برنامه ملی«نماد» ، چگونه از دانش آموزان مراقبت می کند؟ آشنایی با چارچوب و کارکردها

نادر منصورکیایی

یک مددکار : ممکن است شما مدیر یا یکی از همکاران فرهنگی شاغل در مدرسه باشید. در آن صورت ، احتمالا نگران خطر آسیب های اجتماعی در بین دانش آموزان مدرسه و کلاس خود و یا اختلال در وضعیت سلامت روان آنان باشید و ممکن است این سوال شاید برای شما پیش آمده باشد که چگونه می توانم از دانش آموزان مدرسه و یا کلاس درس خود در برابر آسیب های اجتماعی ، مراقبت کنم؟ چگونه می توانم دانش آموزان در معرض خطر و یا آسیب دیده را شناسایی کنم؟ پس از شناسایی دانش آموزان در معرض خطر و آسیب دیده ، چگونه می توانم برای آنان ، درخواست کمک کنم؟ از کجا باید بدانم که چه کمکی نیاز دارند؟ از کجا باید بدانم سطح مشکل و خطرپذیری آنان ، در چه حدی است؟ به کجا باید آنان را ارجاع بدهم؟ خدمات درمان و حمایت های اجتماعی ، توسط چه کسانی یا چه نهادهایی ارائه می شود؟ چگونه می توانم به دانش آموزی که در مسیر درمان و حمایت های اجتماعی قرار دارد ، کمک کنم؟ پس از دریافت خدمات درمان و حمایت های اجتماعی ، چگونه می توانم از بهبودی و پایداری وضعیت او اطمینان حاصل کنم؟ و سرانجام ، چگونه کمک کنم تا دانش آموز آسیب دیده ای که روند درمان و حمایت های اجتماعی را طی کرده است،دوباره با مدرسه ، ادغام شود؟

به همین منظور ، شورای عالی رفاه و تامین اجتماعی ، در جلسه مورخ 16 آذر 1394 ، سندی را با عنوان «سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان» بعنوان میثاق همکاری های چندجانبه بین وزارت آموزش و پرورش ، قوه قضائیه ، سازمان برنامه و بودجه ، وزارت تعاون ، کار و رفاه اجتماعی ، کمیته امداد امام خمینی(ره) ، ستاد اجرایی فرمان امام خمینی(ره) ، وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی ، نیروی انتظامی و سازمان بهزیستی کشور ، تصویب نمود.

این سند ، که به منظور هم – افزایی و یکپارچه سازی ظرفیت ها و گسترش همکاری ها برای استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان تدوین شده است ، در شرایطی که مخاطرات تهدید کننده کودکان و نوجوانان ، یکی از دغدغه های کارشناسان ، برنامه ریزان و خانواده ها است ، می تواند زمینه ای امیدبخش برای آموزش ، توانمندسازی و مداخلات بموقع پیشگیرانه در زمینه آسیب های اجتماعی و رفتارهای پرخطر تهدید کننده کودکان و نوجوانان باشد.

• منظور از نظام مراقبت اجتماعی چیست؟

منظور از نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان، مجموعه‌ای نظام یافته از خدمات و برنامه‌ها، شامل غربالگری، آموزش، توانمندسازی و حمایت های روانی – اجتماعی، به منظور مراقبت دانش‌آموزان در برابر رفتار‌هاي پرخطر ، آسیب‌های اجتماعی و جرائم از طريق مداخله بموقع و موثر می باشد.

منظور از نظام مراقبت اجتماعی شامل چند بعد و زمینه است که مجموع آن ها ، « نظام مراقبت اجتماعی » را شکل می دهند. نکته اول ، بعد حقوقی است. یعنی باید در زمینه های مختلف مربوط به آسیب های اجتماعی و مخاطرات کودکان و نوجوانان ، هم قوانین روشنی را وضع کنیم و هم در اجرای آن قوانین ، پروتکل های فنی تنظیم نمائیم. بعنوان مثال ، ما باید هم از نظر قوانین و هم از نظر پروتکل ها ، نحوه غربالگری و خدمت رسانی به کودکان و نوجوانانی که در محیط های مخاطره آمیز زندگی می کنند و یا نیاز به فوریت های اجتماعی دارند را روشن و تبیین کنیم. نکته دوم ، بعد زیرساختی است. یعنی باید ظرفیت های لازم برای خدمت رسانی به کودکان و نوجوانان ، هم برای مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی و هم در زمان خطر بروز رویدادهای پرخطر و ناگوار را فراهم کنیم و فوریت های اجتماعی را برای آن ها طراحی و ارائه کنیم. نکته سوم ، بعد هوشمند بودن نظام مراقبت اجتماعی است. به این معنا که باید قادر باشد ، خدمات لازم را هم برای پیشگیری بموقع و هم برای مراقبت بموقع ارائه نماید، بطوری که هم در زمینه رصد و غربالگری و هم در زمینه فوریت های اجتماعی ، هوشمندانه عمل کند. یکی از لوازم این هوشمندی ، نکته چهارم این نظام مراقبت ، یعنی هم – افزایی است. به این معنا که اگر نظام مراقبت اجتماعی ، ظرفیت های مربوط به فوریت های اجتماعی را در قالب یک همکاری منظم و تعریف شده در کنار هم قرار دهد ، در آن صورت می تواند هوشمند و بموقع عمل کند. این که چگونه غربالگری کند ، بعد از غربالگری ، به کجا ارجاع دهد ، این ارجاع برای چه بازه زمانی باشد ، در صورت ارجاع ، پشتوانه های حقوقی آن چگونه است ، نحوه ارائه خدمات درمانی ، مشاوره و مددکاری چگونه است و تابع چه ضوابط فنی است و مجموعه ای از سوالات دیگر ، پرسش هایی هستند که توجه دقیق به آن ها و ارائه راهکار برای آن ها ، می تواند زمینه تعریف سازوکاری برای نظام مراقبت اجتماعی را فراهم نماید.

