دنیای متن‌باز: جایی که محصولات آزادانه جریان دارند.

می‌دونستید فایرفاکس و سافاری از محصولات متن باز هستن؟ اصلا می‌دونید محصول متن باز چیه؟ مدت‌هاست که من این دنیا رو دنبال می‌کنم و همیشه دوست داشتم به عنوان یک دیزاینر عضوی از این دنیا باشم. اما این دنیا اصلا چی هست؟ چرا این قدر برای من ارزشمند بوده؟

بیاید این طور شروع کنیم.

در دنیای متن‌باز یا Open Source کد‌ها٬ نرم‌افزارها و به شکل کلی محصولات به صورت آزاد و عمومی در دسترس همه قرار می‌گیرن. ۴ تا مفهوم در این دنیا وجود داره:

1. آزادی دسترسی: هر کسی بتونه به سورس محصول دسترسی داشته باشه و اون رو مطالعه کنه.
2. آزادی استفاده: از محصولات برای هر منظوری، حتی تجاری، استفاده بشه.
3. آزادی توزیع: محصولات به شکل عمومی منتشر بشن.
4. آزادی بهبود و تغییر: هر کسی بتونه محصول رو تغییر بده و اون رو بهبود ببخشه.

در قسمت‌های پیش‌رو به این موارد می‌پردازم و سعی می‌کنم یه نگاه کوتاهی به این دنیا بندازم و موارد مشابه‌ای رو در حوزه‌ی دیزاین پیدا کنم:

1. تاریخچه مختصر دنیای متن‌باز
2. مزیت‌های دنیای متن‌باز
3. فرهنگ متن‌باز
4. انواع گواهی‌نامه‌ها
5. دنیای متن‌باز و دیزاین

تاریخچه مختصر دنیای متن باز

مفهوم متن‌باز به دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ برمی‌گرده، زمانی که سیستم عامل یونیکس به صورت متن‌باز منتشر شد. بعد از اون نرم‌افزار آزاد به شکل رسمی در دهه ۱۹۸۰ توسط ریچارد استالمن (برنامه‌نویس و هکر معروف) معرفی شد و اهمیت آزادی در استفاده از نرم‌افزار رو بیشتر از قبل مشخص کرد. با گسترش اینترنت، نرم‌افزارهای متن‌باز به سرعت محبوبیت پیدا کردن و جوامع آنلاین بزرگی شکل گرفتن. به صورتی که بدون اینکه ما بدونیم خیلی از برنامه‌ها و محصولاتی که همین الان داریم استفاده می‌کنیم در این دسته‌بندی قرار می‌گیرن. معروف‌ترینشون هم که در دسترس همه ما هست، گوشی‌های اندروید٬ مرورگر‌های Mozilla Firefox, Safari هستن.

مزیت‌های دنیای متن‌باز

شاید یکی از مهم ترین ویژگی های دنیای متن‌باز افزایش دسترسی و گسترش فناوری باشه. دنیای متن‌باز طیف گسترده‌ای از ابزارها و برنامه‌ها رو به صورت رایگان در اختیار کاربران قرار میده. این یعنی هر کسی در هر نقطه از جهان، صرف نظر از توانایی مالی خودش، می تواند به ابزارهای قدرتمند برای انجام کار خود دسترسی داشته باشه.

اجازه بدین چنتا از مزیت‌های دیگه‌ این دنیا رو با هم ببینیم

• دموکراتیک شدن فناوری: محصولات متن‌باز دانش و ابزارهای تخصصی رو از دست شرکت‌ها و افراد خارج کرده و در دسترس عموم قرار میدن. این به افراد با استعداد در سراسر جهان این فرصت رو میده تا در ایجاد و توسعه نوآوری‌های جدید شرکت کنند و موجب گسترش فناوری بشن.
• سرعت بالا در توسعه و انعطاف پذیری: ماهیت محصولات متن‌باز به توسعه دهندگان اجازه میده آزادانه با هم همکاری کنن تا فرآیندها و چالش‌های موجود رو سریع‌تر حل کنن و آن‌ها رو در دسترس دیگران قرار بدن. علاوه بر این، به دلیل انعطاف پذیری بالای این محصولات، می‌توان به راحتی آن‌ها رو سفارشی کرد و از آن‌ها برای نیازهای مختلف استفاده کرد و زمینه‌های مختلف رو پوشش داد.
• شفافیت و اعتماد: محصولات متن‌باز به واسطه‌ی ماهیت آزادشون قابل بازبینی هستن و این به کاربران اطمینان میده که این محصولات با احتمال خوبی ایمن و بدون مشکل هستن.
• کاهش هزینه‌ها: بسیاری از محصولات متن‌باز به صورت رایگان در دسترس هستن و هزینه‌های توسعه و پشتیبانی رو کاهش میدن. البته خوبه این جا ذکر کنم مفهوم آزاد با رایگان متفاوت هست و لزوما محصولی که Open-source هست حتما رایگان نیست.
• جامعه‌محور: جوامع متن‌باز مکان‌هایی برای یادگیری، همکاری و تبادل دانش هستن و این باعث پیشرفت افراد و اجتماع میشه و احتمال وقوع مجدد خطاهای گذشته رو کمتر میکنه.

