مستندنگاری یک راه ناتمام اما بی پایان : دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی

یک مددکار : در زمستان سال 1390، از طرف مسئولان وقت وزارت آموزش و پرورش به من ( که تا آن زمان در سمت های کارشناس ، کارشناس مسئول و رئیس گروه در حوزه پیشگیری از اعتیاد و آسیب های اجتماعی به کشورم خدمت کرده بودم ) ماموریت داده شد که مقدمات راه اندازی دفتری در حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی را فراهم آورم. ماموریت من این بود که چارچوب ، ساختار سازمانی ، شرح وظایف ، ماموریت ها و برنامه های دفتر را طراحی نمایم.

- سرانجام این دفتر با نام رسمی « مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی » در مراجع رسمی کشور و وزارت آموزش و پرورش ، تصویب و در بهار سال 1391 ، شروع به کار کرد.

- من هم این افتخار را داشتم که ( به جز یک مقطع کوتاه ) سرپرستی و مدیریت دفتر را تا پایان به عهده داشتم.

- مثل بسیاری از موارد پرتکرار ، سرانجام دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، در حالی که کارنامه ای ارزشمند از طراحی و اجرای برنامه ها و خدمات نوآورانه ( بویژه برنامه ملی «نماد» ) در مدارس کشور را از خود به جای گذاشت ، با بهانه چابک سازی سازمانی ، با دفتری دیگر ادغام شد.

- در اینجا ، برای یادبود و پاسداشت خدمات و تجارب ارزشمند « دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش » یک گزارش مستندنگاری از سال های راه اندازی و فعالیت دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، منتشر می کنم.

- پیش از هر چیز ، از تمامی همکارانم در سراسر کشور ، که در دوران فعالیت دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، همکاری دلسوزانه ای داشتند و در اجرای ماموریت ها و برنامه های دفتر برای خدمت به دانش آموزان کشورمان ، جهادگونه تلاش کردند ، صمیمانه تشکر و قدردانی می کنم.

اطمینان دارم نام دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، هرگز از یادها پاک نخواهد شد.

- مهمترین رویکرد در اجرای برنامه های دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی

از زمان تاسیس دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، بطور مشخص ، چند رویکرد را به عنوان راهبرد خودم انتخاب کردم.

- توسعه مداخلات زودرس و مداخلات مبتنی بر دوره شیوع

- توسعه پیشگیری اولیه در مدارس کشور ، بویژه افزایش نرخ پوشش آموزش پیشگیری

- گسترش نهضت فرهنگی پیشگیری از آسیب های اجتماعی

- تلفیق آموزش های پیشگیری با کلاس درس و برنامه درسی دانش آموزان

- استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان

- توسعه مداخلات سریع ، بموقع و موثر در فوریت های روانی اجتماعی

- مهمترین چالش هایی که دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی با آن روبرو شد.

دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، از همان ابتدا ، با چالش های گسترده ای روبرو بود. به اختصار ، به برخی از آن ها ، اشاره می کنم.

- فقدان منابع اعتباری مشخص برای اجرای برنامه های پیشگیری از آسیب های اجتماعی

- فقدان نیروی انسانی مستقل برای هدایت و اجرای برنامه های پیشگیری از آسیب های اجتماعی

- وضعیت خطرپذیری دانش آموزان و ضرورت طراحی و پیاده سازی برنامه های مداخله ای

- نبود زیرساخت های لازم برای رصد وضعیت خطرپذیری دانش آموزان

- نبود و یا ضعف مددکاری اجتماعی در آموزش و پرورش

- فقدان منابع استاندارد در زمینه آموزش پیشگیری به دانش آموزان

- چه طرح هایی برای برون رفت از چالش ها ، دنبال شد؟

به برخی از مهم ترین اقدامات در این زمینه ، اشاره می کنم.

- پیگیری و مذاکره با سازمان برنامه و بودجه و سرانجام اختصاص یک برنامه با نام پیشگیری از آسیب های اجتماعی در زیر ردیف تربیت بدنی و سلامت در قانون بودجه کل کشور ( پس از ادغام دفتر ، این برنامه به زیر ردیف پرورشی و فرهنگی ، جابجا شد. ) در سال اول ، این برنامه با اعتبار 6 میلیارد تومان ایجاد و آغاز شد و در سال پایان کار رسمی دفتر در بهار سال 1400 ، به بیش از 100 میلیارد تومان افزایش پیدا کرد.

