یکی از راه های کشف حقایق باستانی تاریخ ایران و همچنین یکی از راه های نفوذ به قلب تاریخ و مطالعه ی ابعاد آن، مراجعه به ادبیات فارسی است.
ریشه های جان تاریخ در ادبیات پیوند خورده و ما با مطالعه ی منابع نوشتاری معتبر میتوانیم درباره ی گذشتگان، اساطیر، اداب و رسوم، عقاید، فرهنگ و هنر و... به مطالب ارزشمندی دست پیدا کنیم.
حال، بیان ابعاد وابستگی تاریخ به ادبیات در این مقال نمیگنجد و هدف ما در این چند استوری، بیان ابعاد تاریخی بخشش(انفاق)، تعاون و... است و همچنین بیان ارتباط بخشش و بخشندگی با ادبیات فارسی است.
شعرای فارسی زبان همواره در اشعار خود به مسئله ی بخشش اشاره کرده اند و درآمیختن این کلمه با صناعات ادبی، خود نمونه ی بارز اثرگذاری مثبت در جهت تببین فرهنگ انسانی است.
عملی که شاعران بزرگ فارسی زبان از فردوسی و مولانا و حافظ گرفته تا سنایی و سلمان ساوجی، با دقت و لطافت بسیاری آنرا به رشته ی تحریر دراورده اند.
در منابع نوشتاری جهان اسلام از جمله مهم ترین منابع آن یعنی قران کریم نیز به مسئله ی بخشش و انفاق بسیار پرداخته شده و از ان به عنوان عملی یاد میشود که دارای پاداش های دنیوی و اخروی است که میتواند در سرنوشت انسان تاثیر بسزایی بگذارد
فطرت و ذات انسان در ابتدای خلقت پاک و منزه بوده است اما گاهی افراد با مراقبت نکردن از این گنج پرارزش، موجب کمرنگ شدن این خصائص و ویژگی ها در وجود خود شده اند. با یاری جستن از قران کریم و رجوع به فرهنگ باستانی خود، میتوانیم روحیه ببخش را در خود زنده کنیم و ارامش روحی و روانی حاصل از آن را به خود برگردانیم و اثار مثبت این کار خیر را زندگی خود ببینیم.
و همچنین باید بدانیم که گرفتاری و مصیبت فقط برای همسایه نیست و ممکن است ماهم در پستی و بلندی روزگار، پایمان به حلقه ی دام مصائب گرفتار شود، پس امروز بر مبتلا بخشنده باشیم تا فردا اگر ابتلای مصائب گریبانگیرمان، بر ما ببخشند.
(دائما یکسان نباشد حال دوران...)
بهتر است که مردم هنگام سلامتی به فکر درماندگان باشند چرا که رسیدگی به امور مسکینان رفع بلاست و از طرفی زمان درماندگی همهی مردم خود را محتاج دعا میبینند و تلاش در انجام امر خیر دارند و اگر محتاجی از تو چیزی طلب کرد و به او ندادی مجازات کار تو این خواهد بود ستمگر به زور از توخواهد گرفت.
به روزگار سلامت شکستگان دریاب
که جبر خاطر مسکین بلا بگرداند
چوسایل از تو به زاری طلب کند چیزی
بده و گرنه ستمگر به زور بستاند
(گلستان. ۱۱۵)
امروزی ها به این قانون، "کارما" میگویند
به قول شاعر:
از همان دست که دادی به تو برخواهد گشت.
اشخاصی که در معرض کارهای بشر دوستانه قرار میگیرند به طور خودکار موجبات افزایش ایمونوگلوبین را درخود فراهم میآورند که این امر به بهبود سیستم ایمنی آنها کمک میکند.
(کاتلین هال، 1389 ،ص72 )
با توجه به این که صفت مثبت بخشندگی و صفت منفی خسیس بودن نقش مهمی در پیشرفت و رسیدن به سعادت دارند بررسی این دو دلیل مؤثر بر شادکامی و کامیابی در محتوای اخلاقی گلستان و بوستان سعدی و کتابهای روان شناسی معروف و پژوهشگران ادب فارسی میتواند برای علاقه مندان به موضوع روان شناسی موفقیت به ویژه آثار سعدی مفید باشد.
