واکاوی رویکرد روانکاوانه کارکرد رابطه در رمان همسایه‌ها اثر احمد محمود - کاویان امینی

مقدمه

رمان همسایه‌ها نوشته احمد محمود (احمد اعطا 1310-1381) در سالهای 1342 تا 1345 به رشته تحریر درآمد. در ابتدا که ناشری آن را چاپ نمی کرد، بخش هایی از آن توسط مجله فردوسی به چاپ رسید. مدتی بعد در سال 1355 توسط انتشارات امیرکبیر در هزار نسخه به چاپ رسید. پس از انقلاب اسلامی، این رمان به دلیل وجود صحنه های اروتیک و مسائل سیاسی هرگز اجازه چاپ دریافت نکرد. اما نسخه افست آن کماکان در دست دستفروشان خیابان انقلاب درحال فروش است. به گفته مهدی یزدانی‌خرم (1358)، روزنامه نگار و رمان نویس، تا حدود سال 1394 قریب به یک میلیون و هشتصد هزار نسخه فقط در تهران نسخه های قاچاقی این رمان به فروش رسیده است. آماری که هرچند اگر موثق هم نباشد اما دلالتی بر عدم فراموشی رمان توسط مخاطبان کتاب دارد. خود احمد محمود در جایی اعلام کرده بود که این رمان خوش اقبال ترین و در عین حال بد اقبال ترین اثر اوست. علت انتخاب این رمان برای مقاله پایان ترم توسط من، این است که احساس میکنم هنوز احمد محمود و به ویژه رمان اولش همسایه ها، دیر کشف شد و اکنون نیز به طور کامل کشف نشده؛ داستان را می توان با نظریات و دیدگاه های مختلفی خوانش کرد. فروید، لاکان و به ویژه مارکس به دلیل جریان های سیاسی موجود در عصری که رمان در آن روایت می شود. هدف من اما بررسی آرای روانکاوی فروید در روابط عاشقانه حاکم بر داستان است، البته با تمرکز بر رابطه خالد و بلور خانم و تاثیر آن در رشد شخصیت خالد؛ به ویژه با بررسی سه گانه اید، ایگو و سوپرایگو. اما گاهی نیز ممکن است ارجاعی به نظریات دیگر فروید یا حتی نظریات برخاسته از آرای فروید (مانند قانون پدری لاکان) داده شود. اما هدف واکاوی کارکرد رابطه خالد با بلور خانم است. در ادامه از ابتدای رمان، به بررسی نظریات فروید و تاثیر رابطه عاشقانه خالد و بلور خانم، رابطه خالد با پدر و مادر و در نهایت چگونگی میل او به واقعیت می رسیم.

مفاهیم مورد بررسی :

فروید برای شخصیت انسان سه جنبه اید، ایگو و سوپر ایگو[1] تعریف کرده است :

1.اید (نهاد) : بخش ناخودآگاه شخصیت، منبع امیال غریزی، لذت جویانه یا لذت های بیش از حد[2]

و البته پرخاشگری که به نظر فروید از بدو تولد همراهش هستند.

2.ایگو (خود) : بخش خودآگاه شخصیت، بخش منطقی که بین امیال "اید" و محدودیت های اجتماعی یا حتی "سوپر ایگو" میانجیگری کرده و تعادل بر پا می کند.

3. سوپرایگو (فراخود) : به نوعی درونی شده محدودیت های اخلاقی که در واقعیت بیرون حاضر است. و معمولا توسط والدین در کودکی به شخص آموخته می شود. کار سوپر ایگو اعمال محدودیت ها بر امیال فرد است. به شکل نوعی حس گناه یا عذاب وجدان. سوپر ایگو را می توان درونی شده ی قانون پدر[3] ژاک لکان دانست. در سوپر ایگو تمامی محدودیت های اخلاقی که از ارکان جامعه به فرد منتقل شده وجود دارد، با این تفاوت که آنها درونی شده اند و جنبه ناخودآگاهی یافته اند.

