کتاب‌های ایرج پزشکزاد را با چه ترتیبی بخوانیم؟

ایرج پزشکزاد یکی از محبوب‌ترین نویسندگان ایرانی طنزپرداز در میان مخاطبین اهل کتاب به حساب می‌آید و کمتر کسی پیدا می‌شود که دست‌کم نام معروف‌ترین اثر ایشان یعنی دایی جان ناپلئون را نشنیده باشد، پزشکزاد در طول حیات هنری خود آثار نسبتا زیادی خلق کرده است. هدف اصلی این مطلب آن است که ضمن معرفی برجسته‌ترین آثار این مولف، ترتیبی برای مطالعه این کتاب‌ها پیشنهاد دهد.

کمی با ایرج پزشکزاد آشنا شویم

ایرج پزشکزاد در سال 1305 و در خانواده‌ای نسبتا اهل هنر و بانفوذ به دنیا آمد، او تحصیلات مقدماتی خود را در تهران سپری کرد و برای تحصیل در رشته حقوق راهی فرانسه شد، ایرج پس از تحصیل به ایران بازگشت و مدتی به شغل قضاوت در دادگستری مشغول بود و بعدها به‌عنوان کارمند وزارت امور خارجه استخدام شد. پزشکزاد پس از انقلاب 1357 ایران راهی فرانسه شد و در نهایت در سال 1400 و در لس‌آنجلس آمریکا درگذشت.

پزشکزاد فعالیت نویسندگی را در سال‌های آغازین دهه 1330 و با تالیف داستانک برای نشریات مختلف و نوشتن ستونی طنز با نام «آسمون ریسمون» برای مجله فردوسی آغاز کرد. از این نویسنده آثار بسیار زیادی به چاپ رسیده است که بخش اعظم آن در قالب طنز است. کتاب‌های «انترناسیونال بچه پرروها»، «شهر فرنگ از همه رنگ»، «پسر حاجی باباجان»، «صندوق لعنت»، «دایی جان ناپلئون»، «گلگشت خاطرات»، «خانواده نیک اختر»، «ماشالله خان در دربار هارون الرشید»، «حاج مم جعفر در پاریس»، «حافظ ناشنیده پند» و «رستم صولتان» آثار طنز این نویسنده طناز هستند. از این نویسنده کتاب‌های ترجمه و تاریخی بسیاری نیز منتشر شده است که با توجه به موضوع این یادداشت مدنظر ما نیستند.

در میان آثار طنز ایرج پزشکزاد، پنج کتاب از نظر فنی دارای جایگاهی ویژه هستند و از محبوبیتی خاص برخوردارند. همانطور که در مقدمه گفته شد در این نوشته سعی می‌کنیم ضمن معرفی این پنج کتاب ارزشمند، ترتیبی مناسب و بهینه به منظور درک دقیق‌تر ویژگی‌های طنز پزشکزاد و مطالعه باکیفیت‌تر آثار این طنزپرداز ارائه دهیم.

حاج مم جعفر در پاریس

این کتاب در سال 1333 منتشر شده است. در کنار نام اصلی این کتاب، چنین آمده است «خاطرات سفر یک ایرانی در دیار مه‌رویان» و همین عنوان فرعی تا حدودی ماهیت کتاب را برای ما روشن می‌کند. در واقع این کتاب خاطرات سفر شخصیتی خیالی به نام حاج مم است و از زبان مترجم این فرد روایت می‌شود. در این اثر پزشکزاد، با خلق شخصیتی خاص تحت عنوان مم جعفر که به‌نوعی نماینده تیپ یا تیپ‌هایی خاص از مردم است و همچنین با گزینش چالشی جالب تحت عنوان سفر به اروپا، فضا را مهیا کرده است تا بتواند به بسیاری از معضلات اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی بپردازد. بدون شک تجربه زندگی در فرانسه و مترجمی زبان فرانسوی، در راه خلق این اثر موفق به مولف کمک بسیار زیادی کرده است.

با توجه به روان بودن زبان و همخوانی بیشتر دغدغه‌های این کتاب با موضوعات روز، این کتاب را می‌توان گزینه‌ای بسیار مناسب برای شروع خواندن آثار ایرج پزشکزاد دانست. گذشته از این موارد، انتخاب فرم خاطره‌نویسی تا حدود زیادی از پیچیدگی روایت و احتمال سردرگم‌شدن و ایجاد دافعه برای مخاطب کاسته است.