اهمیت بخشش نزد پیامبر به اندازهای است که حتی اگر کسی توان بخشندگی ندارد باید مواظب هزینههای زندگی و شیوهی مصرف خود باشد. ازسویی ختم نبوت (ص) بخشش را آن اندازه مورد توجه قرار داده است که حتی مردم هنگام خریدِ مایحتاج روزانهی خود دست بخشندگی از جیب بیرون آورند.
نیم نانی گر خورد مرد
خدای بذل درویشان کند نیم دگر
(گلستان. درسیرت پادشاهان. ۵۱)
بزرگی بدون بخشندگی به دست نمیآید.
همانگونه که تا دانهای نکاری چیزی نخواهد رویید.
بزرگی بایدت بخشندگی کن
که دانه تانیفشانی نروید
(گلستان. سیرت پادشاهان. ۷۵)
برای به دست آوردن دل دوستان حتی اگر املاک پدررا بفروشی و برای نیک خواهان و هرچه درخانه داری به آتش بکشی بهتر است، به او نیکی کنی.
«لَن تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنفِقوا مِمّا تُحِبّونَ»
هرگز نايل نمىشويد به برّ و احسان و تفضّل الهى تا اينكه انفاق و بذل كنيد از چيزهايى كه دوست مىداريد و علاقهمند هستيد به آنها.
(آل عمران. ۲٩)
تادل دوستان به دست آری
بوستان پدر فروخته به
پختن دیگ نیک خواهان را
هرچه رخت سراسات سوخته به
با بداندیش هم نکویی کن
دهن سگ به لقمهای دوخته به
(گلستان. سیرت پادشاهان. ۱٩)
اصلاً انسان آزاده نمیتواند بخشندگی نکند چرا که:
قرار درکف آزادگان نگیرد مال
نه صبر در دل عاشق نه آب در غربال
(گلستان. سیرت پادشاهان. ۵۷)
همچنین در جایی دیگر سعدی در حکایت جدال سعدی با مدعی میگوید:
«گفت: غلط گفتی که بندهی درماند. چه فایده چون ابر آذارند و نمیبارند و چشمهی آفتابند و برکس نمیتابند.
بر مرکب استطاعت سوارانند و نمیرانند.
قدمی بهر خدا ننهند و درمی بی من و اذی ندهند. مالی به مشقت فراهم آرند و به خست نگه دارند. و به حسرت بگذارند.
چنان که حکیمان گویند:
سیم بخیل وقتی از خاک برآید که وی درخاک
رود.»
( گلستان. جدال سعدی بامدعی. ص ۲۴۸)
در حکایتی دیگر شخصی کسی را که نیازمند نوشدارو است به بازرگانی راهنمایی میکند که در بخل شهرهی آفاق بود به گونهای که اگر به جای نان خورشید را در سفرهی او بود مردم از نور آن بی بهره میماندند.
«فلان بازرگان نوشدارو دارد اگر بخواهی باشد که دریغ ندارد. گویند آن بازرگان به بخل معروف بود.
گربه جای نانش اندر سفره بودی آفتاب تا قیامت روز روشن کس ندیدی در جهان»
(گلستان. فضیلت قناعت. ۱۵۱)
در آیه ۲۶۱ سوره بقره می خوانیم:
مَثَلُ الَّذینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فی سَبیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّهٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابلَ فی کُلِّ سُنْبُلَهٍ مِائَهُ حَبَّهٍ وَ اللَّهُ یُضاعِفُ لِمَنْ یَشاءُ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلیمٌ
کسانی که اموال خود را در راه خدا انفاق می کنند همانند بذری هستند که هفت خوشه برویاند که در هر خوشه، یکصد دانه باشد و خداوند آن را برای هر کس بخواهد (و شایستگی داشته باشد) دو یا چند برابر می کند و خدا (از نظر قدرت و رحمت) وسیع و (به همه چیز) داناست.