هرچقدر که پیشرفت دنیای علم و فناوری بیشتر میشه، اهمیت دنیای متن‌باز هم بیشتر از قبل مشخص میشه.

فرهنگ متن‌باز

در دنیای متن‌باز به واسطه‌ی ارزش‌هایی که وجود داره فرهنگ خاصی هم حاکمه. از همکاری در توسعه‌ی محصولات با هم دیگه و احترام به دیگران فارغ از سطح دانش و سواد افراد تا شفافیت و اشتراک دانش.

گیت‌هاب و فیگما کامیونیتی از شناخته شده‌ترین جوامعی هستن که افراد خانواده‌ی متن‌باز در آن‌ها حضور فعال دارن.

انواع گواهی‌نامه‌های متن‌باز

در دنیای تولید محصولات دیجیتال به مرور زمان گواهی‌نامه‌های مختلفی به وجود آمد. مهم‌ترین دسته‌بندی‌های گواهی‌نامه‌ها رو میشه در ۳ دسته‌ی زیر خلاصه کرد.

گواهی‌نامه Copyright

طبق چیزی که دفتر حق تکثیر ایالات متحده آمریکا که زیر نظر کنگره هست میگه٬ حق تکثیر (کپی‌رایت) نوعی از حق مالکیت معنوی است که از آثار حمایت می‌کنه؛ به‌ویژه وقتی پدیدآورنده آن رو نه به‌طور انتزاعی، بلکه به‌طور ملموس عرضه میکنه. در این گواهی‌نامه، قوانینی در نظر گرفته میشه که کاربران باید از آن پیروی کنن و اگر مالک یا توسعه‌دهنده‌ی محصول عبارت «All Rights Reserved» رو ذکر بکنه؛ یعنی حق نسخه‌برداری رو هم برای خودش محفوظ میدونه و راضی نیست دیگران بدون اجازه از محصول بهره‌برداری کنن.

گواهی‌نامه Copyleft

در کنار گواهی‌نامه Copyright ما گواهی‌نامه Copyleft هم داریم. در این گواهی‌نامه به توسعه‌دهندگان اجازه داده میشه که از منبع محصول استفاده کنن٬ آن رو تغییر بدن و حتی منتشر کنن؛ اما محدودیت‌ها٬ شرایط و ساختار اولیه‌ای که برای انتشار محصول بود رو باید رعایت بکنن مثلا اگر از یک محصول متن‌باز رایگان٬ محصول دیگری تولید شد باید حتما رایگان باشه.

گواهی‌نامه Permissive

این گواهی‌نامه که به نوعی گواهی‌نامه غیر‌کپی‌لفت هم بش میگن، به توسعه‌دهنده‌‌ها اجازه میده شرایط و اصول اولیه رو رعایت نکنن و هر تغییری میخوان در محصولش بدن. مثلا اگر محصولی تحت گواهی‌نامه Permissive به شکل رایگان منتشر شده باشه، سایر توسعه‌دهنده‌ها میتونن محصول خودشون رو با به شکل متفاوتی منتشر کنن.

در دنیای متن‌ باز دو گواهی‌نامه Copyleft و Permissive محبوبیت بیشتری دارند و در اکثر مواقع مورد استفاده قرار می‌گیرند.

برخی از انواع اصلی گواهی‌نامه‌های Copyleft

گواهی‌نامه‌های کپی لفت خودشون چندین شکل مختلف دارن، بعضی از اون‌ها رو در ادامه با هم میبینیم.

1. گواهی‌نامه‌‌ی GPL) General Public License):
1. محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین گواهی‌نامه Copyleft هست.
2. شرایط سخت‌گیرانه‌ای داره: اگر از نرم‌افزاری که تحت GPL منتشر شده، استفاده کنید و اون رو تغییر بدید٬ نسخه جدید هم باید تحت GPL منتشر بشه.
2. گواهی‌نامه‌‌ی LGPL) Lesser General Public License):
1. نسخه‌ای ضعیف‌تر از GPL هست.
2. انعطاف‌پذیری بیشتری داره: به شما اجازه میده که نرم‌افزارهای غیر آزاد رو با نرم‌افزارهای LGPL ترکیب کنید.
3. گواهی‌نامه‌‌ی MPL) Mozilla Public License):
1. ترکیبی از ویژگی‌های GPL و گواهی‌نامه‌های BSD هست.
2. به شما اجازه میده که محصولات تحت MPL رو با محصولات انحصاری ترکیب کنید، به شرطی که محصولات جدید نیز تحت MPL منتشر بشن.
3. توسط موزیلا برای پروژه‌های فایرفاکس و تورنت ایجاد شد.

