آیا توحید بدون ولایت امیرالمؤمنین علی (ع) معنا دارد؟

در سایه‌ غدیر، آفتاب ولایت می‌درخشد. نه در قالب یک عنوان، بلکه چون پرتویی از نور بی‌پایان توحید.

اینجا سخن از علی (ع) است. همان آیینه‌ اسماء الهی، تجلی قدرت خدا در زمین و ادامه‌ نبوت در مسیر ربوبیت. اگر توحید را جست‌وجو می‌کنید، در ولایت بنگرید. آنجا که علم، قداست و حاکمیت در چهره‌ یک انسان نمایان می‌شود.

این تحقیق، نه تاریخ‌نگاری بوده و نه روایت سیاسی. بلکه روایتی است از حقیقتی ازلی که در غدیر فریاد زده شد. توحید در خطابه‌ غدیر، صرفا باور به یگانگی خدا نیست. بلکه بنیان فلسفی و کلامی ولایت محسوب می‌شود.

پیامبر (ص) با معرفی علی‌بن‌ابی‌طالب (ع) به‌عنوان ولی و تنها جاینشین بعد از خود، ساختار حاکمیت اسلامی را بر اصل (ولایت الله) بنیان‌گذاری می‌کنند. در این پژوهش، پیوستگی توحید و امامت با رویکردی معرفت‌شناختی و قرآنی بازخوانی می‌شود.

• آیا می‌توان امامت علی(ع) را مسئله‌ای تاریخی دانست در حالی که ریشه در توحید دارد؟

• در غیاب نصب الهی، مشروعیت حاکم در نظام اسلامی از کجا ناشی می‌شود؟

• اگر ولایت، مظهر اسماء الهی است پس انکار آن، چگونه با باور به توحید قابل جمع است؟

• در علم‌الکلام شیعی، تفاوت میان (ولایت تکوینی) و (ولایت تشریعی) چیست؟

• آیا فهم دقیق از خدا بدون (معرفت امام) ممکن است؟

• آیا آیه‌ (الْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دِینَکُمْ) به ولایت پیوند می‌خورد یا به اصل دیگری از دین؟

اگر خواهان درک نظریه‌ امامت از زاویه‌ توحیدی هستید، مطالعه این متن تحلیلی علمی و نوآورانه را به شما پیشنهاد می‌شود. اگر می‌خواهید ولایت را نه از منظر تاریخ، بلکه با مبانی توحیدی و علوم قرآنی درک کنید، مطالعه این تحقیق و تحقیقات بعدی فرصتی بی‌بدیل برای شما خواهد بود.

مراجعه به پیج اینستاگرام :   qadir.amiralmomenin@

1.       توحید در خدمت ولایت: بازخوانی معرفت‌شناختی

در فراز نخست خطابه غدیر، پیامبر اکرم (ص) با نگاهی توحیدی به هستی، ولایت علی بن‌ابی‌طالب (ع) را نه صرفا مسئله‌ای سیاسی، بلکه ادامه منطقی (سلسله‌ی ولایت الله) معرفی می‌کنند. عبارت و شعار الهی (من کنت مولاه فهذا علی مولاه) در بستر (وحدت وجودی ولایت) - (وحدة الولاية) شکل می‌گیرد، نه در فضای تفکیکی قدرت سیاسی. ولایت امیرالمؤمنین علی (ع) نه فقط پس از نبوت، بلکه دقیقا در امتداد مفهوم (توحید ربوبی) است.

2.     تجلی اسماء الهی در ولایت علوی

در قسمت دوم این فراز، صفاتی چون (القدوس)، (السبّوح) و (ربّ الملائکة) مطرح می‌شود. همه این صفات که در الهیات قرآنی به‌عنوان (اسماء الحُسنَی) شناخته می‌شوند، در شخصیت علی (ع) متجلی‌اند. امیرالمؤمنین (مظهر الاسم الأعظم) است. تجلی زمینی صفات الهی و حامل ولایت تکوینی که مستقیما از ناحیه ذات اقدس الهی تنفیذ می‌شود.

3.    علم مطلق الهی و امامت معصوم

قسمت سوم این فراز، به علم بی‌نهایت خداوند و تنزیه او از هر نوع محدودیت اشاره دارد. این علم در چارچوب ولایت، به علی (ع) منتقل شده است؛ لذا حضرت در روایات «باب علم النبی» و «وارث علم الاولین و الآخرین» خوانده می‌شود. در اصطلاحات علوم قرآنی، علی (ع) «وارث علم لدنی» است، و این علم یکی از شروط امامت مشروع در دیدگاه شیعه است.