• چه ضرورت و اهدافی موجب تشکیل این ائتلاف شد؟

ضرورت ها و دلایل مختلفی موجب تشکیل این ائتلاف شد که در اینجا به برخی از آن ها اشاره می کنم. (1) استقرار نظام جامع مراقبت اجتماعی براي دانش آموزان ( مدرسه محور، خانواده محور، محله محور) از طریق مشارکت بین بخشی مبتني بر مدل بومي و سبك زندگي اسلامي - ايراني (2) گسترش آموزش‌های رشد مدار در زمینه پیشگیری از رفتارهای پرخطر، آسیب های اجتماعی و بزهكاري (3) ایجاد نظام شناسايي دانش‌آموزان آسيب پذير و آسيب ديده از طريق چك‌ليست‌هاي علمي(4) طراحی و توسعه مداخلات موثر حمایتی و توانمندسازي برای دانش آموزان(5) استقرار نظام ارجاع مناسب ارائه خدمات و حمایت‌ها به دانش آموزان (6) ظرفيت سازي جهت افزايش عوامل محافظت كننده و کاهش عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در مدرسه ، خانواده و محله
(7) هم افزايي منابع و برنامه هاي دستگاهها و نهادها و بسيج ظرفيت مشاركت مردمي و خيريه براي
نظام مراقبت هاي اجتماعي

در حال حاضر ، بسیاری از خدمات مربوط به این نظام مراقبت اجتماعی ، بطور جداگانه توسط دستگاه های اجتماعی و فرهنگی کشور ارائه می شود. به نظر می رسد ، اگر به چند نکته مهم توجه کنیم ، زمینه استقرار نظام مراقبت اجتماعی فراهم می شود. نکته اول این است که این نظام مراقبت اجتماعی را تعریف کنیم. اجازه بدهید یک مثال بزنم. با وجود تصویب قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (1399 ) و آیین نامه اجرای آن ( 1400 ) ما در کشورمان ، آئین نامه هایی
در مورد فوریت های اجتماعی داریم ، اما به نظر می رسد ، باید قدم بزرگتری برداریم و آن ، تدوین آئین نامه مراقبت اجتماعی است که در آن صورت ، آئین نامه هایی مانند فوریت های اجتماعی ، آئین نامه های مددکاری اجتماعی و یا حتی وضع قوانین در این زمینه ، اضلاع و بخش هایی از این نظام مراقبت اجتماعی است. نکته دوم ، تنظیم یک معاهده ملی است که در قالب آن ، دستگاه های اجرایی کشور ، هم ماموریت ها و وظایف خود را در این نظام مراقبت اجتماعی بشناسند و هم ظرفیت ها و زیرساخت های خود را به میدان بیاورند. نکته سوم ، تنظیم پروتکل های فنی مربوط به پیاده سازی نظام مراقبت اجتماعی است. بعنوان مثال ، ما باید در زمینه مددکاری اجتماعی بعنوان بخشی مهم از این نظام مراقبت اجتماعی ، پروتکل مشخصی داشته باشیم که طیفی را از غربالگری تا خدمات اجتماعی را شامل شود.
نکته چهارم ، قوانین و مقررات پشتیبان نظام مراقبت اجتماعی و هر یک از اضلاع آن است ، بطوری که در هر گام ، ضمن تعیین دقیق مسوولیت ها ، قوانین و حقوق پشتیبان مربوط به آن تدوین شده باشد. سرانجام ، نظام مراقبت اجتماعی ، باید در برنامه های توسعه ای کشور ما وارد شود و سرانه های اعتباری و زیرساختی برای آن در نظر گرفته شده و متناسب با جمعیت ، ویژگی های اقلیمی ، الگوهای آمایش سرزمین و متغیرهای دیگر ، رشد کند و بطور مستمر نیز رصد شود.

