ملی شدن صنعت نفت

یکی از برترین دستاوردهای اقتصادی ایران در صد سال گذشته ،ملی شدن صنعت نفت است. در ادامه با ما همراه باشید تا درباره این رخداد ملی بیشتر بدانیم.

اندر احوالات استخراج نفت

تا 1850 میلادی در جهان شاهد استخراج و پالایش نفت به صورت گسترده نبودیم. پس از اکتشافاتی که در ایالات متحده آمریکا و روسیه انجام شد، پالایش نفت پس از سال 1860 به سرعت رو به افزایش رفت و تا سال 1890، تولید جهانی به 10 میلیون تن در سال رسید . از آن زمان تا الان، تولید نفت خام افرایش یافت. هم اکنون نیز هر ده سال حدودا 2 برابر می شود. ایالات متحده آمریکا و شوروی هنوز از تولیدکنندگان نفت در جهان هستند؛ گرچه اهمیت نسبی آنها با افزایش بسیار سریع تولید نفت خام از حوزه دریای کارائیب، خاورمیانه و آفریقا، رو به کاهش است.

با شروع قرن بیستم میلادی، نفت و گاز طبیعی فقط توان تامین نیاز انرژی کمتر از 4 درصد  جهان غرب را داشت؛ این در حالی بود که زغال سنگ حدودا 90 درصد از نیازبه انرژی جهان غرب را برآورده می کرد. اما این وضع به سرعت تغییر کرد و سهم نفت و گاز طبیعی از کل تولید انرژی در سال 1920 به 12 درصد و در نیمه دهه 1930 به 26 درصد و بعد از جنگ جهانی دوم در سال 1948 این مقدار به 36 درصد رسید.

از ملت هایی که به صورت عمده از نفت و فرآورده های وابسته به نفت استفاده میکردند میتوان اروپای غربی، آمریکای شمالی و ژاپن را نام برد که همه با هم 70 درصد از کل تولید را در سال 1970از آن خود میکردند. نکته مهم این است که، همین کشورها فقط 26 درصد از نفت و گاز جهان را تولید می کنند پس مجبورند نیازهای خود را با نفت وارداتی تأمین کنند. بنابراین رابطه  متقابل بین کشورهای اصلی تولید کننده و کشورهای مصرف کننده به وجود آمده است.

خاورمیانه، منطقه کلیدی نفت

در عصر حاضر، خاورمیانه منطقه ای است که در آن تولید نفت  بسیار بیشتر از تقاضا است. در دهه 1930 و ابتدای دهه 1940 ، میانگین سطح تولید بین دو تا پنج درصد از کل تولید جهان بوده ، اما در پی رشد و توسعه صنعت نفت بعد از جنگ در منطقه خلیج فارس، تولید نفت تا سال 1950 به 15 درصد رسید. از آن زمان ،  اهمیت نفت و گاز طبیعی خاورمیانه و آفریقای شمالی در تولید جهانی رو به افزایش بوده است به طوری که در سال 1960 از  25 درصد رد شد و در سال 1971 به  40 درصد رسید و در این سال تولید کل نفت منطقه از 1000 میلیون تن بیشتر شد.

گر چه در خاورمیانه استخراج نفت اولین بار در ابتدای قرن بیستم در ایران شروع شد، اما پس از جنگ جهانی دوم بود که تولید آن روز به روز افزایش می یافت . در اوایل دهه 1940میلادی، ایران بزرگترین منبع نفتی خاورمیانه بود و بعد از آن عراق و عربستان سعودی در رتبه های بعدی قرار می گرفتند. بعد از کشف و توسعه منابع نفتی در اندازه وسیع، تولید نفت کویت و عربستان  سعودی به طور زیادی افزایش یافت تا سال 1950 میلادی که درآمد حوزه های نفتی عربستان با درآمد حوزه های نفتی ایران برابر شد. در سال 1951میلادی، صنعت نفت ایران ملی شد و در نتیجه این اقدام، تولید نفت خام در سال بعدی به کمتر از دو میلیون تن کاهش پیدا کرد و به این ترتیب عربستان سعودی و کویت به عنوان دو تولید کننده اصلی خاورمیانه در صدر جدول قرار گرفتند. در طول دهه 1955 تا 1965، کویت لقب بزرگترین تولید کننده نفت را به خود اختصاص داد و بعد از آن، عربستان و ایران در رتبه های بعدی قرار گرفتند. افزایش وسیع تولید نفت در ایران از سال 1954 به بعد، پس از رفع مناقشه بین شرکتهای نفتی و حکومت ایران، آغاز شد. طی سالهای آخر دهه 1960، میزان تولید در کشورهای ایران و عربستان سعودی از میزان تولید نفت کویت فراتر رفت و این دو کشور برای کسب مقام اول در تولید به رقابت برخاستند.

امتیازات نفتی عراق

امتیاز نفتی عراق پس از چند بار تمدید، سراسر کشور را بجز نوار باریکی در شرق عراق در نزدیکی مرز ایران، در بر می گرفت. در سال 1961 ، حکومت عراق بیش از 99 درصد از حوزه امتیازات اصلی را در اختیار خود گرفت و به این ترتیب فقط آن منطقه هایی که عملاً تولید نفتی داشت، در دست شرکت نفت عراق باقی ماند. اختلافی که در اثر این اقدام بین حکومت عراق و شرکت نفتی ایجاد شده بود، تا قبل از ملی شدن در سال 1972، برطرف نشد.

