تاریخ نگارش ۱۴۰۴/۰۷/۰۶
خدا، نیروی برتر و هماهنگی انسان با قوانین طبیعی: تأملی فلسفی درباره تقدیر، اختیار و اخلاق طبیعی
یکی از مهمترین پرسشهایی که همواره ذهن بشر را به خود مشغول کرده است، پرسش درباره وجود خدا، نظام هستی، و جایگاه انسان در این نظام است. انسان در طول تاریخ همواره تلاش کرده تا با استفاده از عقل، تجربه و ایمان، جایگاه خود و رابطهاش با جهان پیرامون را درک کند. در این مسیر، باور به نیروی برتر یا خداوندی که جهان را آفریده و قوانین آن را تنظیم کرده، یکی از پاسخهای اصلی به این سؤال بوده است.
از سوی دیگر، انسان به واسطه شرایط محیطی و جغرافیایی متفاوت، سبکهای زندگی و نظامهای اخلاقی و دینی متنوعی ایجاد کرده است که همگی به نوعی با قوانین طبیعی و نیازهای بقای جمعی هماهنگاند. در این مقاله قصد داریم رابطه میان این باورها، مفهوم اختیار، تدبیر، محدودیت دانش بشر و نهایتاً تقدیر را به صورت مفصل بررسی کنیم.
بخش اول: خدا و نیروی برتر به عنوان خالق نظام طبیعی
نظم و پیچیدگی شگفتانگیز جهان، از ذرات زیراتمی تا منظومههای خورشیدی، نشاندهنده وجود یک نظام قانونمند و منسجم است. باور به نیروی برتری که این نظم را ایجاد و حفظ میکند، در بسیاری از فرهنگها و مذاهب پایه و اساس فهم جهان بوده است.
این نیرو که در بسیاری از ادیان با نام خداوند شناخته میشود، نه تنها مبدأ خلقت بلکه قانونگذار اصلی نظام طبیعی نیز هست. قوانین فیزیکی، شیمیایی و زیستی جهان، بازتابی از اراده این نیروی برتر در قالب اصولی منظم و پایدار هستند.
این قوانین نه تصادفیاند و نه قابل تغییر توسط انسان، بلکه چارچوبی هستند که تمامی پدیدههای طبیعی در آن رخ میدهند. این چارچوب قانونمند، سیستم طبیعی را شکل میدهد که در آن هر رخداد، طبق قواعد مشخصی اتفاق میافتد. نیروی برتر(خالق ) با خلق این سیستم، زمینهای فراهم کرده است که جهان به صورت پویا و منظم به حرکت و تحول خود ادامه دهد.
بخش دوم: انسان، جغرافیا و شکلگیری دین بر اساس اخلاق طبیعی
انسانها در نقاط مختلف جهان، با شرایط اقلیمی، فرهنگی و جغرافیایی متفاوت زندگی میکنند. این تفاوتها باعث شده است تا انسانهای فرهیخته در هر جامعه ای سبکهای زندگی متفاوتی را بر اساس نیازها و شرایط خاص خود در قالب دین طراحی کنند.
با گذشت زمان، این سبکهای زندگی به نظامهای فرهنگی و اخلاقی تبدیل شدند که اساس بسیاری از آنها را اصول اخلاق طبیعی تشکیل میدهد. اخلاق طبیعی، مجموعهای از قواعد رفتاری است که بر اساس فطرت، عقل و نیازهای زیستی انسانها شکل گرفته و هدف اصلی آن بقای فرد و جامعه بوده است در واقع این سبک زندگی می کوشیده بقای فرد و جامعه را توامان حفظ کند.
دین به عنوان یکی از مهمترین نهادهای اجتماعی، چارچوبی را ایجاد کرده که این اخلاق طبیعی را در قالب اصول، دستورات و آموزههای دینی برای هدایت انسانها ارائه میدهد تا بقای جامعه و منفعت جمعی حفظ و حراست شود. بنابراین، دین را میتوان نمود عملی و اجتماعی اخلاق طبیعی دانست که با جغرافیا و شرایط هر جامعه هماهنگ شده است.
بخش سوم: اختیار، تدبیر و پیامدهای رفتار انسان
انسان به عنوان موجودی مختار شناخته میشود؛ یعنی قادر است انتخاب کند که مطابق قوانین طبیعی رفتار کند یا از آنها تخطی نماید. این اختیار به انسان اجازه میدهد که مسئولیت تصمیمات خود را بپذیرد و نتایج آنها را و سود و زیان آن را تجربه کند.
تدبیر یعنی تلاش برای هماهنگی رفتار با قوانین طبیعی بر اساس عقل و علم موجود بشر . انسان با استفاده از دانش و تجربه تلاش میکند تصمیمهایی اتخاذ کند که بیشترین سود و کمترین ضرر را به همراه داشته باشد.
هماهنگی: هنگامی که انسان با قوانین طبیعی هماهنگ عمل میکند، زندگی سالمتر، موفقتر و طولانیتری خواهد داشت و جامعه بشری نیز به سلامت و پیشرفت میرسد.