• «نماد» ، چه اهدافی را دنبال می کند؟

- هدف كلي : تامین و ارتقای مراقبت‌های اجتماعی از دانش‌آموزان مدارس با رویکرد توانمندسازی مدرسه محور

- اهداف اختصاصی

- استقرار نظام جامع مراقبت اجتماعی براي دانش آموزان ( مدرسه محور، خانواده محور، محله محور) از طریق مشارکت بین بخشی مبتني بر مدل بومي و سبك زندگي اسلامي - ايراني

- گسترش آموزش‌های رشد مدار در زمینه پیشگیری از رفتارهای پرخطر، آسیب های اجتماعی و بزهكاري

- ایجاد نظام شناسايي دانش‌آموزان آسيب پذير و آسيب ديده از طريق چك‌ليست‌هاي علمي

- طراحی و توسعه مداخلات موثر حمایتی و توانمندسازي برای دانش آموزان

- استقرار نظام ارجاع مناسب ارائه خدمات و حمایت‌ها به دانش آموزان

- ظرفيت سازي جهت افزايش عوامل محافظت كننده و کاهش عوامل مخاطره‌آمیز دانش‌آموزان در مدرسه ، خانواده و محله

- هم افزايي منابع و برنامه هاي دستگاهها و نهادها و بسيج ظرفيت مشاركت مردمي و خيريه براي نظام مراقبت هاي اجتماعي

• چارچوب «نماد» ، چگونه است؟

چارچوب «نماد» ، با تاکید بر سه محور شناسایی ، آموزش و مداخله طراحی شده است. البته فعالیت های ترویجی و مکمل هم مورد نظر ائتلاف خواهد بود. سه محوری که اشاره کردم ، هر یک شامل فعالیت های خواهد بود که به آن ها اشاره می کنم. (1) شناسایی و غربالگری در مدارس از طریق شواهد میدانی ، از آزمون های استاندارد روانی، آزمون های خطرپذیری، شواهد کلینیکی و چک لیست ها نیز استفاده خواهد شد. (2) آموزش های رشد مدار ؛ شامل آموزش و توانمندسازی معلمان و والدین ، تولید برنامه درسی پیشگیری مربوط به هر دوره تحصیلی و منابع کمک آموزشی آن ، برگزاری و اجرای دوره های آموزشی رشد مدار پیشگیری ، اجرای فعالیت های مکمل و ترویجی (3) مداخلات وضعی و روانی – اجتماعی ؛ شامل اقدامات مداخله‌ای برای کاهش عوامل مخاطره‌آمیز ( از جمله اقدامات انتظامی و مناسب سازی فضاها) ، برگزاری جلسات و دوره های آموزشی برای خانواده ها ( بویژه موارد لازم التوجه ) ، خدمات و حمایت های روانی – اجتماعی ، خدمات مددکاری به خانواده ها ، معاضدت های حقوقی و مالی مورد نیاز ، مشاوره های خانوادگی و فردی ، معاضدت های تحصیلی ، درمان و بازتوانی

• «نماد» ، چه ابزارهایی دارد؟

بخش آموزش :

در این بخش راهنماهایی برای دانش آموزان ، والدین و کارکنان مدارس ، با هدف استفاده در آموزش های ارتقایی تهیه شده است. این راهنماها در زمینه مهارت های خودمراقبتی و در موضوعاتی چون خودآگاهی ، توکل ، اعتماد به نفس ، بخشایشگری ، صبر ، مدیریت احساسات ، کنترل استرس ، مدیریت خود و تنظیم شناختی هیجانات ، بصورت جداگانه برای والدین ، کارکنان و دانش آموزان ، تدوین شده است.

بخش غربالگری :

در این بخش ، علاوه بر (1) پرسشنامه ها و ابزارهای غربالگری (2) راهنماهایی نیز برای نحوه استفاده و پیاده سازی پرسشنامه ها و ابزارهای غربالگری ، تهیه و تدوین شده است.

این راهنماها ، شامل پرسشنامه هایی در دو محور ( 1 ) غربالگری اختلالات روانی و رفتاری (2 ) غربالگری رفتارهای پرخطر ، تهیه و تدوین شده است که به تفکیک سه دوره تحصیلی و نیز
تفکیک جنسیت می باشد.

بخش بسته های خدمت :

در این بخش ، راهنماهای ارائه خدمت ، در دو بخش (1) راهنمای مداخلات روانشناختی شامل (الف) اختلالات روانی و رفتاری (ب) اختلالات مرتبط با رفتارهای پرخطر (2) راهنمای خدمات مددکاری و حمایت های اجتماعی ، تدوین شده و بخشی از آن نیز در دست تدوین می باشد.

