گرفت‌ها یکی از جذاب ترین پدیده های علی و نجومی همه مردم بوده است. زمانی که این خورشید و ماه به همراه زمین در یک راستا قرار بگیرن یا ماه گرفتگی (خسوف) رخ میده یا خورشید گرفتگی (کسوف). البته قضیه یه خرده از اینی که گفتم پیچیده تره.
همون طور که از قبل میدونیم ماه در حال چرخش به دور زمینه. علاوه بر گردش ماه به دور زمین، مجموعه ماه و زمین هم در حال گردش به دور خورشید اند. حالا اگر شرایطی که در ادامه میگم چیه فراهم باشه ما میتونیم خورشیدگرفتگی رو تجربه کنیم.
گفتم که هر بار که خورشید و ماه نو و زمین در یک راستا قرار بگیرند خورشید گرفتگی رخ میده (اگر خورشید و زمین و ماه کامل در یک راستا قرار بگیرن احتمال رخ دادن ماه گرفتگی وجود داره). پس با این وصف باید هر ماه یک خورشید گرفتگی رو تجربه کنیم در حالی که حداکثر خورشیدگرفتگی که تو یه سال میتونه رخ بده ۵ مرتبه در ساله (هر سال حداقل ۲ بار خورشید گرفتگی رخ میده). دلیل این امر اینه که صفحه ای که زمین به دور خورشید میچرخه با صفحه ای که ماه به دور زمین میچرخه ۵ درجه تفاوت زاویه دارن. همین ۵ درجه باعث شده که دفعاتی که این ۳ جسم دقیقا بتونن در یک راستا قرار بگیرن کم بشه.
فصل مشترک این ۲ صفحه یه خطیه به اسم خط گره (خط قرمز رنگ عکس زیر). هم خورشیدگرفتگی هم ماه گرفتگی زمانی میتونن رخ بدن که این ۳ شی علاوه بر این که در یک راستا هستن، بسیار نزدیک به این خط گره قرار گرفته اند. پس در حالت سمت راست و چپ تصویر زیر امکان اینکه گرفت رخ بده وجود نداره.
در نتیجه برای اینکه خورشیدگرفتگی رخ بده باید شروط زیر فراهم بشه:
۱- ماه نو باشد (یعنی هلال ماه به تازگی رویت شده باشه)
۲- خورشید، ماه و زمین در یک راستا قرار گرفته باشند.
۳- این هم راستایی نزدیک خط گره رخ داده باشد.
خورشید گرفتگی ها بر اساس نحوه صف بندی خورشی و ماه و زمین به ۳ دسته تقسیم بندی میشن:
این خورشید گرفتگی جذاب ترین نوع خورشید گرفتگیه. همونی که آسمون در وسط روز تاریک میشه، باد شروع به وزیدن میکنه و حیوانات و گیاهان هم فکر میکنن که شب شده. اینجا بخشی از زمین در محدوده سایه کامل ماه قرار میگیره (شکل اول) و ماه به طور کامل قرص خورشید رو میپوشونه و تنها چیزی که دیده میشه تاج خورشیده (بیرونی ترین نقطه از خورشید که محل پرتاب ذرات یونی از سطح خورشید به فضای بیرونی است).
دلیل این امر اینه که اندازه ظاهری خورشید و ماه از روی ناظر زمینی تقریبا یکسان دیده میشه (قضیه تالس تو هندسه). یعنی قطر خورشید تقریا ۴۰۰ برابر بزرگتر از ماهه و از طرفی فاصله اش از زمین تقریا ۴۰۰ برابر فاصله زمین تا ماهه. البته این نوع از گرفت کمترین تکرار رو در بین پدیده های نجومی داره. به طوری که آخرین کسوف کلی که در ایران قابل رویت بود مربوط به ۲۰ مرداد سال ۱۳۷۸ است.
اگر بخشی از زمین در محدوده نیم سایه ماه روی زمین قرار بگیره خورشید گرفتگی جزئی رخ میده. یعنی ماه نمیتونه به طور کامل خورشید رو بپوشونه و بخشی از خورشید از پشت ماه پیداست. در واقع ممکنه بخشی از زمین خورشیدگرفتگی رو به شکل کلی یا حلقوی ببینن ولی ساکنان بخش دیگه ای زمین اون رو به شکل جزئی تجربه کنن. نکته مهم اینه حتی اگر خورشید گرفتگی به شکل کلی باشه، مدت زمانی که ماه میتونه به طور کامل قرص خورشید رو بپوشونه چیزی در حدود ۵ دقیقه است و قبل و بعد از اون کسوف به شکل جزئی دیده میشه.
گفتم که دلیل اینکه در خورشید گرفتگی کلی ماه میتونه کل سطح خورشید رو برای ما پنهان کنه اینه که اندازه ظاهری ماه و خورشید برای ناظر زمینی یکسانه. حالا اگر ماه در زمان کسوف در دورترین فاصله خودش از زمین باشه (اوج) نمیتونه کل سطح خورشید رو پوشش بده و بخشی از سطح خورشید به شکل حلقه از پشت ماه دیده میشه که یعنی کسوف از نوع حلقوی رخ داده.
همون طور که گفتم ساکنان محدوده ای از زمین که در محل سایه ماه روی زمین قرار دارن خورشید گرفتگی رو به شکل کلی (یا حلقوی) و کسانی که در محدوده نیم سایه هستن به شکل جزئی تجربه میکنن. ولی منظور از این بخشی چیه؟ با توجه به اینکه زمین در حال چرخش به دور خودشه، اون محدوده ای که کسوف رو چه به صورت کلی (یا حلقوی) و چه به صورت جزئی میتونن ببینن یک مسیر گرفت رو تشکیل میدن.
به طور مثال شکل زیر مربوط به خورشیدگرفتگی حلقوی ۱ تیر ۱۳۹۹ است که ساکنان محدوده خط نارنجی رنگ خورشیدگرفتگی رو به شکل حلقوی میبنن و هر چی که از این مسیر گرفت دورتر بشیم میزان گرفتی که مردم تجربه میکنن کمتر میشه.
با چشم غیر مسلح نباید به خورشید نگاه کرد و برای رصد کسوف هم باید از عینک ها یا تلسکوپ های دارای فیلتر مخصوص استفاده بشه.
راحت ترین کار برای اینکه هیچ کسوف یا خسوفی رو از دست ندین و حتی بتونین اطلاعات کامل اون رو دریافت کنید اینه که اپلیکیشن های مربوط به گرفت ها رو روی گوشیتون نصب کنید. برای IOS برنامه Eclipses و برای اندروید Eclipse Calculator برنامه های خوبی اند.
منابع:
کتاب شناخت عالم، نوشته راجر آفریدمن و ویلیام جی کافمان، ترجمه شهاب صقری، انتشارات پژواک