- اختصاص پست کارشناس مسئول پیشگیری از آسیب های اجتماعی در ادارات درجه یک تا 3 آموزش و پرورش کشور

- طراحی و اجرای سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان ( برای گسترش همکاری بین سازمانی آموزش و پرورش
و دستگاه های مسئول و ارائه دهنده خدمت در زمینه های آموزش ، غربالگری ، درمان و مددکاری اجتماعی )

- تدوین درسنامه آموزش پیشگیری از اعتیاد و رفتارهای پرخطر و نیز مجموعه های کمک آموزشی برای دانش آموزان

- طراحی ، پیاده سازی و توسعه برنامه «مدیریت مورد» و مددکاری اجتماعی در سطح مدارس کشور

- راه اندازی سامانه پایش آسیب های اجتماعی دانش آموزان

- طراحی و پیاده سازی برنامه های مبتنی بر شواهد

- استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان در مدارس از اهداف مهم این دفتر بوده است، برای تحقق
این هدف چه طرح و برنامه هایی پیش بینی و با چه چالش هایی روبرو بودیم؟ چه اقدامات و برنامه هایی برای تحقق این اهداف انجام شد؟ آیا دفتر به اهداف خود رسید؟

استقرار نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان ، یکی از اهداف بلندی بود که برای پیشگیری ، کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی ، باید به سمت آن حرکت می کردیم. برای این منظور ، کوشش های زیادی صورت گرفت که همه آن ها در نهایت در سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان که به اختصار «نماد» ، نامگذاری شد ، متمرکز شد.

در این زمینه ، با چالش های مختلفی روبرو بودیم که از نبود پروتکل های همکاری بین سازمانی ، نبود ابزارهای معتبر برای مداخله و ضعف همکاری های بین سازمانی ، می توان به عنوان برخی از این چالش ها ، نام برد.

برای این منظور ، اقدامات گسترده ای صورت گرفت که برخی از مهم ترین آن ها ، عبارت بودند از :

- طراحی ، تدوین و امضاء سند ائتلاف نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان در بین آموزش و پرورش و 9 دستگاه

- تدوین ابزارهای فنی «نماد» در چهار بخش آموزش ، غربالگری ، درمان و مددکاری اجتماعی

- اجرای برنامه ملی «نماد» در 6587 مدرسه ( نسخه کامل )

- درج برنامه نماد در قانون بودجه کل کشور و تخصیص اعتبار برای آن

- در بحث ترویج و فرهنگ سازی پیشگیری و مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی در بین دانش آموزان، والدین و کارکنان با چه چالش هایی روبرو بودیم؟ چه اقدامات و برنامه هایی برای تحقق این اهداف انجام شد؟ تا چه میزان به اهداف مان رسیدیم؟

در این زمینه نیز ، چالش هایی داشتیم که طیفی گسترده بودند.

- اطلاعات و آگاهی محدود مدارس در مورد مصادیق آسیب های اجتماعی تهدید کننده دانش آموزان

- آشنایی محدود مدارس با حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی در آموزش و پرورش

- وجود برخی ملاحظات اخلاقی ، فرهنگی و اجتماعی در زمینه ورورد به موضوعات و مصادیق آسیب های اجتماعی و رفتارهای پرخطر

در این زمینه نیز ، تلاش های گسترده ای انجام شد که نتیجه آن ها در قالب برنامه های زیر بوده است.

- استمرار برگزاری جشنواره نوجوان سالم ( اولین دوره جشنواره نوجوان سالم ، قبل از تاسیس دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، برگزار شده بود. )

- طراحی و برگزاری هفته مبارزه با اعتیاد و آسیب های اجتماعی ( اولین دوره این هفته در سال تحصیلی 94-1393 برگزار شد. )

- انتشار مجلات پیشگیری نوین

- طراحی نمایشگاه های سیار پیشگیری برای مدارس کشور ( در قالب دفترک ها و آلبوم های نمایشگاهی )

- طراحی برنامه کانون یاریگران زندگی ( در دی ماه 1397 )

- در زمینه ارتقای آمادگی برای مداخله به موقع و موثر در فوریت های روانی اجتماعی دانش آموزان،
با چه چالش هایی روبرو بودیم؟ چه اقدامات و برنامه هایی برای تحقق این اهداف انجام شد؟ تا چه میزان
به اهداف مان رسیدیم؟

در این زمینه با چالش های مختلف نظری ، فنی و اجرایی روبرو بودیم که به چند نمونه از آن ها اشاره می کنم.