بخش اقدام مختصر :

در این بخش که راهنماهایی برای معلمان تهیه شده است که بر اساس آن ، پس از آماده شدن گزارش غربالگری دانش آموزان و یا تهیه پروفایل برای آنان ، وضعیت کلاس هر معلم به او گزارش می شود تا معلم با آگاهی از وضعیت کلاس درس خود ، با استفاده از راهنماهای فنی که برای او در سامانه در دسترس است ، مداخله مختصر برای دانش آموزان کلاس درس خود و حتی در صورت لزوم ، یک یا چند دانش آموز مشخص را اجرا نماید.

این راهنماها به تفکیک موضوعات مهم مربوط به اختلالات سلامت روان و آسیب های اجتماعی دانش آموزان ، تهیه و تدوین شده است.

• زیرساخت های «نماد» ، چیست؟

سامانه جامع «نماد»

این سامانه ، تمامی فرایندهای پنجگانه غربالگری ، آموزش ، اقدام مختصر ، درمان و حمایت های اجتماعی را راهبری می کند. نگارش جدید این سامانه در نشانی My.Medu.ir فعالیت می کند و تمامی کارکنان مدارس و آموزش و پرورش می توانند آن را در کارپوشه خود مشاهده نمایند.

خط ملی «نماد»

این خط که به شماره 1570 فعالیت می کند ، با شبکه سازی مشاوران مدارس و آموزش و پرورش سراسر کشور ، در سه بخش راهنمایی ، مشاوره و مددکاری اجتماعی به دانش آموزان ، والدین و مدارس ، خدمات مورد نیاز را ارائه می نماید.

میز «نماد»

به منظور توسعه شبکه «نماد» در سراسر کشور ، هم افزایی بین سازمانی و نظارت بر فرایند اجرای «نماد» ، میز «نماد» در تمامی ادارات کل آموزش و پرورش در سراسر کشور ، راه اندازی شده است و بر اساس دستورالعمل «نماد» ، فعالیت می نمایند.

• چارچوب همکاری های بین سازمانی در «نماد» ، چگونه است؟

- ایجاد دبیرخانه به منظور به اشتراك‌گذاري منابع و ظرفيت‎های مشترک به منظور تامین اهداف سند.

- ایجاد نظام شناسايي و تقويت عوامل محافظت كننده و ديده باني مستمر عوامل مخاطره‌آميز دانش‌آموزان در مدرسه ، خانواده و محله

- طراحی و راه اندازی سامانه جهت شناسایی کودکان و نوجوانان لازم التوجه به منظور اجرای مداخلات آموزشی، روانی و اجتماعی پیشگیرانه

- پياده سازي نظام غربالگری و ارجاع

- تامین خدمات مشاوره ای و مددکاری اجتماعی برای دانش آموزان و خانواده های آنان

- تامین معاضدت‌ها و حمایت‌های قضایی برای دانش آموزان

- ایجاد ساز و کار برای اجرای برنامه هاي مشترك در حوزه پیشگیری وضعی به منظور کاهش عوامل مخاطره آمیز دانش آموزان

- ارزیابی و نيازسنجي مستمر، شناسايي فرصت‌ها و جذب مشاركت هاي مردمي و به اشتراك گذاري
ظرفيت‌هاي خيريه و مردم نهاد دستگاهها و نهادهاي عضو