خانواده نیک اختر

کتاب خانواده نیک اختر که در سال 1380 توسط نشر آبی برای نخستین بار منتشر شد، به‌صورت کلی داستان یک خانواده ایرانی را روایت می‌کند که به کانادا مهاجرت کرده‌اند. پزشکزاد در ابتدا به معرفی این خانواده می‌پردازد و سپس وارد داستان می‌شود. طراحی شخصیت‌ها در این اثر به شکلی انجام شده است که هر فرد به‌خوبی بتواند شکلی کاریکاتوری از یکی از اعضای خانواده‌های نسبتا روشن‌فکر یا به‌اصطلاح تازه‌به‌دوران‌رسیده ایرانی را به نمایش درآورد. به‌عنوان مثال پدر با وجود اینکه در حقیقت دغدغه اصلی‌اش مالی است معمولا ژست‌های سیاسی مخالف می‌گیرد، یا مادر خانواده تلاش دارد خود را زنی روشنفکر نمایش دهد اما رفتارهای او به شکلی کاملا متناقض است، پسر این خانواده در غالب موارد درگیر تلاش برای گرفتن پول از اعضای خانواده است و تنها عضو واقعا معقول این خانواده، خدمتکار خانواده دختری با نام فاطی است که قبلا در فرنگ درس خوانده و به‌نوعی نقشش در این اثر از نظر فنی آن است که با رفتار درستش، رفتارها و افکار غلط دیگر اعضای خانواده بیشتر و طنزآمیز‌تر به چشم بیاید.

کتاب خانواده نیک اختر به واسطه شخصیت‌های جذاب و اتفاقات طنازانه و نقد هنرمندانه‌ای که نسبت به معضلات و رفتار خانواده‌های ایرانی و اعضای جامعه ایرانی دارد به‌سرعت در میان اهل کتاب محبوب شد. این اثر اگرچه در مقایسه با کتاب حاج مم در پاریس کمی طولانی‌تر است اما در مجموع یک اثر داستانی کوتاه به حساب می‌آید و به دلیل تعدد شخصیت‌های طنز و چالش‌های داستان، مخاطب در زمان خواندن آن به هیچ وجه احساس خستگی نمی‌کند. با توجه به قلم بسیار روان این اثر و با نظر به اینکه به‌نوعی این کتاب سوژه‌ای نزدیک به کتاب حاج مم در پاریس دارد، مطالعه این کتاب به‌عنوان دومین اثر از ایرج پزشکزاد می‌تواند انتخاب دقیق و مناسبی باشد.

حافظ ناشنیده پند

کتاب‌های زیادی به‌صورت پژوهشی یا ذوقی در مورد زندگی حافظ نوشته شده‌اند اما حقیقت آن است که کتاب حافظ ناشنیده‌پند نوشته‌ی ایرج پزشکزاد، به دلایل مختلف از جمله پردازش جذاب داستانی، استفاده از طنز و نشان دادن چهره‌ای متفاوت از حافظ، تافته‌ای جدابافته محسوب می‌شود. این کتاب که در سال 1390 به چاپ رسیده است در واقع شرح بخشی بسیار چالش‌برانگیز از زندگی حافظ است. نکته آن است که راوی این داستان خود حافظ نیست و داستان از زبان محمد گل اندام، یکی از اقوام و دوستان حافظ و گردآورنده دیوان حافظ، روایت می‌شود.

در این اثر به تغییرات سیاسی شیراز و شکست شاه محبوب حافظ، یعنی ابو اسحاق اینجو، و روی کار آمدن امیر مبارز و چالش‌ها و خطرات این دوره برای شخص حافظ پرداخته می‌شود. با وجود اینکه نوع نوشتار در این اثر از میزان طنز کمتری بهره می‌برد، اما پزشکزاد با زیرکی خاصی در قالب رابطه حافظ و عبید، تعداد قابل توجهی از حکایات عبید را در این کتاب گنجانده است تا علاوه‌بر جبران طنز کم قلمش، به‌نوعی به مخاطب گزیده‌ای از بهترین حکایات طنزآمیز عبید را ارائه دهد. مطالعه این اثر، علاوه‌بر لذت بردن از روایت طنزآمیز، شناختی نسبی از حافظ در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.

