برای انسان تفاوتی ندارد بر بلندای کوه، درخلوتی دلفریب یا در گوشه‌ای از شهر شلوغ، هر جا که باشد می تواند از دروازه های خیال بگذرد و فرمانروای مطلق ذهن خود شود. عالم خیال تنها قلمرو بی پایانی است که زمین و زمانش در اراده ذهن ما قرار دارد. خیالپردازی بشری، به عنوان یک فعالیت ذهنی و خصوصیت برجسته، همواره جزء عناصر اساسی فرهنگ و تاریخ انسان‌ها بوده است. این توانمندی به انسان امکان بازتولید تصاویر، نجواها، ایده‌ها و داستان‌ها را بصورت تجسم‌های نوآورانه در ذهن فراهم می سازد. خیال پردازی امری تقریبا غیرارادی بوده و به صورت ناخودآگاه اتفاق می افتد. خیال پرداز با شکستن قید و بند های زندگی واقعی، به چیزی فراتر از واقعیت های روزمره دست پیدا می کند. بی شک این ابزار قدرتمند در ایجاد و تغییر جهان بشریت سهم بزرگی داشته است، زیرا از یک سو در شکل گیری نوآوری‌ها، اختراعات و پیشرفت علم و فناوری اثر گذار بوده و از سوی دیگر، در قلمرو هنر و ادبیات، زمینه ایجاد آثار هنری و ادبی کمال یافته ای را فراهم ساخته است.
خیال پردازی هر کس از دوران کودکی آغاز می شود و به مرور، به جنبه‌های مهمی از توسعه فکری و اجتماعی می انجامد. کودکان بر اساس خلاقیت و توانایی تجسم خود، داستان‌ها، شخصیت‌ها، و دنیاهای مختلفی را خلق می کنند و نسبت به شرایط زیست شان، تا آنجا پیش می روند که ممکن است، ارتباط شان با دنیای واقعی قطع گردد. این روند در توسعه ذهن آنها عملکرد بی بدیلی دارد، زیرا با ایجاد داستان‌ها و نقش‌آفرینی درآنها، مهارت‌های حل مسئله، تفکر انتقادی، و خلاقیت خود را تقویت می‌کنند. زمانی که کودک، داستان‌ها و موقعیت‌های خیالی خود را با دیگران به اشتراک می‌گذارند، مهارت‌های گفتاری، دایره واژگان، و ساختار جملاتش نیز تقویت می شود.
خیال پردازی کودکان به آنها امکان تجربه احساسات مختلف در دنیایی مطمئن و کنترل شده می دهد و این فرآیند به کاهش استرس، ترس، و افزایش اعتماد به نفس آنها کمک می‌کند. با فراگیری راه‌حل‌های مختلف برای موقعیت‌های مختلف در عالم خیال، مهارت حل مسئله نیز در آنها تقویت می شود. کودکان می توانند به صورت گروهی خیال پردازی کنند و در این روند امکان تعامل با دیگران، تبادلات اجتماعی و مهارت‌های ارتباطی آنها به سوی تعالی سوق می یابد. بطورکل، خیال پردازی به کودکان این امکان را می‌دهد که به شکل خلاقانه‌تری با دنیای اطرافشان ارتباط برقرارکنند واز این تجربه‌ها برای توسعه انواع مختلف مهارت‌ها و توانمندی‌ها و تجربه جهان پیرامون خود بهره برده و با ذهنی باز به هنرمندان، نویسندگان، صنعتگران و مدیران خلاق آینده تبدیل شوند.
خیال پردازی در زمینه‌های مختلف هنری ترکیبی از دیدگاه ها و خلاقیت های ذهنی یک هنرمند است. نویسندگان از خیال پردازی برای خلق داستان‌ها، شخصیت‌ها، و دنیاهای خیالی در رمان‌ها، داستان‌ها، و اشعارشان بهره می برند. نقاشان و هنرمندان تجسمی از از آن برای ایجاد تصاویر و آثار هنری استفاده می‌کنند و در دنیای سینما و تئاتر، خیال پردازی در ساخت تصاویر بدیع و جلوه‌های ویژه نقش اصلی را ایفا می کند. موسیقیدانان نیز از پیچیده ترین نوع خیالپردازی برای ایجاد ملودی‌ها، نت‌ها، و قطعات موسیقی سود می جویند. ناگفته نماند در زمینه علوم و فناوری، خیال پردازی به عنوان نیروی محرک برای ایجاد اختراعات و نوآوری‌های بشری نقش آفرین اصلی بوده است.