- استقرار نظام بازخورد، پایش و سنجش اثربخشی

• «نماد» ، چگونه فعالیت می کند؟

فرایند

« نماد » که با محوریت سامانه اختصاصی به همین نام ، اجرا می شود ، 5 بخش آموزش ، غربالگری ، اقدام مختصر ، درمان و حمایت های اجتماعی دارد. در بخش آموزش ، با استفاده از کتابچه هایی که به تفکیک برای دانش آموزان ، والدین و کارکنان تهیه شده است ، می توانید مهارت های پیشگیرانه و مراقبت از خود را برای توانمندسازی دانش آموزان ، والدین و کارکنان در برابر آسیب های اجتماعی و اختلال های سلامت روان ، آموزش بدهید. در بخش غربالگری که شامل پرسشنامه ها و چک لیست های مختلف است ، این امکان وجود دارد که علاوه بر اجرای پرسشنامه های استاندارد برای دانش آموزان که در نتیجه آن ، وضعیت خطرپذیری دانش آموزان ، مشخص می گردد ، از طریق چک لیست ها نیز ، وضعیت خطرپذیری دانش آموزان را به تفکیک نشانگان و مشکلات ، ثبت نمایید تا برای دریافت خدمت ارجاع شوند و نیز برای دانش آموزان ، درخواست کمک نمایید. در بخش اقدام مختصر ، معلمان می توانند با استفاده از نتایج غربالگری های کلاس خود و نیز با کمک کتابچه های اختصاصی ، مداخلات مختصر برای بهبود وضعیت دانش آموزان و یا کلاس درس خود انجام داده و گزارش آن را ثبت نمایند. در بخش درمان نیز ، خدمات مشاوره و روانشناختی در مدرسه و یا در مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی به دانش آموزان ارائه می شود و در صورت نیاز به خدمات پزشکی و روانپزشکی به مراکز تخصصی درمانی بیرون از آموزش و پرورش معرفی می شوند. در بخش حمایت های اجتماعی نیز ، دانش آموزان نیازمند خدماتی چون بسته های خدمتی پایه مانند پوشاک ، کمک های معیشتی ، لوازم تحریر و بسته های خدمتی تخصصی مانند معاضدت های انتظامی و قضایی ، معاضدت های مالی ( مانند بیمه و تسهیلات مستقیم مالی ) ، خدمات سرپرستی ، تحت پوشش این خدمات در مدرسه ، آموزش و پرورش و یا دیگر مراکز ارائه دهنده خدمت ،
قرار می گیرند.

بطور کلی ، مداخلات «نماد» بصورت سطح بندی شده و بر اساس وضعیت دانش آموز ، صورت می گیرد.

فرایند مداخلات مدرسه ای ، به این شرح است:

مداخله مدرسه ای

1. مداخله / راهنمایی مختصر توسط معلم : این مداخله ، بر اساس راهنمای « ارتقاء سلامت روان در مدرسه »
   و نیز بسته راهنمای مداخله مختصر که در سامانه «نماد» ، بارگذاری شده است ، صورت می گیرد.
2. مداخله مشاور : این مداخله ، شامل دو بخش (1) تشخیص و (2) مشاوره است. در بخش تشخیص ،
   مشاور بر اساس استاندارهای فنی ( بویژه راهنمای مصاحبه ) گزارش خود در مورد سطح بندی
   وضعیت دانش آموز را تهیه می کند. این گزارش ، شامل مداخلات مختصر مدرسه ای و یا ارجاع به
   هسته / مرکز مشاوره در سطح منطقه می باشد.
3. مداخلات آموزش های ارتقایی : این نوع مداخله ، به تناسب سطح بندی وضعیت دانش آموز ، به یکی از
   دو صورت زیر صورت می گیرد. (1) آموزش مهارت های اساسی خودمراقبتی : این نوع آموزش برای دانش آموزانی که وضعیت عادی دارند ، در قالب آموزش های ارتقایی عمومی و سراسری «نماد» ، صورت می گیرد. (2) آموزش مهارت های اختصاصی : این دسته از مهارت ها برای دانش آموزانی که درمعرض خطر تشخیص داده شده اند ، اجرا می شود. (3) آموزش مهارت های تاب آوری : این دسته از مهارت ها ، برای دانش آموزان درمعرض خطر ، پرخطر و دارای فوریت های روانی اجتماعی ،
   اجرا می شود.
4. مددکاری اجتماعی : پس از ارزيابي و تعيين وضعيت مشكلات و نيازهاي دانش آموز در حيطه هاي مختلف خدمات مددکاری اجتماعی در مدرسه ، شامل دو دسته می باشد. (2) سطح پایه : که شامل
   کمک های ضروری و حمایت های اولیه بر حسب نياز برای به حداقل رساندن وضعیت خطرپذیری
   دانش آموز ، صورت می گیرد.(2) تخصصي : که در این سطح ، حمايت يابي وتسهيلات ويژه مالي
   براي درمان وكاهش آسيب دانش آموز با هماهنگي منطقه انجام مي گيرد و براي ارائه معاضدت هاي قضايي و انتظامي نیز به كميته نماد منطقه معرفي مي گردد .

- توضیح :مسئوليت مددكاري اجتماعي در مدرسه بر عهده مشاور يا مربي پرورشي يا يك نفر از
كاركنان مي باشد كه تخصص لازم در اين زمينه را داشته باشد و توسط تيم مدرسه انتخاب مي گردد .

«نماد» ، دارای فرایند جامعی است که شامل بخش های غربالگری ، آموزش ، اقدام مختصر ، درمان و حمایت های اجتماعی است. در اینجا ، این بخش ها را با هم مرور می کنیم/

غربالگری

«نماد» ، پرسشنامه هایی را طراحی کرده و در دسترس قرار داده است تا با کمک آن ، دانش آموزان وضعیت خود را اظهار و گزارش نمایند. روش کار به این صورت است که دانش آموزان با مشارکت در تکمیل این پرسشنامه ها که ما به آن غربالگری می گوییم ، می توانند در تحلیل وضعیت خود مشارکت داشته باشند و از توصیه های مشاوران ، کارشناسان و متخصصان برای بهبود و یا ارتقاء سلامت روانی اجتماعی ، استفاده نمایند.