منابع:

نهج‌البلاغه، خطبه ۲؛ الاحتجاج، طبرسی، ج۱، ص۸۹؛ صحیح ترمذی، ج۵، ص۶۳۲؛ اصول کافی، ج۱، باب «الولایة»، ص۲۸۶؛ تفسیر طبری، ذیل آیه ۵۵ سوره مائده؛ الغدیر، علامه امینی، ج۱، ص۱۵۰؛ بحارالانوار، ج۲۶، ص۴۶؛ مسند احمد، ج۵، ص۳۵۶؛ تفسیر قمی، ذیل آیه ۱۲۵ سوره نحل

4.     عظمت توحید، مرز فهم بشری و عمق ولایت

شناخت ذات خداوند، بنا بر آیه (لَا تُدْرِکُهُ الْأَبْصَار) - (انعام/۱۰۳)، ورای عقل بشری است. در فراز چهارم، پیامبر (ص) به همین عدم امکان ادراک اشاره کرده‌اند. در عین حال، ولایت علی (ع) نیز چونان آیینه‌ صفات الهی، هرچند درک کامل نمی‌شود، اما تنها مرجع معتبر برای شناخت خداوند از طریق (معرفت امام) است. یعنی همان (معرفت الله بالامام) که در منطق روایی شیعه و اصول معرفت‌شناسی قرآنی مطرح است.

5.     ولایت مشروع، تداوم حاکمیت مطلق الهی

قسمت پنجم، بر عدم شراکت خدا در سلطنت و قدرت تاکید دارد. لذا هیچ‌کس بدون نص نبوی و اذن الهی، صلاحیت ولایت ندارد. علی (ع) تنها شخصی است که به‌نص قرآن (مائده/۵۵) و سنت قطعی پیامبر (ص)، مشروعیت ولایت دارد. این ولایت از نوع ولایت تشریعی و نه صرفا اجتماعی است. در غدیر، پیامبر (ص) انتقال این ولایت را در ادامه ولایت الله و نبوت خود قرار می‌دهد، نه در قالب شورا یا انتخاب عمومی.

6.     خلقت بی‌مثال و ولایت بی‌بدیل

در قسمت ششم، پیامبر اکرم (ص) خداوند را به‌عنوان خالق یکتایی معرفی می‌کنند که بدون مشابه و متحد، مخلوقات را پدید آورده است: (بِغَیرِ أَن یَکونَ لَهُ مِثَالٌ سابِق). این آیه‌گویی از (توحید در خَلق) سخن می‌گوید، که یکی از ارکان توحید در کلام اسلامی است. ولایت علی (ع) نیز چونان خلقت، بی‌بدیل و یکتا است. زیرا او تنها کسی است که به نص نبوی و اذن ربوبی به‌عنوان (امیرالمؤمنین) معرفی شده است. این انحصار، مصداقی از توحید در امامت است، که در اندیشه شیعی به آن (ولایت انحصاری) گفته می‌شود.

منابع:

اصول کافی، ج۱، باب «أنّ الأرض لا تخلو من حجّة»، ص۱۷۹؛ الدر المنثور، سیوطی، ذیل آیه انعام/۱۰۳؛ کشف‌المراد، علامه حلی، ص۹۲؛ الغدیر، ج۲، ص۶۰؛ المراجعات، شرف‌الدین، ص۵۲؛ تاریخ طبری، ج۲، ص۲۵۴؛ بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۳۵؛ شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ج۹، ص۳۰۵؛ الاصابة فی تمییز الصحابة، ابن‌حجر، ج۴، ص۵۶۹

مراجعه به پیج اینستاگرام :   qadir.amiralmomenin@

7.    عظمت الهی و وارث آن در زمین

قسمت هفتم به کرنش تمام موجودات در برابر عظمت الهی اشاره دارد. همان‌گونه که قرآن در آیات متعددی چون (وَلِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ) - (رعد/۱۵) بیان کرده است. این کرنش جهانی، زمینه‌ای برای پذیرش ولایت علوی است. زیرا امیرالمؤمنین (ع) نماینده‌ این عظمت الهی در زمین است. به تعبیر روایات: (نَحنُ وَجهُ اللهِ) یعنی علی (ع) درگاه معرفت و تسلیم نسبت به خداوند است و راهی برای شناخت عظمت ربوبی، جز از مسیر ولایت او نیست.