در مقدمه گفته شد که هدف، بررسی کارکرد یا کارکرد های رابطه نامتعارف بین خالد و بلورخانم است. رمان پانصد صفحه ای همسایه ها که در شمار مهمترین آثار ادبیات داستانی کشور ما محسوب می شود، از همان ابتدا با این مسئله عجیب شروع می شود که بلور خانم مشغول کتک خوردن از امان آقا ست. بلور خانم اجاقش کور است و امان آقا بیماری تناسلی دارد و نمی توانند بچه دار شوند. پس از منظر روانکاوی بالینی، منطقی ست که بلور خانم میل به شخص دیگری داشته باشد و \ذیرفتنی ست که امان آقا رحم نداشته باشد و به این شدت همسرش را کتک بزند. اما خالد، پسری نوجوان در ابتدای داستان که کاری جز درس خواندن و بازی کردن و کمک به اوس حداد (پدرش) تا کنون نکرده و حتی ارتباطش در جامعه به عنوان یک بچه است، چرا خالد چنین میلی دارد؟ فروید در نظریه عقده ادیپ[4] پنداشته که تا قبل از پنج سالگی یک پسر به مادر خود میل دارد و خود را در رقابت با پدر می بیند. اما پس از شناخت خود و تعریف هویت خود (حداقل برای خودش) این مسئله کمرنگ شده اما به جای آن، سرکوب های پدری و یا سرکوب هایی که نتیجه تعارض امیال نهاد با یک امر بیرونی ست (مانند فرهنگ یا دین یا حتی آموزش توسط اغلب دیگری بزرگ و گاهی دیگری کوچک) درونی شده و آنگاه فراخود شکل می گیرد. خالد در رمان نوجوانی ست سرکوب شده، از همان ابتدا با درس خواندنش مخالفت می شود، زیرا پدر میخواسته او کنارش کار کنه (مرد باید وقتی میزنی پشتش خاک بلند بشه)[5] و جز شیطنت هایی با ابرام و حسنی، دیگر کاری ندارد جز کار کردن در کنار پدر؛ به نوعی پدر میل خالد را سرکوب کرده، اما نه میل جنسی! بلکه میل به درس خواندن و مدرسه رفتن را! خالد جز کنجکاوی هیچ کاری ندارد که در اوقات فراغت خویش انجام دهد. پس از همان ابتدا، با بلورخانم ارتباط برقرار می کند زیرا هنوز به بلوغ ذهنی نرسیده و خام است. نمی داند چرا امان آقا مدام بلور خانم را با تسمه یا کمربند می زند، نمی داند چرا بلور خانم از امان آقا جدا نمی شود وقتی چنین اتفاقاتی رخ می دهد، حتی معنای واژه نامرد را که بلور خانم به امان آقا گفته را نمی داند! پس سعی می کند از او بپرسد، بلور خانم هم جای تسمه هارا به او نشان می دهد و خالد در شرف بلوغ، حال دل مشغولی ای پیدا می کند. دوست دارد بیشتر کاوش کند. بنابراین تمام اوقات فراغتش اختصاص پیدا می کند به خلوت کردن با بلور خانم، اما بلور خانم آدم پلیدی نیست. او فقط کمبود ارضای میل جنسی دارد، و خالد هیجان زده در پی کشف میل جنسی. اما این ارتباط که در نهایت توسط خالد (یا بهتر است گفت سوپرایگوی خالد) سرکوب می شود، چه تاثیری بر شکل گیری هویت و شخصیت خالد دارد؟