کویت و عربستان سعودی هر دو، در سالهای دهه 1930میلادی امتیازاتی را واگذار کردند. امتیاز نفتی کویت همه کشور را در بر می گرفت و در سال 1934 به شرکت نفت کویت واگذار شد که به صورت مشترک به گالف اویل و بریتیش پترولیوم تعلق داشت. در عربستان سعودی، امتیاز اصلی نفت در سال 1933 به شرکت استاندارد اویل کالیفرنیا واگذار شد و بعدها شرکت نفت عربستان – آمریکا (آرامکو)  جای آن را گرفت.

از جنگ جهانی دوم، امتیازات اعطا شده برای کشورهای امتیاز دهنده بسیار سود آور شده است. این مسأله بخصوص در مورد لیبی صدق می کند که اولین بار در سال 1961، تولید نفت خود را آغاز کرد. در این کشور برنامه اکتشاف و توسعه به گونه ای بسیار متفاوت از کشورهای تولید کننده با سابقه تر، عملی شد. بعد از گذاشتن قانون نفت در سال 1955میلادی، از شرکتهای نفتی دعوت شد که در مزایده حضور پیدا کنند.

امتیازات نفتی ایران

در دوره قبل از جنگ جهانی دوم، کشورهای تولید کننده نفت در اطراف خلیج فارس ، امتیازات منحصر به خود در حوزه کشف و توسعه منابع نفتی را به شرکتهای نفتی غرب اعطا کردند. این امتیازات بیشتر کشورهای مربوط یا همه آنها را شامل می شد. در این زمان، هشت شرکت اصلی که تحت نظارت سهام آمریکا، بریتانیا، هلند و فرانسه قرار داشت، همه محصول نفت منطقه را تولید می کرد.

اولین امتیاز مهم خاورمیانه، امتیاز نفت ایران بود که در سال 1901میلادی به یک پیمان کار انگلیسی به نام ویلیام ناکس دارسی اعطا شد. در سال 1909، این امتیاز به «شرکت نفت ایران – انگلیس» تعلق گرفت. این شرکت قادر بود از همه نقاط کشور بجز پنج استان شمالی نفت استخراج کند. از سال 1954، پس از ملی شدن صنعت نفت ایران در سال 1329 شمسی، استخراج نفت توسط یک هیئت بین المللی صورت می گرفته است.

این هیئت از چهارده عضو شامل هشت شرکت اصلی و چند شرکت دیگر به وجود آمده است. در تواقفی که بین حکومت ایران و شرکتهای نفتی حاصل شد، وسعت منطقه مورد بهره برداری به 259000 کیلومتر مربع کاهش یافت. قرار شد که این توافق به مدت 25 سال تا سال 1979 ادامه داشته باشد و همچنین هیئت در صورت تمایل بتواند قرارداد را سه بار و هر بار به مدت پنج سال، تحت همان شرایط قبلی تمدید کند.

ملی شدن صنعت نفت

ملی کردن صنعت نفت در در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ جهت کوتاه کردن دست بیگانگان از نفت ملی رخ داد. در خرداد ۱۳۳۰ دولت ایران هیات مدیره شرکت ملی نفت را تعیین کرد و از روسای انگلیسی پالایشگاه خواست با آنها کار کنند. از آنجا که شکایت انگلستان به دادگاه لاهه به جایی نرسید. انگلیسی ها شروع به کار شکنی، اخراج پرسنل و کار شکنی کردند.

دولت ایران در ابتدا اقدام به انتشار آگهی استخدام پرسنل نفت در روزنامه‌ های معروف اروپا کرد. عده زیادی رزومه ارسال کردند ولی کشورهای اروپایی به این افراد اجازه خروج از کشورشان را ندادند و پاسپورت آنها را ضبط کردند. قدم بعدی کشورهای غربی تحریم نفت ایران بود. با اینکه مهندسین ایرانی پالایشگاه آبادان را راه اندازی کردند اما طی ۱۳۳۰–۱۳۳۱ نتوانستند نفتی صادر کنند. شوروی که قرار بود ۱٫۵ تن طلایی که از زمان جنگ دوم به ایران بدهکار بود بدهد از تحویل آن به دولت دکتر مصدق خودداری کرد. زیرا آن ها مالکیت ملی ایران بر صنعت نفت خود را نیز به‌طور کامل قبول نمی‌ کردند.

دکتر مصدق برای حل مشکل با انگلیس (رفع تحریمها) آماده بود کلیه ضرر و زیان شرکت در دوره تقریبی دو ساله ملی شدن نفت را پرداخت کند ولی انگلیس و امریکا اصرار میکردند که ایران باید سودی را که انگلیس در مدت باقیمانده از قرارداد ۱۹۳۳ پرداخت کند.

گسترش فعالیت‌ های سیاسی پس از شهریور ۱۳۲۰ سبب گسترش مبارزات مردم و به ویژه توجه آنان به وضع قرارداد نفت شده بود. دکتر محمد مصدق در مجلس و بیرون از آن این جنبش را که به «نهضت ملی شدن نفت» معروف شد، هدایت می‌کرد و در راس مبارزات قرار داشت. با رشد جنبش ملی شدن نفت، محافل وابسته برای سرکوب جنبش تلاش‌ های تازه‌ ای را آغاز کردند و هم‌ زمان، فشارهای سیاسی و اقتصادی از جانب انگلیس فزونی گرفت و با اعزام ناوگان جنگی به خلیج فارس، این فشارها ابعاد نظامی یافت. در تقویم ملی روز 29 اسفند برای چنین رویداد مهمی گرامی داشته شده است.