عدم هماهنگی: تخطی از قوانین طبیعی، چه در سطح فردی و چه اجتماعی، منجر به پیامدهای منفی، آسیب، نابودی و حتی مرگ فرد و نابودی یک جامعه و ملت میشود.
بخش چهارم: محدودیت دانش و تدبیر انسان و مفهوم تقدیر
علم و عقل انسان، علیرغم پیشرفتهای شگرف، محدود و ناقص است. جهان طبیعی به قدری پیچیده و گسترده است که هیچ انسانی نمیتواند به طور کامل و دقیق آن را درک کند. این محدودیت باعث میشود حتی با وجود تدبیر و تلاش، انسان گاهی دچار خطا و شکست های متعدد و مختلف شود.
مفهوم تقدیر، در این چارچوب به معنای پذیرش حاکمیت قوانین نامحدود سیستم طبیعت بر عقل محدود انسان است.
تقدیر نشاندهنده آن است که اراده نیروی برتر (خداوند) فراتر از درک و تسلط انسان است و نظام طبیعی حکمت و هدفی والا دارد که ممکن است برای بشر قابل فهم کامل نباشد.
خداوند با خلق سیستم طبیعت و قوانین نامحدود آن عملا بر تدبیر بشر اثر میگذارد چرا که هماهنگی با این سیستم یعنی تبعیت از نیروی برتر و مخالفت با آن یعنی در نهایت شکست فرد متخلف(تفسیر حدیث که میگوید تقدیر بر محاسبه گری ما چنان مسلط است که تدبیر به آسیب می انجامد) و باز هم تسلط نیروی برتر بر اراده و تدبیر بشر و اینگونه بشر در جبری از قوانین است ولی مختار است که طبق قوانین یا بر خلاف آن عمل کند و این یعنی تفسیر حدیثی که نه جبر است نه اختیار بلکه امری است بین این دو امر
تقدیر برخلاف تصور رایج از سرنوشت به عنوان چیزی خشک و تغییرناپذیر، یک چارچوب انعطافپذیر است که ضمن حفظ قوانین کلی، اختیار و تدبیر انسان را نیز به رسمیت میشناسد. به عبارت دیگر، تقدیر تعامل میان آزادی عمل انسان و حاکمیت قوانین طبیعی است.(تفسیر بداء)
بخش پنجم: پیامدهای فلسفی و عملی این دیدگاه
این دیدگاه امکان همزیستی عقلانیت علمی و باور دینی را فراهم میکند، جایی که خداوند به عنوان خالق قوانین طبیعی شناخته شده و علم ابزاری برای کشف این قوانین است.
با پذیرش این چارچوب، اخلاق طبیعی به عنوان مبنایی برای تنظیم رفتارهای فردی و جمعی مطرح میشود که هم منطبق با دین است و هم با دانش روز در واقع دین برای رسیدن و حفاظت و حراست از منافع جمعی بوده و هست و خواهد بود.
با توجه به اختیار و محدودیتهای خود، انسان به اهمیت تدبیر، تلاش و پذیرش پیامدهای تصمیمات خود پی میبرد و در عین حال، آرامش خاطر از پذیرش تقدیر و حکمت برتر (خالق )را کسب میکند.
در این دیدگاه هماهنگی بشر با قوانین طبیعت و سیستم طبیعی و اخلاق طبیعی باعث رسیدن فرد و جامعه به منافع مشترک و جمعی میشود و تخطی از آن به ضرر هم فرد و هم جامعه منتهی میشود
بشر در جامعه با تدبیر و تلاش بین منفعت جمعی و منافع شخصی پل و ارتباطی ایجاد میکند که به نفع همگان باشد و در نهایت در صورت موفقیت سود آن به جمع خواهد رسید و در صورت عدم موفقیت با اطمینان خاطر به حسن تدبیر نیروی برتر کمتر دچار اندوه میگردد
در این حالت هرگز بین منافع جمعی و فردی تعارضی نخواهد بود و در صورت تعارض اولویت با هدف غایی یعنی بقای جمعی و منفعت جمعی خواهد بود
نتیجهگیری
در نهایت، باور به وجود خدا و نیروی برتر به عنوان خالق نظام قانونمند طبیعت، و فهم انسان به عنوان موجودی مختار که باید در چارچوب این قوانین زندگی کند، چارچوبی فلسفی و منطقی برای درک جهان و زندگی فراهم میآورد.
این چارچوب نه تنها هماهنگی میان ایمان، علم و اخلاق را برقرار میکند، بلکه مفهوم تقدیر و بداء را به عنوان پذیرش حکمت و نظم فراگیر سیستم طبیعت در کنار اختیار انسان تفسیر مینماید. این دیدگاه، راهی برای زندگی عقلانی، اخلاقی و معنادار در دنیای پیچیده و پرچالش امروز ارائه میدهد.