1.در جستجوی منطقه امن : در آثار فروید و لکان به طور مستقیم درباره منطقه امن صحبتی نشده، اما می توان با اندکی تحلیل متوجه برخی پژوهش های این دو شخص شد. خالد در اوضاع امنی به سر نمی برد، حق تحصیل از او گرفته شده؛ جز آتیش سوزاندنی که بعد ها منجر به دستگیری خالد در ابتدا می شود، اساساً هیچ کاری نمی تواند انجام بدهد. تنها جایی که خالد می تواند اندک آرامشی پیدا کند، در آغوش یک زن بزرگسال است. زیرا تداعی کننده دوران کودکی و مادر است. به ویژه بعد ها که پدر خانه را ترک کرده و به نوعی خالد راحت تر می تواند به این فرایند دامن بزند. (فقدان سلطه پدری) و ویژه تر آنجا که خالد آرام آرام وارد جو سیاست می شود که بسیار خطرناک است. اعلامیه پخش کردنش در خیابان حکومتی کار ساده ای نیست و خطر دستگیری دارد، و همین میل خالد را برای جستجوی منطقه امن بیشتر می کند. اما در نهایت این رابطه ادامه پیدا نمی کند. لکان در سمینار یازدهم خود درباره این موضوع صحبت می کند که انسان همواره دارای میل و فقدان است و تقویت امنیت روانی، کاذب و موقتی ست زیرا همواره فقدان احساس می شود.[6] اما این تنها یکی از دلایل است که رابطه بین خالد و بلور خانم ادامه پیدا نمی کند.

2. تحول شخصیت و گسست با امر نمادین[7] : خالد در آغوش بلورخانم به بلوغ می رسد و با دنیای کودکانه خداحافظی کرده و وارد دنیای بزرگسالی می شود. فروید معتقد است که این نوع رابطه در سن کم ممکن است شخص را دچار تثبیت شدگی در آن حالت بکند. به این معنی که فرد در آینده در روابط دیگر خود نتواند رابطه سالمی داشته باشد.[8] چنانچه که بعد ها خالد نمی تواند با سیه چشم ارتباط درستی برقرار کند و حتی به راحتی با او صحبت کند. زیرا رابطه ای نامتعارف در سن کم داشته؛ لکان اما این امر را از دید فروید ادامه داده و به زبان شناسی متصل اش کرده در چارچوب خاصی دارای ساختار تلقی کرده و بر اساس آن گفته که ممکن است فرد تثبیت شود، اما در مرحله ای که نام آن را امر خیالی یا مرحله خیالی انگاشته، و وقتی فرد در آن مرحله تثبیت شود، به نوعی وارد مرحله نمادین نمی شود و به مفهومی دیگر، درکی دقیق از هویت خود و دیگری ای که نسبت به او میل دارد، نخواهد داشت. درکی از نقش های جنسیتی و زبان کردن میل به طور صحیح نیز نخواهد داشت. در نهایت، هر دو بر این باورند که این نوع رابطه در سن کم، موجب تاثیر منفی بر رشد شخصیتی و شکل گیری هویت خواهد داشت. زیرا فرد در این رابطه، همان کارکردی را دارد که فرد در کودکی با مادر دارد. همان جستجوی منطقه امن، و یک دیگری بزرگ که بیشتر می تواند از او بیاموزد تا اینکه تعاملی محض داشته باشد. علت این که خالد مدام درحال کنکاش در بلور خانم و رابطه اش با امان آقاست همین است، زیرا بلور خانم نقش دیگری بزرگ را در حال ایفا کردن است. از طرفی، وقتی خالد وارد دنیای سیاست می شود، ورودش به دنیای سیاست بیشتر اتفاقی ست تا اینکه خواست او باشد. خالد هرگز به طور منطقی درباره اعمال حزب فکر نمی کند. مشکلی با جابجا کردن چمدان پر از کتاب در ترمینال ندارد و حتی بداهه وارانه نام عندلیب را برمی گزیند و می گریزد. در هنگامی که تحت تعقیب است، به طور غریزی سر قرار با سیه چشم می رود درحالی که شفق و پندار درباره آفتابی نشدنش به او هشدار داده بودند. دقیقا غریزه واژه مناسبی ست، زیرا خالد کماکان در مرحله خیالی به سر می برد. این دو کارکرد مهم این رابطه بود، اما سوال اصلی اینجاست، چرا این رابطه به سرانجام نمی‌ رسد و تمام می شود؟ اصلا نقش مادر چیست؟

