برنامه ریزی و کنترل تولید یک از زمینه های کاری اصلی علم مدیریت تولید را تشکیل می دهد. این شاخه به کاربرد متدولوژی های علمی برای حل مسائل موجود حوزه مدیریت تولید می پردازد؛ جایی که مواد یا سایر موارد مورد نیاز با جریان درون سیستم تولید، به شیوه ای سازمان یافته ترکیب شده و تغییر می یابند تا مطابق با سیاست های مدیریت در کنترل تولید منجر به ارزش افزوده شوند.
اهداف برنامه ریزی و کنترل تولید به طور شفافی تعریف شده هستند:
• کاهش زمان تاخیر (Lead time)
• میزان کار در جریان پایین (work-in-process)
• سطوح موجودی پایین
• نرخ استفاده از تسهیلات بالا
• هزینه های پایین تر تولید
رسیدن به این اهداف کار ساده ای نمی باشد. برای سادگی بیشتر، به طور عمده، سه زمینه کاری بسیار نزدیک به هم وجود دارند که اهمیت زیادی برای مدیریت تولید دارند و با بررسی جداگانه آن ها و بهبود در این زمینه ها می توان تا حد زیادی به اهداف فوق دست یافت:
۱- برنامه‌ریزی و کنترل ظرفیت:هماهنگ کردن ظرفیت سیستم تولیدی و تقاضای مشتری
۲- برنامه‌ریزی و کنترل مواد
۳- برنامه‌ریزی و کنترل فعالیت ها
۴- برنامه‌ریزی و کنترل منابع‌انسانی
همچنین از دیدی کلی‌تر می‌توان زمینه‌های فوق را به سطح برنامه ریزی استراتژیک، راهبردی و عملیاتی نیز تقسیم نمود. هر کدام این سطوح برنامه‌ریزی، مشارکت سطوح مختلف مدیریت با تاکیدات متفاوتی را می طلبند. در این بین، سطوح برنامه‌ریزی و کنترل میان مدت و کوتاه مدت، به علت ارتباط بیشتری که با فعالیت‌های تولید فوری درون سیستم دارند، از اهمیت بیشتری برخوردار هستند.
برنامه ریزی و کنترل فعالیت ها، سطح کوتاه مدت:
برنامه ریزی و کنترل فعالیت ها در سطح کوتاه مدت که با نام زمانبندی نیز شناخته می‌شود، یکی از مهم ترین بحث موجود در مدیریت کوتاه مدت تولید می‌باشد. در مساله زمانبندی، پیش‌بینی فروش به عنوان ورودی درنظر گرفته شده و حل مساله زمانبندی، زمانبندی جزئی برنامه کاری ایستگاه‌های کاری مختلف و وضعیت به‌کارگیری نیروی انسانی به عنوان خروجی در اختیار مدیریت تولید و سرپرستی اجرایی تولید قرار می‌گیرد.
نگاهی کلی به روند اجرای امور با استقرار سیستم زمانبندی تولید:
برخلاف روش متداول در بسیاری از سیستم‌های تولیدی، که پیش‌بینی سفارشات به عنوان ورودی سرپرستی سالن تولید درنظر گرفته شده و در نتیجه لازم است سرپرست تولید شخصاً و غالباً به‌صورت ذهنی به برنامه‌ریزی تولید، تخصیص منابع و دستگاه بپردازد، در سیستم برنامه‌ریزی تولید، با دادن پیش بینی تولید به سیستم زمانبندی تولید، نقشه زمانی کامل ترتیب انجام کارها، تخصیص منابع و منابع انسانی به ایستگاه های کاری در اختیار سرپرست تولید قرار خواهدگرفت. بدین ترتیب، علاوه بر اطمینان از امکان پذیری اجرای درخواست واحد فروش، مدیریت تولید دید کاملی از میزان منابع کاری آزاد داشته و می‌تواند نسبت به برنامه ریزی برای استفاده بهینه از آن ها اقدام نماید. این موضوعی است که در سیستم‌های سنتی مغفول مانده و در نظر گرفته نمی‌شود. همچنین به راحتی می توان نسبت به ارزیابی عملکرد سیستم و بهبود شاخص‌های بیان شده در قسمت قبل اقدام نموده و سیستم را بهبود بخشید.
به‌طور خلاصه می‌توان سیستم برنامه ریزی و کنترل تولید را پس از استقرار سیستم زمانبندی تولید به صورت زیر توصیف نمود:
1. دریافت ورودی سیستم: دریافت ورودی‌های سیستم شامل پیش بینی فروش، کارسنجی و زمان‌سنجی تولید
2. تعیین قوانین پایه و بایدها و نبایدهای‌تولید: اگرچه بهره‌وری مبنای اصلی قانون‌گذاری برای برنامه تولید است اما در جایی که کیفیت به خطر بیوفتد، مبنای قوانین به نفع کیفیت تغییر می‌نمایند.
3. اجرا و کنترل برنامه: مبنا قرار دادن برنامه زمانبندی مربوط برای اجرا در سالن تولید. در این مرحله، سرپرست تولید مسئول اجرای گام به گام مراح تولید طبق زمانبندی از پیش تعیین شده خواهد بود و میزان مغایرت اجرا با برنامه را گزارش خواهد نمود.
4. شناسایی مشکلات، اقدامات اصلاحی: پس از هر مرحله اجرای برنامه، مدیریت تولید به تحلیل اختلافات و انحرافات واقعیت نسبت به برنامه زمانبندی پرداخته و در نتیجه به مشکلات موجود در سیستم که درنهایت می توانند به عدم کارکرد مناسب سیستم در تولید محصول نهایی با کیفیت مناسب در زمان مناسب می شود را شناسایی نموده و قبل از ایجاد مشکلات بیشتر به اصلاح آن بپردازد. همچنین امکان خواهد داشت اختلاف به وجودآمده ناشی از در نظر گرفتن یک محدودیت یا مساله خاص مجموعه مذکور باشد که در سیستم زمانبندی در نظر گرفته نشده اند. مقایسه واقعیت و برنامه پیش بینی شده امکان کشف این محدودیت و نکات را به مدیریت تولید خواهد داد.
5. دروس آموخته، بهبود سیستم زمانبندی: در مرحله بعد از مشکل به وجود آمده و دروس آموخته متعاقب آن برای بهبود سیستم زمانبندی تولید استفاده خواهد شد. به این ترتیب در مدت کوتاه سیستم زمانبندی تولید برای مجموعه مربوط به صورت سفارشی شده کامل در آمده و بهتر از هر ذهنی قابلیت برنامه ریزی کوتاه مدت فعالیت ها را با ضریب اطمینان بالایی خواهد داشت. به این ترتیب با توسعه سیستم نگرانی‌ای برای پیچیده‌تر شدن و کاهش ضریب اطمینان سیستم تولید وجود نخواهد داشت.