- نبود برنامه یا برنامه های قبلی و یا نظام یافته در مورد مدیریت فوریت های روانی اجتماعی

- فقدان و یا ضعف شدید در زمینه مددکاری اجتماعی در آموزش و پرورش و مدارس کشور

- نا آشنایی و یا آشنایی ضعیف مدارس با فوریت های روانی اجتماعی

- وجود برخی ملاحظات اخلاقی ، فرهنگی و اجتماعی در زمینه ورورد به فوریت های روانی اجتماعی دانش آموزان

- فقدان دستورالعمل ها و شیوه نامه های اجرایی در زمینه فوریت های روانی اجتماعی دانش آموزان

- فقدان آموزش های مستمر و نظام یافته فنی و اجرایی در زمینه فوریت های روانی اجتماعی برای کارکنان آموزش و پرورش

- در موضوع افزایش تاب آوری دانش آموزان در برابر آسیب ها و فوریت های روانی با چه چالش هایی
روبرو بودیم؟ چه اقدامات و برنامه هایی برای تحقق این اهداف انجام شد؟ تا چه میران به اهداف رسیدیم؟

در این زمینه ، سه چالش را پیش رو داشتیم. (الف) دسترسی به دانش آموزان در معرض خطر (ب) دسترسی به مدارس پرخطر (ج) منابع آموزشی

برای حل این سه چالش ، ما چند اقدام را انجام دادیم.

- راه اندای سامانه پایش آسیب های اجتماعی دانش آموزان

- استفاده از داده های میدانی برنامه «مدیریت مورد»

- تلفیق آموزش تاب آوری با برنامه «مدیریت مورد»

نتیجه این شد که ما از دو طریق (1) داده های برنامه «مدیریت مورد» (2) داده های سامانه پایش آسیب های اجتماعی دانش آموزان ، به نیمرخ آسیب های اجتماعی دانش آموزان ، وضعیت خطرپذیری مدارس کشور و دانش آموزان در معرض خطر ، دست پیدا کردیم و سرانجام از این طریق ، دانش آموزان در معرض خطر و مدارس پرخطر را به عنوان گروه هدف انتخاب کردیم و برنامه
آموزش تاب آوری را به عنوان یکی از اضلاع و فرایندهای برنامه «مدیریت مورد» ، پیاده و اجرا کردیم.

- برای شبکه سازی و گسترش همکاری های برون سازمانی ، چه اقداماتی صورت گرفت؟

در سال های فعالیت های دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، ما موفق شدیم که همکاری های گسترده ای را با دستگاه های مسئول و مرتبط با حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی ، برقرار کنیم.

به چند نمونه از این همکاری ها در اینجا اشاره می کنم.

- همکاری با ستاد مبارزه با موادمخدر

- همکاری با وزارت کشور در چارچوب برنامه جامع پیشگیری ، کنترل و کاهش آسیب های اجتماعی

- همکاری با سازمان بهزیستی کشور در دو بخش پیشگیری و نیز درمان اختلال مصرف مواد

- همکاری با وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی در زمینه پیشگیری و نیز درمان اختلال مصرف مواد

از سال 1394 نیز ، با محوریت برنامه نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان (نماد) ، دامنه و سطح همکاری ها ، به دستگاه های بیشتری گسترش یافت که شامل حداقل 9 دستگاه بودند. این سازمان ها و نهادها ، عبارت بودند از :

- قوه قضائیه

- وزارت کشور

- سازمان برنامه و بودجه

- وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی

- وزارت تعاون ، کار و رفاه اجتماعی

- سازمان بهزیستی کشور

- ستاد اجرایی فرمان حضرت امام خمینی(ره)

- کمیته امداد حضرت امام خمینی(ره)

- نیروی انتظامی

- خلاقانه ترین طرحی یا طرح هایی که برای تحقق اهداف دفتر ، مطرح و اجرایی شد؟

اغلب طرح ها و برنامه های دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی ، برنامه هایی جدید و پیشرو بودند که توانستند موفقیت های خوبی را نیز کسب نمایند. بطور کلی این برنامه را می توان در سه بخش دسته بندی کرد.

- الف – آموزش پیشگیری

1. طراحی و اجرای برنامه آموزش پیشگیری با رویکرد رشد مدار

2. تدوین درسنامه های آموزش پیشگیری از اعتیاد و رفتارهای پرخطر

3. طراحی و اجرای برنامه های مبتنی بر شواهد

- ب – ترویج پیشگیری

4. توسعه جشنواره نوجوان سالم و ایجاد رشته ها و بخش های جدید در جشنواره ( از جمله بخش ابتکارات مدرسه محور و ابتکارات جامعه محور پیشگیری )

5. طراحی و برگزاری هفته مبارزه با اعتیاد و آسیب های اجتماعی

6. تولید محصولات فرهنگی و نمایشگاه های سیار پیشگیری برای مدارس کشور

7. طراحی و اجرای برنامه همیاران پیشگیری که بعدا در سال 1397 به کانون یاریگران زندگی ، تغییر کرد.

