اجرای حکاکی نقوش از ابزار متفاوتی غیر از ابزار کنده کاری استفاده می شده است. زیرا حکاکی بر روی سنگ نرم توسط فشار دست و قلم های خراش با دندانه های مختلف به سادگی امکانپذیر بوده است .نمونه های معاصر ایجاد حکاکی در کارگاه های سنگ کلریتی مشهد تنها با چند قلم آجدار صورت می گیرد.

حفره سازی، شیارسازی و مته کاری(Darving)

این قسمت از هنر ایجاد آثار کلریتی جیرفت، از شاهکارهای منحصر به فرد تمدن هلیل در عصر مفرغ جنوب شرق ایران است. در رابطه با تزئینات حفره کاری و مته کاری شده، از ابزار کار متفاوتی همچون درفش های فلزی ساخته شده از الیاف مفرغ و مته های سنگی استفاده می کرده اند. بسیاری از این درفش ها و میله های مفرغی از مکان هایی همچون شهداد، تپه یحیی و جیرفت یافت شده است. همچنین اکثر سوراخ ها و حفره های ایجاد شده جهت تزئین روی ظروف سنگی به احتمال زیاد با کمک سر مته های سنگی و یا مغزی مته هایی که تعدادی از آنها در تپۀ کنارصندل جنوبی به دست آمده، ایجاد شده است. این سرمته ها در اندازه های بسیار کوچک و در حدود 2 سانتیمتر از بهترین نود سنگ چخماق ساخته شده اند و نمونه های آن در تپه یحیی و شهرسوخته نیز گزارش شده است. همچنین گفته شده است که حفره های بادامی شکلی در ظروف کنده می شده و سپس داخلشان را خراش می دادند که گوهرهای ترصیع محکمتر بدان بچسبند.

سنگ نشانی

سنگ نشانی یا مرصع کاری در سنگ های نرم تمدن هلیل به معنای نصب و الصاق قطعاتی از سنگ های رنگی و زینتی مانند لاجورد ،سنگ مرمر، سنگ عقیق و سنگ فیروزه بر روی قسمتهای کنده کاری شده اشیاء سنگی برای آراستن آنها است. این عمل به وسیلۀ جا انداختن این قطعات در قسمت های خالی و کنده کاری شده یا الصاق با چسب های طبیعی -به پیروی از نقش و الگویی خیاص- انجام گرفته است. استفاده از آلات زینتی متفاوت در سنگ نشانی بدین شیوه بوده که نخست آنها را به اشکال و قطعات کوچک درآورده، صیقل داده و در حفره های مورد نظر نصب می کردند؛ سپس به وسیلۀ مواد چسبندۀ طبیعی و خمیری می چسباندند .

برای تعیین دقیق ماندۀ چسبانندۀ سنگ های ترئینی باید به شناسایی بقایای مادۀ آلی مواد چسبندۀ نمونه های موجود پرداخت.

پخت باستانی

یکی از مهمترین نکات در رابطه با سنگ های نرم و گروه های سیلیکات منیزیم دار، تغییر فاز کریستالی آنها در مقابل حرارت است. این امر نکته ای است که باعث استفادۀ آنها در تمدن های باستانی برای مصارف قالبگیری فلزات، ظروف آشپزی و دیگ مانند بوده است. امروزه نیز سبب استفاده های کاربردی بسیاری از این نود سنگها شده و این خاصیت در اثر تغییر فازهای کریستالی به کوارتز-تغییر ماهیت سنگ اصلی به فازهایی با سختی بالاتر- است. پیر آمیه در شرحی که بر مهرهای به دست آمده از شهرسوخته دارد در رابطه با قدیمیترین مهر استوانه ای شناخته شده در شهرسوخته که از جنس استاتیت است؛ آن را از نوع مهرهای حرارت دیده می داند که به علت وضعیت خاص رویۀ آنها ،پس از حرارت براق می گردند و نام شیشه ای به خود می گیرند. در برخی مهرهای باستانی تمدن سند نیز گذرادن مرحلۀ پخت گزارش شده است. این موارد نشان دهندۀ مرحلۀ حرارتی در آثار هنری گذشته بوده و با توجه به اینکه این مرحله در مورد سنگ های کلریتی جیرفت که همزمان با عصر مفرغ هستند ،نیز صدق می کند. اما تاکنون نمونه ای که عمل حرارت دهی باستانی بر روی آن انجام گرفته باشد، گزارش یا آزمایش نشده است .با ایین حال مطالعات اخیر نشان از حرارت دهی سنگ های کلریتی می دهد، که این امر باعث ایجاد ترک در سنگ و شکافتگی آنها می شود. می توان وجود این نود آسیب را در برخی آثار سنگی جیرفت، به علت همین امر دانست و احتمال پخت آثار را بالاتر برد.