همین کار را والدین و معلمان نیز می توانند انجام دهند. چون در غربالگری «نماد» ، پرسشنامه هایی نیز برای والدین و معلمان ، طراحی شده است که با کمک آن ها می توانند درباره دانش آموزان و فرزندان خود ، نظر بدهند و از این طریق به محافظت از ایشان ، کمک کنند.

فعالیت های ارتقایی

«نماد» ، به منظور ارتقاء توانمندی های روانی اجتماعی دانش آموزان ، بخش فعالیت های ارتقایی را طراحی
و راه اندازی کرده است که شامل دو بخش (الف) آموزش های ارتقایی (ب) فعالیت های ترویجی است. در بخش آموزش های ارتقایی ، با طراحی کتابچه های مختلف ، این امکان فراهم شده است که دانش آموزان ، والدین و کارکنان بتوانند به منابع آموزشی مورد نیاز خود ، دسترسی داشته باشند. در بخش فعالیت های ترویجی نیز ،
امکان شرکت در فعالیت های مکمل و فوق برنامه ، از قبیل رویدادهای فرهنگی ، هنری و ورزشی ، وجود دارد.

بخش فعالیت های ارتقایی ، یکی از 5 بخش اصلی برنامه ملی «نماد» است که هم بصورت مستقل و هم بصورت درهم تنیده با چهار بخش دیگر ، طراحی شده است. بطوری که دانش آموزان ، والدین و مدارس ، هم بصورت مستقل می توانند کتابچه های مورد علاقه خود در سامانه «نماد» را دریافت و استفاده نمایند و هم می توانند بر اساس نتایج غربالگری ها ، برای بهبود و یا تقویت یک چند مهارت خود ، از این کتابچه ها و نیز فعالیت های ارتقایی ، بصورت موردی استفاده کنند.

اقدام مختصر

«نماد» ، ابزارهایی را طراحی کرده است که به معلمان کمک می کند تا بر حسب نوع مشکل دانش آموز ، بدانند که در موارد ضروری ، چگونه می توانند به دانش آموز کمک کنند.

اقدام مختصر ، حداقل از دو طریق آغاز می شود. (الف) به ابتکار معلم و نیز محوریت بخش نشانگان محور «نماد» که در آن صورت ، کتابچه های مداخله مختصر ، مرتبط با مشکلی که معلم در کلاس خود می بینید ، مطالعه و پیاده می شود. (ب) بر اساس یادآوری هایی که مطابق نتایج غربالگری های دانش آموزان کلاس ، در کارپوشه معلم فعال می شود و معلم بر اساس آن ، اقدام مختصر خود را با محوریت کتابچه های مرتبط با آن مشکل ، انجام می دهد.

درمان

در این بخش ، خدمات مورد نیاز دانش آموزان در زمینه درمان ( شامل درمان های روانشناختی ، روانپزشکی و پزشکی در حیطه های مربوط به سلامت روانی اجتماعی ) به دانش آموزان ارائه می شود.

در این بخش ، دانش آموزان با مشارکت در غربالگری و یا از طریق معرفی والدین ، معلمان و کلیه همکاران آموزشی ، پرورشی و اجرایی ، توسط مشاوران ( و مربیان منتخب ) مورد بررسی قرار می گیرند و پس از تشخیص و سطح بندی مشکل ، خدمات مورد نیاز او برای درمان را در یکی از سطوح مدرسه ، منطقه و یا از طریق سایر
دستگاه و مراکز درمانی ، به او ارائه می کنند.

