مقاله‌ی طراشعر

1 مقدمه

ادبیات گویای زمانه و فرهنگ زیست زمان شاعر است و به عبارتی، با تغییر زمان و فرهنگ تغییر می کند که این تغییر تاثیر شگرفی در اندیشه های جهان پیرامون شاعر دارد، نحوه ی برقراری ارتباط انسان ها با عصری که زندگی می کنند، از طریق شنیدن و خواندن متن ادبی است که به صورت مکتوب یا شفاهی منتقل می شود در واقع در ادبیات معاصر می توان با استفاده از معانی اندیشه ها را درون ذهن مخاطب به تصویر کشید تا درک متن ادبی از نظر ایجاد نقش آفرینی کلمات به حداکثر اعتالی خودش برسند و معانی جدید را دریافت کنند که در شعر گذشته یعنی ادبیات کلاسیک قابل دریافت نیست. زبان نشانه ها، همراه با گرایش گرافیکی نقش مهمی در شکل گیری فرم معنای متن دارد، در واقع طراشعر با تغییر تصویری یک صامت و حرکت دادن واژه ها به سمت بافت چه از لحاظ ساختاری و چه از لحاظ معنی، کلمه ی شعر را دچار تحول شگرف کرده است.

2 پیشنه پژوهشی: شعرهایی با سبقه ی گرافیکی در کتاب های مختلفی ذکر شده به طوری که کاووس حسنلی در کتاب گونه های نوآوری شعر معاصر ]1[ به معرفی این گونه شعر پرداخته و همچین شمس لنگرودی در کتاب تاریخ تحلیلی شعر نو به بررسی شعر موج نو می پردازد]2[ و در مقاله ای به عنوان شعر تصویری و دیداری در ادبیات معاصر ایران محمدرضی تفاوت این دو شعر را بیان می کند]3[. که در شعر تصویری که به آن شعر مصور یا نگاشتنی هم گفته اند، شعری است که از جهت نگارشی به گونه ای نوشته شود که ساختمان ظاهری آن به شکل چیزی باشد؛ شکلی که با مضمونی از شعر مناسبت دارد و معنی یا احساسی را به خواننده منتقل می کند. در این گونه شعر، نحوه ی چینش اجزای آوایی و واژگانی شعر و چگونه قرار گرفتن مصراع ها تصویری را به نمایش می گذارد که صورت با محتوای شعر یا صور خیال آن در ارتباط است. و در شعر دیداری تازه تر و تکامل یافته تری از شعر تصویری است. شاعر شعر دیداری، درونمایه ی شعر خود را با استفاده از هنر گرافیک و از طریق بازی با کلمات و حروف به گونه ای می نویسد که طرحی را جلوی چشم بیننده می گذارد. فهم پیام شاعر لزوما با نگاه کردن به ظاهر گرافیکی شعر او امکان پذیر می شود که مهم ترین تفاوت شعر تصویری با شعر دیداری آن است که شعر تصویری «شنیداری ـ دیداری»است در حالی که شعر دیداری «نوشتاری ـ دیداری»است. یعنی شعر تصویری با گوش نیز سر و کار دارد. به تعبیری دیگر «ممکن است شعر تصویری بلند خوانده شود و همچنان معنی و شعر بودن خود را حفظ کند، ولی در شعر دیداری این زمینه ی دیداری، افراطی است و کلیت و اساس آن بر صفحه ی کاغذ قرار دارد، نه در واژه ها یا واحدهای چاپ رایانه ای که آن را می سازند. از این روست که شعر دیداری را نمی توان برای تأثیرگذاری بر مخاطب با صدای بلند خواند، بلکه برای لذت بردن فقط باید آن را دید، چرا که واژه ها روی کاغذ مرتب شده اند »]4[ و به همین سبب است که می توان از شعر دیداری در طراحی پوسترها که معمولا به صورت دیدنی عرضه می شوند، استفاده کرد.