خداوند تاکید فراوانی دارد که به دنبال انفاق خود هیچ منتی بر فرد نیازمند نگذاریم. حتی در آیه ۲۶۳ سوره بقره می فرماید:
*قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَ مَغْفِرَهٌ خَیْرٌ مِنْ صَدَقَهٍ یَتْبَعُها أَذیً وَ اللَّهُ غَنِیٌّ حَلیمٌ*
*گفتار پسندیده (در برابر نیازمندان) و عفو (و گذشت از آنها) از بخششی که آزاری به دنبال آن باشد بهتر است و خداوند، بی نیاز و بردبار است*
بنابراین اگر نیازمندی را با زبان خوش رد کنید یا برای او طلب مغفرت کنید بهتر از آن است که صدقه ای به او بدهید و سپس او را آزار دهید.
و همچنین خداوند در آیه ۲۶۴ سوره بقره، انفاق همراه با منت را مانند لایه نازکی از خاک بر سنگ سخت می داند. در این خاک اگر بذری هم قرار بگیرد هرگز نخواهد رویید بلکه بعد از بارانی تند هیچ اثری از آن باقی نخواهد ماند:
*یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بالْمَنِّ وَ الْأَذی کَالَّذی یُنْفِقُ مالَهُ رِئاءَ النَّاسِ وَ لا یُؤْمِنُ باللَّهِ وَ الْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَفْوانٍ عَلَیْهِ تُرابٌ فَأَصابَهُ وابلٌ فَتَرَکَهُ صَلْداً لا یَقْدرُونَ عَلی شَیْءٍ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ لا یَهْدی الْقَوْمَ الْکافِرینَ*
*ای کسانی که ایمان آورده اید، صدقه های خود را با منت آزردن باطل نکنید، مانند کسی که مال خود را به ریا و خودنمایی به مردم انفاق می کند و به خدا و روز واپسین ایمان ندارد، که (کار او) مثل سنگ سخت و صافی است که خاکی (اندک) بر آن نشسته، پس باران تند و درشتی به آن برسد و آن را سنگی صاف (و بدون خاک و گیاه) واگذارد (صدقه او نظیر آن خاک است. و ریاکاران) به چیزی از آنچه کسب کرده اند دست نمی یابند و خداوند مردم کافر را هدایت نمی کند.
اگر بخواهیم درباره ی بیان ابعاد انفاق بخشندگی در قران کریم و احادیت ائمه بزگوار علیهم السلام و نمود این احادیث در زندگی شخصیشان بپردازیم، نیازمند ساعت ها بحث و گفتگو است و سعی بنده بر این بود که جهت خالی نبودن عریضه، به بیان چند نمونه از این ایات بپردازم و بعدها مفصلا در این باره ی ابعاد قرانی این مسئله خواهیم پرداخت.
«لَا تَسْتَحْىِ مِنْ إِعْطَاءِ الْقَلِيلِ فَإِنَّ الْحِرْمَانَ أَقَلُّ مِنْهُ:
از بخشش اندک شرم مدار که محروم کردن از آن کمتر است.»
(نهجالبلاغه ص ۶۱۸ حکمت ۶۷)
گرت ز دست برآید چو نخل باش کریم
ورت زدست نیاید چوسروباش آزاد
(گلستان. آداب صحبت. ۲۹۵)
در پایان سخن میتوانیم نتیجه بگیریم که توجه به بخشندگی و دوری از حسادت و بخل، دو کلید بسیار مهم برای ورود به قلعه ی خوشبختی است.
اگر میخواهید طعم سلامت را بچشید، بخشنده باشید و با بخشنده بودن، سلامت و ارامش روحی و روانی را به خود برگردانید.
موضوع بخشندگی و بخشش در ادبیات فارسی اهمیت فراوانی داشته و دارد.
شاعران اخلاق گرا بخصوص سعدی قصد داشت تا به مردم بگوید که به این امر دقت بسیاری داشته باشند.
سعدی درعین حال که معلم اخلاق است یک روان شناس هم هست. او خوب میداند که عمل به این اصول اخلاقی میتواند یک آدم خود ساخته بسازد.
مطالب روانشناسی موفقیت که در کتاب غربیان از آن سخن رانده میشود، قرنها پیش مورد توجه نویسندگان و شاعران فارسی زبان بوده است.