3. سلطه پدری اما اینبار توسط مادر : مادر خالد در رمان به نوعی نقش پدر را در قانون پدری لکان بازی می کند. هر موقع خالد پیش کفتران درحال صحبت با بلور خانم است، صدای کبکاب[9] مادرش را می شنود و بیخیال می شود. مادر حتی هنگامی که درباره رابطه خالد با بلور خانم می فهمد، نگاه های نیش داری به بلورخانم دارد. شاید این را بتوان حسادت مادرانه تعبیر کرد و به نظریات فروید بست داد که شاید این نیز بخشی از عقده ادیپ باشد، حسادتی که مادر به زنی دارد که برای فرزندش نقش مادر یا بهتر است گفت دایه عزیز تر از مادر را بازی کند. جالب است حتی در پایان که خالد به زندان می افتد، بلورخانم سعی می کند مدام به دیدار و ملاقات او بیاید. اما درواقع مادر کماکان به عنوان قانون پدر، حتی به صورت ناخودآگاه هم که شده، درحال سرکوب این رابطه است.

4. غلبه سوپرایگو و پایان رابطه : درست زمانی که اوس حداد تصمیم میگیرد برای درآمد بیشتر به کویت برود،خالد تازه سیاسی شده به قهوه خانه امان آقا می رود و آنجا کار می کند. آنجا تمام کارگران شرکت نفت و افراد مشغول صحبت های سیاسی هستند و به نوعی محرک خالد برای میل بیشتر به دنیای سیاست؛ اما امان آقا شوهر بلور خانم است. اینجا جایی ست که با سه گانه نهاد، خود و فراخود کار داریم. نهاد خالد و ناخودآگاهش کماکان میل به رابطه با بلورخانم دارد. اما این بار عذاب وجدان و حس گناهی که فراخود به خالد می دهد، این امکان را از او میگیرد. مخصوصا حالا که خالد برای امان آقا کار می کند، این حس تشدید تر می شود. حال لابد ایگو (خود) بیاید و میانجی گری کند تا خالد به طور منطقی و آگاهانه بیخیال این رابطه شود. اما آیا دلیل منطقی وجود دارد؟ خیر! تمامی دلایل خالد احتمالا برگرفته از فراخود یا همان سوپرایگوست. همان هنجار های دینی و فرهنگی جامعه یا ارزش ها که درونی سازی شده و موجب جلوگیری از پیشرفت این ارتباط می شود. در واقع دلایلی کاملا برخاسته از وجدان و اخلاقیات، اینجاست که سوپرایگو کار می کند و موجب اتمام یک رابطه می شود. شاید اگر ارتباط با سیه چشم زودتر رخ میداد دلیلی حتی اندک منطقی و برخاسته از ایگو تلقی می شد، اما اکنون خیر. شاید بتوان نقش جدید او در جامعه و ورود او به یک حزب سیاسی را تعیین کننده دانست اما همچنان سوپرایگو پیشتاز است.

نتیجه گیری : رابطه بلور خانم و خالد تنها یک ماهیت اصلی دارد، و آن جستجوی منطقه امن برای خالد است. منطقه ای عاری از هر گونه مسئله سیاسی، کار سخت و شیطنت های کودکانه. اما طولی نمی کشد که هم مادر به طور ناخودآگاه، هم سوپرایگو به این رابطه پایان می دهند. اگرچه این رابطه کوتاه مدت و گذرا بود اما تاثیر آن تا آخرین لحظه بر خالد و فرآیند شکل گیری هویتش و ورود او به مرحله نمادین وجود داشته و دارد.

منابع و مأخذ :

فروید، زیگموند – توتم و تابو – نشر نگاه

فروید، زیگموند – سه رساله درباره نظریه جنسی – نشر نگاه

فروید، زیگموند – ایگو و اید – نشر پندار تابان

وانیه، آلن – لاکان – نشر روشنگاه

Seminar IV : the Object Relation

Seminar XI : les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse

پاورقی ها :

[1] Id, ego, superego

[2] Le jouissance (in French)

[3]Nom du pere

[4] Oedipus complex

[5] جمله اوس حداد به خالد

[6] Seminar XI : les quatre concepts fondamentaux de la psychanalyse

[7] La symbolique

[8] Freud – three essays on the theory of sexuality 1905

[9] نوعی چهارپایه