3 طراشعر

طراشعر سبک جدید شعری است که اولین بار امین افضل پور در فوریه 2019 به آن پرداخته. که تاکید تاملی بر شعر تصویری و دیداری دارد بطوری که طراشعر، شعری است که در آن علاوه بر تاکید بر معنا و مفهوم ، اشکال و ظاهر حروف نیز از اهمیت برخوردارند و بر خالف مباحث بنیادی زبان شعر که به منزله ی هسته ی زبان است، از شگردهای استفاده زبانی که مجموعه ای از فوت و فن های زبانی شاعرانه است و به منزله ی پوسته ی زبان شعر تلقی می شود و در لایه های بیرونی زبان عرض اندام می کند که این شگردها به فاصله گرفتن زبان شعر از زبان عادی، شاعر را یاری می کند که به شعر برسد، که این شگردها را می توان حذف و ایجاز، تکرار، ترکیب سازی، باستان گرایی، مردمگرایی، هنجار گریزی صرف و نحوی نام برد ]5[ که افضل پور در طراشعر با استفاده از ایجاز تاکید کرده است .ایجاز یکی از مهمترین آرایه هایی است که در این سبک شعری کاربرد دارد . این بدان معناست که در طراشعر میتوان واژه را با تصویر همراه کرد به طوری که نه تنها از بار معنایی واژه کم نشده بلکه پیوندش با تصویر مربوطه بار معنایی آن را افزایش می دهد.

4 تایپوگرافی طراشعر

طراشعر به انضمام طرحی که نمای منحصر به فردی به شعر می دهد به گونه ای که با خواندن شعر، طرح متصور می شود در واقع با دیدن شعر معنی به اوج کمال خودش می رسد، البته باید این نکته را یادآوری کرد که تایپوگرافی، فضاسازی کلمات، استفاده از اشکال و رنگ ها، حرکت جسورانه ای که تنها با ظهور رسانه های دیجیتال شکل جدیدی به ادبیات می دهد که ادبیات را به "ادبیات دیجیتال" تبدیل می کند که به شدت قابل درک می شود، ضرورت جامعه مدرن رایانه است که انسان را به سمت حس مدرن بودن حل می دهد، البته اعتقاد به هنر انتزاعی بودن شعر و هندسه تصویری باعث می شود که شعر جنبه های مادی به خود بگیرد به عنوان کوبیسم مدرن، حجمگرایی را در یک کلمه یا به عبارتی در یک حرف خلاصه می کند که در مجموع آن حرف تندیسی از یاد بود کل شعر می شود و جنبه های هنری شعر را تقویت می کند. چشم انداز موضوعی شعر و هندسه فضایی یک حرف بازنمای طبیعی فرآیند طراشعر در جامعه ای است که به طور طبیعی پر از تکنولوژی است و ناگفته نماند شکل این سبک شعر نیاز جامعه است که "بیان هنری در عصر فناوری" گفته می شود اما این فناوری در گسترش حوزه ی سنتی، شعر را دستخوش تغییر می کند به طوری که آرایه ی تکرار مفهوم اصلی یا در واقع هدف اصلی شعر را تاکید می کند و اصالت موضوع را به رخ خواننده می کشد و ارزش تشریفاتی و احساسی را گسترش می دهد، وقتی در مورد مفهوم گسترش صحبت می کنیم به تاریخچه ی ثبت صحبت کردن بر میگردیم که به طور کلی نوشتن، نوع زبان محسوب می شود قبل از نوشتن، احساسات، دهان به دهان نشر پیدا می کرده و این دو شیوه تا زمانی بود که چاپ بوجود نیامده بود، چاپ رایانه ی تحولی به وجود آورد در زمینه تایپوگرافی که هنرهای گرافیکی و عکاسی نقش اساسی در وجود شعر تصویری داشتند که شاعران را تحریک می کند تا به دنبال روش های معنی دارتری برای گفتن چیزی از طریق گفتگو بین کلمات و تصاویر در یک اثر هنری واحد باشند. شاعران بصری، به دور از پذیرش (یا تقلید از الگوی سنتی) ، علیه آنها شورش کرده و به دیگر شاعران و نقاشان پیوسته اند تا آوانگاردی پرانرژی ایجاد کنند. در حالی که آثار آن ها اندیشه از پیشینیان مختلف دارد ، اما قاطعانه با گذشته زمان، شکسته اند و انرژی خود را صرف کاوش در سبک جدید کرده اند[7 6,]. طراشعر یک سبکی که از لحاظ تایپوگرافی مفهوم را ساده و با تاکید بیشتر بیان می کند و این جنبش، حرکت جامع تری در ادبیات و هنر ایجاد میکند، انفجار استفاده از کلمات در ارتباطات بصری شامل تصویرگری، طراحی گرافیک، تایپوگرافی، کوبیسم، آینده گرایی، دادائیسم و سورئالیسم درک ظرفیت های نمادین و صوتی شعر را بیدار کرده [7 6,]. البته این مضامین به صورت گرافیکی کلاژ نیست بلکه ترکیب تصویر یک حرف است که قبل از خواندن، تصور می شود و هنگام خواندن تاکید می شود که خودش تاکید بر حرکت آوانگارد شعر تصویری است اما طراشعر آوانگارد مدرن است که از زمانه خود شاعر جلوتر حرکت می کند و قطب نمایی برای شعرهای ترکیبی تصویری و آوایی است. البته این جنبش حرکت ها با رواج رایانه های خانگی از دهه ی ،1980 تغییر رابطه ی مردم با هنر و همچنین چگونه هنرمندان آثار خود را خلق می کنند؟ بصیرتی ممکن بود چرا که شاعران با تجارب ادبی خود مرزهای جدیدی را گشودند[8]. با نزدیک شدن به طراحی و تایپوگرافی، شعر را برای تحول در هنر ارتقاع می بخشند و طراحی گرافیکی مدرنیته، دنبال شده توسط اولین آوانگارد از امین افضل پور است که پلی برای کشف محیط دیجیتالی برای شاعران قرن بیست و یکم ساخته و باعث تغییر نحوه ی ارتباط مردم با هنر و همچنین نحوه ی خلق آثار هنرمندان می شود که بصیرتی جدیدی برای مرز شعر با نزدیک شدن به طراحی و تایپوگرافی گشوده است.