8.    سلطه الهی و استمرار آن در ولایت علوی

در بخش هشتم، خداوند به‌عنوان (مالک‌الملک) و (مُقَدِّر) معرفی می‌شود. کسی که نظام هستی و حاکمیت را تدبیر می‌کند. این توصیف، زمینه‌ای است برای درک اینکه خلافت اسلامی، مشروعیتی دارد که باید از ناحیه خداوند تنفیذ شود. علی بن‌ابی‌طالب (ع) تنها کسی است که از طریق پیامبر (ص) به این سلطه معرفی شده است. در اصطلاح قرآنی، او قائم‌مقام ربوبی در امت است. چنان‌که در آیه ۲۶ سوره ص آمده: (یَا دَاوُودُ إِنَّا جَعَلْنَاکَ خَلِیفَةً فِی الْأَرْضِ) و این خلافت به‌اذن خدا به علی (ع) تفویض شده است.

9.     یگانگی خدا، انحصار در ولایت

قسمت نهم به صفات فردیت، صدق، علم و قدرت خداوند اشاره دارد. صفاتی که هیچ شریکی در آن‌ها وجود ندارد. این مفهوم، (توحید ذاتی و صفاتی) را بیان می‌کند. امیرالمؤمنین علی (ع) به‌عنوان ولی خدا، مظهر همین صفات است. او مظهر (الصدق، مظهر العلم و مظهر القوة) در جامعه است. این اصل، با مبانی (اسماءالله در قرآن) پیوند دارد. چنان‌که امام صادق (ع) فرمود: (نَحنُ الأسماءُ الحُسنی) - (تفسیر البرهان). ولایت علی (ع) نیز چونان صفات الهی، شریکی نمی‌پذیرد و هر مدعی دیگری، در تضاد با اصل توحید است.

10.   سیاست‌گذاری خدا و امتداد آن در ولایت علی (ع)

در قسمت دهم، اشاره به دخالت شب و روز و نظم آفرینش می‌شود. که در آیات قرآنی چون (یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهَارِ) - (آل عمران/۲۷) نمود دارد. این نظم، تجلی سیاست‌گذاری و تدبیر الهی در جهان است. پیامبر (ص) با نصب علی (ع) در روز غدیر، این نظم را به ساختار اجتماعی امت تعمیم می‌دهد. از نگاه کلام شیعه، امامت تجلی (تدبیر ربوبی) در ساختار سیاسی و دینی جامعه است. علی (ع) تنها کسی است که استمرار این نظم را در بعد سیاسی، تربیتی و توحیدی برعهده دارد.

منابع:

اصول کافی، ج۱، باب «أنّ الأئمّة وَجه‌الله»، ص۱۴۵؛ تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، ج۱، ص۲۵۰؛ تاریخ دمشق، ابن عساکر، ج۴۲، ص۳۸۳؛ نهج‌البلاغه، نامه ۳۱؛ شرح الأخبار، قاضی نعمان مغربی، ج۲، ص۳۵۵؛ تاریخ الخلفاء، سیوطی، ص۶۲؛ البرهان فی تفسیر القرآن، ج۱، ص۴۵؛ شرح نهج‌البلاغه ابن‌ابی‌الحدید، ج۱۳، ص۲۱۰؛ صحیح مسلم، ج۷، حدیث ۴۴۸۰؛ تفسیر صافی، فیض کاشانی، ج۱، ص۳۵۹؛ الارشاد، شیخ مفید، ج۱، ص۲۳۸؛ البدایة و النهایة، ابن‌کثیر، ج۵، ص۲۴۹

نتیجه‌گیری نهایی

فراز اول خطابه غدیر، نه‌تنها توصیفی عرفانی از صفات خداوند است، بلکه به‌طور دقیق، «شناخت‌شناسی ولایت علوی» را در بستر معرفت توحیدی سامان می‌دهد. در این فراز، ولایت علی بن‌ابی‌طالب (ع) نه صرفاً جانشینی پیامبر، بلکه ادامه‌ی منطقی توحید، ربوبیت، قدرت، علم و سیاست‌گذاری الهی در نظام خلقت معرفی می‌شود. این ولایت، دارای ماهیتی «فرازمانی» و «فراسیاسی» است و هر انکار آن، بازگشت به انکار ولایت الله است. آن‌گونه که امام رضا (ع) فرمود: «الإمامَةُ نظامُ الدّین».