روغنکاری باستانی

در ادوار تاریخی گذشته به صورت سنتی از چربی ها برای محافظت کردن از سطح بدنه، خوشرنگ تر کردن ظاهر و محافظیت سطحی آثار کلریتی و سنگ صابون استفاده می کرده اند. امروزه نیز در کاربردهای صنعتی سنگ صابون، توصیه بسیاری به استفاده از روغن های معدنی می شود. از طرفی می توان گفت دلیل اصلی روغنکاری سنگهای کلریتی برای جلوگیری از روند زنیگ زدگی کانی های آهن موجود در سنگ باشد؛ که باعث عدم بروز لکه های ناشی از زنگ زدگی آهن و بروز دیگر آسیب های روی ظرف می شود. گرچه در رابطه با استفاده از تکنیک هایی همچون روغنکاری باستانی و حتی پخت که از جمله روش های فیرآوری آثار سنگ نرم-کلریت و سنگ صابونی-در حوزۀ تمدنی هلیل هنوز اطلاعات کافی در دست نیست، اما با احتمال کاربرد این روش ها در این حوزه و با معرفی این نود و سبک هنری منطقۀ جیرفت، مرمتگران می توانند در بررسی های آینده به بررسی و تشخیص این موارد بپردازند.

نتیجه گیری

ظروف سنگی جیرفت یکی از نمونه های برتر در هنر حجاری و هنر دست مردم دورۀ هزارۀ سوم پ.م است که تاکنون در بسیاری از موارد ناشناخته باقی مانده است. با معرفی و شناسایی این ظروف و برجستگی های آن در تمامی موارد از جمله روش ساخت، می توان پی به عمق وجود تمدنی غنی برد. با اشاره به هرکدام از مراحل ساخت این اشیاء، می توان به پیشرفت عملی مردم این تمدن پی برد ،زیرا که در هر مرحله با ریزه کاری های بسیاری مواجه می شویم که هنرمند آن زمان برای ایجاد هنری برتر از آنها استفاده کرده و با چه توجه و دقتی از یک سنگ خام چنین اثر زیبایی خلق کرده است. گرچه در نگاه اول نقوش ویژۀ ظروف به چشم می خورد، اما با کمی تأمل می توان فهمید ساخت و ایجاد این نود آثار بسیار قدرتمندتر از نود نقوش آن می باشد. لازمۀ این ظروف بررسی های بیشتر در زمینۀ ساخت آنها می باشد، گرچه بسیاری از شیوه های ساخت این آثار، اکنون نیز در کارگاه ها و در مورد آثار هنری حجاری به کار می رود اما هنرمند هزارۀ سوم پ.م به سطحی از این هنر رسیده بوده که چنین آثاری را با این ابهت و با شیوه هایی که هنوز هم پابرجیا هستند، ایجاد کند. این موضوع نشاندهندۀ پیشینۀ کهن و قوی منطقه است و جالب است این آثار هنری-که در برخی موارد ،استفادۀ روزمره داشته اند- به نقاطی دورتر نیز صادر می شدند. اکنون می توان با کشف ناشناخته های هنر حجاری ظروف سنگی جیرفت و ریشه یابی این هنر به قدمت حجاری در ایران افزود.