- ج – مراقبت اجتماعی

8. راه اندازی سامانه پایش آسیب های اجتماعی دانش آموزان

9. طراحی و اجرای برنامه «مدیریت مورد» و مددکاری اجتماعی

10. طراحی و اجرای سند ائتلاف ملی و برنامه نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان (نماد)

- مهمترین تغییری که باعث شد فعالیت های دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی در دوره 1391 تا 1400 نسبت به گذشته ایجاد کند، چه بوده است؟ علت و نحوه شکل گیری این تغییر چه بود؟

دفتر مراقبت در برابر آسیب های اجتماعی در دوره کوتاه فعالیت خود ( از سال 1391 تا 1400 ) موفق شد ، دستاوردهای خوبی را کسب نماید و آثار خوبی را از خود به جای بگذارد که من به چند نمونه آن ها اشاره می کنم.

1. گفتمان سازی و خلق و ترویج ادبیات و مفاهیم کلیدی حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی در مدارس و بدنه آموزش و پرورش

2. برجسته سازی موضوع آسیب های اجتماعی و رفتارهای پرخطر دانش آموزان در افکار عمومی ، خانواده ها و مدارس

3. برگزاری دوره های گسترده آموزشی برای دانش آموزان ، والدین و مدارس

4. طراحی و گسترش نهضت فرهنگی پیشگیری از آسیب های اجتماعی از طریق برنامه متنوعی چون جشنواره نوجوان سالم ،
هفته مبارزه با اعتیاد و آسیب های اجتماعی ، همیاران پیشگیری ، نمایشگاه های سیار و دائمی پیشگیری از اعتیاد و رفتارهای پرخطر

5. بهبود نرخ پوشش آموزش پیشگیری از 8 درصد به 42 درصد مدارس کشور

6. تولید درسنامه و راهنمای استاندارد آموزش پیشگیری از اعتیاد و رفتارهای پرخطر برای مدارس کشور

7. راه اندازی سامانه پایش آسیب های اجتماعی دانش آموزان در وزارت آموزش و پرورش و تهیه نقشه های خطرپذیری مدارس و دانش آموزان کشور

8. راه اندازی خانه های دائمی پیشگیری از اعتیاد و رفتارهای پرخطر در حداقل 15 استان کشور

9. بسترسازی برای همکاری های بین سازمانی از طریق برنامه نظام مراقبت اجتماعی دانش آموزان

10. تخصیص یک اعتبار مستقل برای پیشگیری از آسیب های اجتماعی دانش آموزان در قانون بودجه کل کشور ( این اعتبار ، برای نخستین بار در سال 1395 با اعتبار 6 میلیارد تومان و با عنوان « برنامه پیشگیری از آسیب های اجتماعی» به سه عنوان فعالیت در قانون بودجه کل کشور و زیر ردیف معاونت تربیت بدنی و سلامت ، در نظر گرفته شد. )

11. طراحی و توسعه برنامه مددکاری اجتماعی در مدارس کشور ( با محوریت برنامه «مدیریت مورد» و برنامه «نماد» )

- جمع بندی و پیشنهاد :

از مدیران آینده حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی وزارت آموزش و پرورش ، درخواست می کنم که توجه داشته باشند چه مسئولیت سنگینی را به عهده دارند. این تنها یک مسئولیت اداری نیست. چون به نوعی در برابر جان میلیون ها دانش آموز ، مسئول هستند. پس باید تلاش کنند تا چالش های مختلف حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی ، بویژه آن چالش هایی که عمیق و درازمدت هستند را برطرف نمایند.

یکی از نگرانی های من این است که ، مدیران و کارشناسان آینده حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی ، گرفتار یک چالش همیشگی شوند. آن چالش هم ، کنار گذاشتن برنامه های فعلی و سلیقه نگری در طراحی و اجرای برنامه ها است. این باعث می شود که به جای صرف انرژی برای گسترش نرخ پوشش برنامه های پیشگیرانه و ارتقاء کیفیت آن ها ، گرفتار وسواس برای طراحی برنامه های جدید شوند که در آن صورت ، آموزش و پرورش را از هدف های اصلی خود در حوزه پیشگیری از آسیب های اجتماعی ، دور می کند.

الان وزارت آموزش و پرورش در هر سه حوزه اصلی پیشگیری از آسیب های اجتماعی ، یعنی (1) آموزش (2) ترویج (3) مراقبت ، دارای برنامه و فعالیت تعریف شده و جاافتاده است. در آینده ، تنها باید کوشش کنیم که چالش های پیش روی این برنامه ها را از سر راه برداریم و کمک کنیم که نرخ پوشش و کیفیت خدمات این برنامه ها ، افزایش پیدا کند.