برخی از انواع اصلی گواهی‌نامه‌های Permissive

با این گواهی‌نامه تقریبا هر کاری که دلتون می‌خواد می‌تونید بکنید و تقریبا در برابرش هیچ تعهد خاصی ندارید.

1. گواهی‌نامه‌‌ی BSD) Berkeley Software Distribution):
1. یکی از قدیمی‌ترین و محبوب‌ترین گواهی‌نامه‌های Permissive هست.
2. شرایط بسیار ساده‌ای داره: تنها شرطی که معمولاً در این گواهی‌نامه وجود داره، اینه که نام سازنده‌ی اصلی در نسخه‌های تغییر یافته ذکر بشه.
3. در بسیاری از پروژه‌های متن‌باز مثل FreeBSD و OpenBSD استفاده میشه.
2. گواهی‌نامه‌‌ی MIT:
1. بسیار شبیه به BSD هست و به توسعه‌دهندگان آزادی عمل بسیار زیادی میده.
2. در بسیاری از پروژه‌های کوچک و بزرگ استفاده میشه.
3. گواهی‌نامه‌‌ی Apache License:
1. شرایطی رو برای استفاده تجاری از نرم‌افزار فراهم میکنه و در عین حال، به شما اجازه میده که نرم‌افزار رو تغییر و توزیع کنید.
2. در بسیاری از پروژه‌های بزرگ و تجاری مانند Apache Software Foundation استفاده میشه.

دنیای متن‌باز در دیزاین

همون طور که تا الان توضیح دادم دنیای متن‌باز عبارتی هست که خیلی قدیمی‌ نیست ولی اخیرا به محصولات دیجیتال اختصاص پیدا کرده. مثالش رو می‌تونیم تو دیزاین کتابخونه‌‌های عمومی سال‌های گذشته ببینیم. جایی که مردم به عنوان عضوی از جامعه به کتابخونه‌ها کتاب اهدا می‌کردن و برای رفع نیازشون کتاب قرض میگرفتن.

در دیزاین نیازمندی‌های نوین‌تر میشه به صنایع مختلفی اشاره کرد. نیازمندی‌هایی که ممکنه به هزار دلیل خیلی از کشور‌های جهان دانش حل اون رو نداشته باشن یا نتونن به راحتی به دست بیارن. نقشه طراحی انواع پروتز‌های بیمارستانی رو تصور کنید یا فایل‌های راهنما و ساخت قطعات و محصولات الکترونیکی تا چیز‌های ساده‌تر و روزمره‌ای مثل سیستم‌ عامل گوشی‌های تو دستمون. یه نگاه به دور و برتون بندازید خیلی چیز‌های مختلف دیگه‌ای میبینین که به شکل متن‌باز دیزاین شدن یا خیلی بهتر میشد اگه متن‌باز می‌بودن تا در زمان و هزینه‌ی توسعه صرفه جویی میشد.

احتمالا شمایی که دارید این یادداشت رو می‌خونید تا حدودی در دنیای محصول و ویژه‌تر طراحی محصول دیجیتال مشغول به کار هستید برای همین من خیلی وارد دیزاین محصولات فیزیکی و مشکلاتی که دنیای متن‌باز تونسته در اون فضا حل بکنه نمیشم. پس بهتره به برخی از منابع متن‌بازی که در این فضا وجود داره و تونسته نیاز‌های خوبی از ما رو برطرف بکنه رو معرفی کنم.

نرم‌افزار‌های متن‌باز

قسمت خوبی از این نرم‌افزار‌ها تحت وب هستن و کاربر‌های سیستم‌عامل‌های مختلف امکان استفاده از این پلتفرم‌ها رو دارند.

1. پلتفرم Quant-UX

Quant-UX یه پلتفرم تحت وب هست که دیزاینر‌ها می‌تونن پروتوتایپ‌های خودشون رو بسازن و تست‌های کاربرد‌پذیری خوبی بگیرن و از امکاناتی مثل task-based testing, heatmaps, user journey mapping, و reporting tools استفاده بکنن تا درک عمیقی از رفتار کاربر بدست بیارن.

1. پلتفرم PaletteMaker
   پلتفرمی برای ساخت پالت‌های رنگی متنوع
2. پلتفرم Pencil
   پلتفرمی مشابه Balsamiq که شما می‌تونید interactive wireframes ایجاد کنید. این پلتفرم تحت دسکتاپ هست و برای تمام سیستم‌عامل‌ها هم موجوده.
3. برنامه‌‌ی MagicaVoxel
   برنامه‌ای مشابه نرم‌افزار Blender برای ساخت و ایجاد مدل‌های سه‌بعدی (3D Modeling)
4. پلتفرم Penpot
   پلتفرمی مشابه Figma, Adobe XD که قسمت مختلفی از اون الهام بخش پلتفرم فیگما بوده حتما بش سر بزنید شگفت‌زده میشین.