کتاب حافظ ناشنیده پند، با وجود آنکه از زبان یک شخصیت تاریخی بیان می‌شود، دارای زبانی نسبتا ساده است و مخاطبین در خواندن آن دچار دشواری نخواهند شد، همین موضوع باعث شده است که این اثر را به‌عنوان سومین کتاب پیشنهادی در میان آثار پزشکزاد و دریچه و بستری مناسب برای خواندن آثار طنز تاریخی این نویسنده، پیشنهاد بدهیم.

ماشالله خان در دربار هارون رشید

در سال‌های اخیر شاهد نوشته‌شدن تعداد قابل‌توجهی کتاب طنز بوده‌ایم که پایه و اساس سوژه آن، طراحی داستان‌های طنز و بیان مشکلات جامعه امروزی در قالب محدوده‌ای تاریخی و در گذشته دور بوده است. بدون هیچ شکی تمامی این آثار به شکل مستقیم و غیرمستقیم تحت تاثیر کتاب ماشالله خان در دربار هارون الرشید شکل گرفته‌اند. کتاب ماشالله خان در دربار هارون الرشید که در سال 1337 منتشر شده است، داستان شخصیتی به نام ماشالله خان است که دربان بانک است و به خواست خود و با کمک یک مرتاض به شهر بغداد در دوران هارون الرشید می‌رود و روایت اتفاقات و توصیفات شرایط آن دوره در دربار و تقابل ماشالله خان با شخصیت‌های تاریخی به‌نوعی بار اصلی طنزآفرینی را در این اثر به عهده دارند. مولف موفق شده است با استفاده از جابه‌جایی زمان و مکان، به بیان غیرمستقیم و طنازانه بسیاری از معضلات سیاسی و اجتماعی نیز بپردازد.

از آنجا که این کتاب، طبق رای بسیاری از منتقدان و مخاطبین در کنار کتاب دایی جان ناپلئون، یکی از موفق‌ترین آثار پزشکزاد به حساب می‌آید خواندن آن، پیش از رمان دایی جان ناپلئون و به‌عنوان گزینه ماقبل پایانی، می‌تواند در مسیر درک قلم مولف و لذت بیشتر از آثار او بسیار موثر باشد.

دایی جان ناپلئون

کتاب دایی جان ناپلئون از دید اکثر اهل فن یکی از شاهکارهای ادبیات طنز ایران و بهترین اثر ایرج پزشکزاد به حساب می‌آید، خلق شخصیت دایی جان ناپلئون با آن ویژگی‌های خاص، مخصوصا حالت روان‌پریشی و متوهمش به تنهایی گویای نبوغ سرشار این نویسنده است. مولف توانسته است به واسطه خلق این شخصیت و ایجاد داستان‌های نیمه‌خیالی و نیمه‌واقعی و بیان کاریکاتوری بسیاری از معضلات از جمله توهم توطئه، اثری ماندگار خلق کند. سوژه ناب و پرداخت بسیار قدرتمند این اثر هر خواننده‌ای را مجذوب می‌کند. ویژگی‌های خلاقانه و داشتن ظرفیت نمایشی باعث شد پس از نشر این کتاب، بسیاری از طنزپردازان هنرهای کلامی و نمایشی در خلق آثار خود تحت تاثیر این شاهکار باشند. همچنین گفتنی است که از روی این رمان، یک سریال بسیار موفق نیز با همان نام دایی جان ناپلئون توسط ناصر تقوایی ساخته شد.

با توجه به اینکه این اثر از نظر فنی بسیار قدرتمند و سرشار از لحظات ناب طنز است، اگر توسط خوانندگان پیش‌تر از باقی آثار گفته‌شده خوانده شود، این احتمال وجود دارد که به‌صورت ناخودآگاه ایجاد انتظار کند و خواندن باقی آثار، دیگر آن لذتی که باید را به خواننده منتقل نکند، به همین خاطر بهتر آن است که مطالعه این رمان جذاب را به‌عنوان حسن ختام آثار ایرج پزشکزاد انتخاب نماییم. برای خرید کتاب دایی جان ناپلئون می‌توانید به سایت طاقچه مراجعه کنید.