حقیقت این است که بالندگی هنر در طول تاریخ با الهام از طبیعت، توام با خیال‌بافی به وجود آمده؛ اما داستان تنها به این موضوع ختم نمی‌شود. نکته بسیار مهمی که در تکمیل فرآیند خیالپردازی مشارکت دارد، حضور در این عالم از طریق هدف‌گذاری است. گفتیم که خیالپردازی عملی ناخودآگاه است، اما اگر در ذهنمان بدنبال پاسخ به پرسشی باشیم، خیال غنا می‌یابد. دیده‌اید که کودکان از طریق پرسش‌های متعدد، گاهاً احمقانه، گستره شناختی خود را با خیال‌بافی در هم می‌آمیزند؟ هنرمندان نیز از همین رویه بهره برده با پرسش‌های خود، خیال‌بافی را آغاز کرده و با گسترش آن و آمیختنش با واقعیت‌های زندگی، به آثاری عظیم دست می‌یابند. پرسشگری خیال را متحول می‌کند و به آن عمق می‌بخشد، تا آنجا که بر درک و برداشت‌های ما از جهان پیرامون و رویدادهای آن اثر گذار است. هر آنچه با پرسشگری آموخته می‌شود، در وقت خیالپردازی به دور خیزی برای پرشی بلند مبدل می‌شود.
خیال پردازی سینمایی بر فرآیند خلق و تولید آثار تأثیر بسزایی دارد تا آنجا که به فیلم ابعاد جدیدی می‌بخشد. در نگارش فیلمنامه، نویسندگان سینمایی از خیال و خلاقیت خود برای ایجاد صحنه ها، شخصیت‌ها و توالی رویدادها استفاده می‌کنند. در طراحی صحنه و دکوراسیون، خیال پردازی شامل خلق دنیاهای خیالی، مکان های فرهنگی و موقعیت‌های زمانی منحصر به فرد است.
ایجاد جلوه‌ها و افکت‌های ویژه، شامل خلق موجودات فانتزی، ترکیب تصاویر واقعی با افکت‌های دیجیتال، و تخلیه ایده‌های خلاقانه به صورت تصویری کارساز است. بازیگران برای بازی در نقش‌های مختلف نیاز به تخیل و خیال پردازی دارند تا شخصیت‌ها را به شکل درست و متناسب با داستان ایجاد و پرورش دهند و کارگردانان برای تعیین سبک هنری و تاکتیک‌های دکوپاژی خود از آن استفاده می‌کنند. این مسئله حتی شامل انتخاب موسیقی، نورپردازی، زاویه‌های دوربین، و سایر جنبه‌های فنی سینما نیز می شود. بطور کل استفاده از خیال پردازی در سینما، امکان ایجاد آثار منحصر به فرد و هیجان‌انگیزی را فراهم کرده و به ساخت اتمسفر و تجربه‌های جذاب در تماشاگران کمک می‌کند.
جایگاه مهم خیال پردازی در سینمای داستانی می تواند وضوح بیشتری برای ما داشته باشد، اما در سینمای مستند موضوع جالب و پیچیده است. براساس ذهنیت اکثر مخاطبان، سینمای مستند سینمایی خالی از خیال و خلاقیت تصور می شود، دلیل آن پیشینه و طریقه روبرو شدن با واقعیت‌های زندگی و تحلیلی است که سینمای مستند از زندگی بشر ارایه می دهد. حضور خیال در کنار واقعیت و تفاسیر آن در نگاه اول در فیلم مستند می تواند چالش برانگیز باشد و این مناسبات بحث و جدلی صدساله از آغاز سینمای مستند در پی داشته است. آیاپس از پرداخت خلاقانه چیزی از واقعیت باقی می ماند؟
شکی نیست هر مستندساز در زمان ساخت مستندش ترکیبی از تجربه و دیدگاه های شخصی خود را بصورت ناخود آگاه برای روایت موضوع مستند از واقعیتی تاریخی یا اجتماعی درون فیلم بهمراه می آورد، این برخورد عملا لازمه و نیاز این گونه سینمایی است. چیزی که اتمسفر فیلم مستند را از یک گزارش سرد و بیروح می رهاند وارد کردن درام به ساختار روایی اثر است. به عبارتی دیگر دراماتیزه کردن موضوع مستند و استفاده از نشانه‌ها و سمبل‌ها برای خلق لایه‌های جدید در ایده پردازی بصری، تا آنجایی که به اصل واقعیت خدشه ای وارد نگردد. مستندساز با پرسشی مشخص، خیالپردازی خود را نسبت به موضوع مستند آغاز می‌کند، سپس خیال را از واقعیت جدا کرده و به حقیقتی فراتر از واقعیت دست می‌یابد. بدین گونه تفسیر خلاقانه ای از واقعیت برای مخاطب به نمایش گذاشته می شود.
ایجاد تأثیرات و جلوه‌های ویژه، از طریق ترکیب هنرهای تجسمی، بصورت گرافیک‌های متحرک در شکل نمایش تصاویر آرشیویی، همچنین استفاده خلاقانه از موسیقی و صداگذاری می‌توانند تأثیرات خیال انگیزی به اثر بیافزاید و تجربه تماشاگران را تحت تأثیر قرار دهد. همه این خیال پردازی ها برای این است که مخاطبان به تفکر و تأمل درباره موضوع مستند بپردازند. با اینکه می دانیم زیبای شناسی و تمهیدات خلق آن ممکن است واقعیت بازنمایی شده در فیلم مستند را دستخوش تغییر و دگرگونی کند با این حال این دگرگونی تحریف خوانده نمی شود و صرفا در شکل ارایه روایت است و قرار به تحریف حقایق مستتر در موضوع واقعی نیست، همین دگرگونی امتیاز مطلوبی برای مستندسازی خلاق می تواند باشد.