آیکون‌های متن‌باز

سعی شده آیکون‌ست‌ها به ترتیب جامع بودن لیست بشن.

1. مجموعه‌ی Material Icons
   که بر پایه دیزاین سیستم متریال دیزاین گوگل هست شاید معروف‌ترین گزینه‌ی این لیست باشه. این آیکون‌ست شامل بیش از ۲۰۰۰ آیکون و در ۵ استایل مختلف میشه.
2. مجموعه‌ی Bootstrap Icons
   مجموعه آیکون‌های فریم‌ورک بوت‌استرپ شرکت ایکس یا همون توییتر سابق هست که این مجموعه هم حدودا ۲۰۰۰ آیکون متنوع داره.
3. مجموعه‌ی Fontawesome
   این مجموعه رو میشه جز یکی از قدیمی‌ترین مجموعه‌ها به حساب آورد. این مجموعه با حدود ۱۶۰۰ آیکون ۱۲ سالی هست که منتشر شده و طبق برخی از آمار منتشر شده در ۳۰ درصد از سایت‌ها مورد استفاده قرار گرفته.
4. مجموعه‌ی Octicons
   مجموعه‌ای از آیکون‌های مقیاس‌پذیره که توسط شرکت GitHub ساخته شده و بیش از ۳۲۰ آیکون داره.
5. مجموعه‌ی Ionicons
   یک بسته آیکون دارای مجوز MIT هست که بیش از ۴۰۰ آیکون داره

دیزاین‌سیستم‌های متن‌باز

شاید بشه گفت این بخش کاربردی‌ترین ابزار برای ما دیزاینر‌ها هاست.

1. دیزاین‌سیستم‌ Carbon by IBM
   دیزاین‌سیستم کربن بر اساس زبان طراحی شرکت IBM ساخته شده. Carbon توسط IBM تامین مالی و ساخته میشه، به این معنی که کامپوننت‌ها و قوانین موجود در دیزاین سیستم جامع نیست و تنها برای نیازهای تجاری شرکت ساخته شده. اما IBM اون رو به صورت متن‌باز برای استفاده و مشارکت هر کسی در نظر گرفته.
2. دیزاین‌سیستم‌ YOKO Space
   یوکو دیزاین‌سیستم یکی از قدرتمندترین دیزاین‌سیستم‌ها در بازاره که برای کمک به شما در تکمیل پروژه‌ها به شکل سریعتر و کارآمدتر طراحی شده. این دیزاین‌سیستم با ویژگی‌هایی که داره، کل فرآیند طراحی شما رو ارتقا میده. یوکو اسپیس در دو نسخه و با پشتیبانی از LTR و RTL عرضه شده که شامل بیش‌ از ۲۳ کامپوننت و ۳۵۰۰ ورینت مختلف هست. در کنار این موارد مجموعه‌ی آیکون اربیت هست که در این ورژن به همراه دیزاین سیستم یوکو اسپیس عرضه شده و شامل بیش از ۷۰۰ آیکون و در ۲ استایل متفاوت هست که قراره به زودی شاهد تعداد آیکون بیشتری باشیم تا این مجموعه رو به یک محصول مستقل تبدیل کنه.

جمع‌بندی

دنیای متن‌باز٬ دنیای عجیب و مهمیه و حضور در این فضا و ساخت محصولات متن‌باز کمک میتونه کمک بزرگ به جامعه باشه. این محصولات به تیم‌های توسعه کمک می‌کنن تا با سرعت٬ دقت و بهره‌وری بیشتری پیش برن و محصولات بهتری رو برای جامعه فراهم کنن. با توسعه و استفاده از محصولات متن‌باز، می‌تونید اطمینان داشته باشید که احتمال تجربه‌ی خطا‌ها و اشتباهات در جامعه و تیم‌های توسعه کمتر میشه که در نهایت این منجر به افزایش کیفیت سطح زندگی مردم خواهد شد.

در آخر خوبه از همین حالا شروع کنیم و وارد این دنیا بشیم. آیا منبع متن‌باز دیگه‌ای می‌شناسید؟ آیا آماده‌اید تا محصولات دیجیتال خودتون رو به یه سطح دیگه ببرید؟ آیا دوست دارید شما هم سهمی داشته باشین؟ پس از منابعی که بالا‌تر ذکر کردم استفاده کنید و در توسعه و بهبود اون‌ها مشارکت کنید و نه تنها به جامعه‌ی دیزاین٬ بلکه به رشد خودتون و محصولتون سرعت بدین.