1. در سطح مدرسه : در این سطح ، مشاور مدرسه ، با استفاده از ابزارهای تشخیصی ( از جمله ؛
   راهنمای استاندارد مصاحبه ، همچنین ارتباط تعامل با دانش آموزان و اولياء نتايج غربالگري ها
   و گزارش دانش‌آموزان اقدام به تشخيص مشكل يا اختلال مي نمايد. وضعیت دانش آموز را بررسی و نتیجه را در سامانه «نماد» ، ثبت می کند و سپس هرگونه درمان پس از تشخیص مدرسه ای ، در سطح مدرسه و در صورت نياز، با ارجاع دانش‌آموزان در در سطح هسته / مرکز مشاوره صورت می گیرد. بنابراین ،
   پس از تشخیص ، در صورتی كه دانش آموز ، در معرض خطر باشد ، و مدرسه به او خدمت ارائه نمايد
   به منطقه ارجاع نمی شود. دانش آموزان در معرض خطری كه درمدرسه خدماتي دريافت ننموده اند و نیز دانش آموزان پرخطر به منطقه ارجاع می شوند. دانش آموزان موارد اورژانس ، بدون طی کردن
   مرحله تشخیص ، به منطقه ارجاع می شوند.( در مواردي كه امنيت جاني دانش آموز در معرض خطر
   قرار دارد ، مدرسه با هماهنگي منطقه مي تواند سريعا اقدام نمايد .)
2. در سطح منطقه : مداخلات تشخیص و درمان در منطقه ، به شرح زیر است: (1) تشخیص : این خدمت ،
   درباره دانش آموزانی كه بخشی از خدمات را در مدرسه دریافت نموده اند و نیز برای موارد پرخطر و غیراورژانس صورت می گیرد. دانش آموزانی که در وضعیت اورژانس روانی اجتماعی هستند ،
   بدون توقف ، توسط واحد « مددکاری اجتماعی » جهت پیگیری برای درمان و مددکاری ،
   پس از اخذ رضايت كتبي از ولي يا سرپرست قانوني و انجام هماهنگي هاي لازم به مراکز ارائه دهنده خدمت درون سازماني يا برون سازماني ، ارجاع می شوند. ( به جز مواردی که بیم تهدید جانی و خطر برای حیات دانش آموز وجود دارد که در این صورت ، با هماهنگی سازمان بهزیستی و یا بطور مستقیم با هماهنگی مقام قضائی ، اقدامات بعدی ، صورت می گیرد. ) (2) درمان : این خدمت ، در هسته ها و مراکز مشاوره و خدمات روانشناختی منطقه به تمامي دانش‌آموزان نيازمند خدمات ارجاعي ارائه می شود و شامل جلسات مشاوره و مداخلات روانشناختی می باشد. در پایان هر جلسه ، گزارش مراجعه دانش آموز و نیز خدمت ارائه شده به وی ، در سامانه «نماد» ، ثبت می شود.

توضیح : در صورتی که مداخلات روانشناختی ، موثر نبوده و یا به تشخیص هسته / مرکز مشاوره و خدمات روانشناختی ، دانش آموز به خدمات تخصصی پزشکی ، روانپزشکی نیاز دارد ، در آن صورت از همان ابتدا و یا برای تکمیل درمان ، به مراکز ارائه دهنده خدمت همکار ، معرفی می گردد.

حمایت های اجتماعی

«نماد» ، حمایت های اجتماعی را در دو سطح پایه و تخصصی ، برای دانش آموزان ، طراحی کرده است. این کمک ها ، حداقل از دو طریق صورت می گیرد. (الف) از طریق شرکت در بخش غربالگری «نماد» که در آن صورت ، پس از تحلیل و ارزیابی ، خدمات مورد نیاز به دانش آموزان در معرض خطر ، ارائه می شود.(ب) از طریق معرفی توسط والدین و یا همکاران آموزشی ، پرورشی و اجرایی مدرسه که در آن صورت نیز ، پس از بررسی و سطح بندی مشکل ، خدمت ضروری مددکاری اجتماعی ، اگر در توان مدرسه باشد توسط مدرسه و در غیر این صورت ، توسط اداره آموزش و پرورش منطقه و یا دستگاه ها و مراکز همکار برنامه «نماد» در خارج از آموزش و پرورش ، به ایشان ارائه می گردد.

1. دانش آموزان در معرض خطر : خدمات مددکاری اجتماعی برای دانش آموزان در معرض خطر ، که با تمرکز بر مدرسه ، صورت می گیرد.

1. دانش آموزان پرخطر : خدمات مددکاری اجتماعی که توسط آموزش و پرورش و مددکاران اجتماعی مناطق ارائه می شود ، به این شرح ، می باشد.

- ( الف) پیگیری برای جذب کمک برای تامین هزینه های درمان دانش آموزان ( از جمله کمک هزینه یا بیمه برای درمان مصرف مواد ، هزینه ایاب و ذهاب برای مراجعه به مراکز درمانی. اولویت در این زمینه ، با دانش آموزان بی سرپرست ، فرزندان زنان سرپرست خانوار ، خانواده های بی بضاعت می باشد. )

- در این زمینه ، به نکات زیر توجه می شود:

1. اخذ تعهد از ولي /سرپرست قانوني در خصوص دانش آموزان داراي سرپرست جهت پيگيري
روند درمان و تامين هزينه ها ( به جز مواردی که بیم تهدید جانی و خطر برای حیات دانش آموز وجود دارد که در این صورت ، با هماهنگی سازمان بهزیستی و یا بطور مستقیم با هماهنگی مقام قضائی ، اقدامات بعدی ، صورت می گیرد. )

2. پيگيري درمان دانش آموزان و ايجاد ارتباط با موسسه درماني ارائه دهنده خدمات

- (ب) همکاری با مراجع قضایی و انتظامی برای کاهش وضعیت خطرپذیری دانش آموز ( مانند رسیدگی به مواردی که دانش آموز در خانواده بدسرپرست زندگی می کند. )

- توضیح : مراكز درماني كه داراي واحد مددكاري مي باشند مي توانند در اين زمينه كمك كنند.

- دانش آموزان دارای فوریت های روانی اجتماعی :

توضیح : در مورد مددکاری اجتماعی دانش آموزان ، موارد زیر نیز از اداره کل آموزش و پرورش استان ، درخواست شده است.

1. شناسايي و ايجاد ارتباط حرفه اي با منابع مالي ، اجتماعي ، رفاهي و درماني جهت كمك به دانش آموزان آسيب ديده در پرداخت هزينه هاي درماني همچنين در صورت نياز ، هماهنگی با نهادهای حمایتی و خیریه ، جهت کمک به بهبود وضعیت معیشت ، کاهش فقر و یا مشکلات زمینه ای خانوادگی

2. شناسايي و برقراری ارتباط حرفه اي با مراكز درماني درون سازماني و برون سازماني در سطح استان

3. حمایت از اقدامات مناطق و در صورت لزوم ، رسیدگی ویژه به موارد خاص ارجاعی از سوی مناطق

یک مثال : فوریت های اجتماعی ، چگونه در «نماد» ، مدیریت می شود؟

یکی از نمونه های مهم در کارکرد برنامه «نماد» ، مدیریت فوریت های روانی اجتماعی است.

در اینجا به یک نمونه فلوچارت مدیریت فوریت های اجتماعی دانش آموزان ، از زمان شناسایی موارد فوریت های اجتماعی تا ارجاع برای درمان و حمایت های اجتماعی می پردازیم.

• نقشه راه «نماد» ، چگونه تعریف شده است؟

«نماد» ، علاوه بر ابعاد فنی ، دارای یک نقشه راه نیز می باشد که در آن ، مسیرهای حرکت «نماد» ، بویژه گام های فراگیرسازی برنامه ، تبیین شده است. تاکنون بر اساس این نقشه راه ، «نماد» در دو نسخه کوتاه و کامل ، اجرا شده است. نسخه کوتاه برنامه در قالب بخش اورژانس برای تمامی مدارس کشور در دسترس می باشد.

نسخه کامل نیز گام به گام به ترتیب در 72 مدرسه ( 1394 ) ، 512 مدرسه ( 1395 ) ، 6587 مدرسه ( سال های 1396 تا 1398 ) 21 هزار مدرسه ( سال های 1399 تاکنون ) اجرا شده و پوشش خود را گسترش داده است.

• جمع بندی : مدارس ، چگونه می توانند به اجرای «نماد» ، کمک کنند؟

برنامه ملی «نماد» ، یکی از آرزوهای بزرگ و بلند برای کمک به کودکان و نوجوانان این سرزمین و نیز برای حفاظت از ایشان است. برای دستیابی به این آرزوی بزرگ ، باید قدم های بلندی برداشت و استلزمات اجرای آن را تامین و محقق نمود.

ما باور داریم که «نماد» بدلیل جامعیت اهداف و فرایندها ، یکی از نمونه برنامه های فوق العاده و تحولی است که حداقل دستاورد آن ، کاهش آسیب های اجتماعی در جمعیت کودک و نوجوان کشور است.

مدارس ، برای تحقق این آرزو و آرمان بزرگ ، نقش ممتازی دارند که می توانند موجب پیشبرد اهداف برنامه و ارتقاء کارایی و اثربخشی آن شوند. برخی از کارهایی که مدارس می توانند با اجرای آن ها به «نماد» کمک نمایند به این شرح است.

- کمک به اجرای کامل غربالگری و ثبت نشانگان خطرپذیری و نیز موارد فوریت های روانی اجتماعی دانش آموزان

- همکاری در اجرای بخش آموزش های ارتقایی «نماد»

- آشنایی با ابزارهای «نماد»

- کار مستمر با سامانه «نماد» و اجرای فرایندهای آن

- مطالعه و آشنایی با دستورالعمل ها و شیوه نامه های «نماد»

- مشارکت موثر در شناسایی و ارجاع دانش آموزان در معرض خطر و آسیب دیده

• منبع :

- سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان ، وزارت آموزش و پرورش ، 1394

- آیین نامه ها و دستورالعمل های برنامه ملی «نماد» ( ابلاغی سال های 1397 ، 1399 و 1401 )

- ابزارهای فنی «نماد» ، وزارت آموزش و پرورش ، دبیرخانه برنامه ملی «نماد» ( قابل دریافت از طریق
سامانه جامع «نماد» )

- قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (1399 )

- آیین نامه اجرایی قانون حمایت از اطفال و نوجوانان (1400 )