5 ویژگی های طراشعر

در واقع طراشعر ترکیبی است از واژه (شگردهای استفاده زبانی) و تصویری (بافت شعر) است که شکل و سبک جدیدی به شعر خواهد داد ،چه خواندنی باشد چه دیداری، معنا یا به طور کامل یا بخش وسیعی از آن باید رسانده شود. فرم این نوع شعر نباید دربرگیرنده ی یک تصویر خاص (انسان،حیوان،اشیا و...) بلکه بخشی از حروف و کلمات می باشد، در این نوع شعر حتی با دیده نشدن تصویر معنا باید رسانده شود.

1 ایجاز:

در طراشعر افضل پور، ایجاز اولین رکن است که موجب فشردگی کلام می شود و رستاخیز واژه ها است که از قوانین خاصی تبعیت نمی کند و به شکل هنرمندانه ای به فرم شعر از نوع ارتباط تصویری و دیداری کمک می کند و از وادی تفصیل قدم در آستان اجمال می گذارد و ذهن مخاطب را به تکاپو، باز آفرینی تصویری می اندازد و آنچه که شاعر به عمد مخفی کرده در ذهن مخاطب اشکار می شود که قرینه ی لفظی و معنوی را پر رنگ می کند که این ویژگی اگر در شعر کم رنگ و یا حذف شود بلاتکلیفی عمیقی در برزخ ذهن ایجاد می کند و اثری جز سطحی بودن شعر یا در مرحله بالاتر، اثر، یک شعر تصویر ساده می شود.

2 فرم

در فرم طراشعر افضل پور با تصویری کردن یک صامت به صورت فرم واژه ها به تجسم شعر کمک بسیار می کند که منظور از فرم بافت شعری است که ساختار شکل و صورت و محورهای شعر را در بر می گیرد. افضل پور سعی دارد با جابجایی کلمات در محورهای شعر و ایجاد یک تصویر با استفاده از یک صامت، شکل دقیقی در محتوای شعر ایجاد کند که به صورت ظاهری به محتوای ایجاد شده بسیار نزدیک است و محتوا را کامل در بر می گیرد و برای مخاطب حکم سنگی را دارد که برکه ی آرامی را مواج می کند و در ذهن جایی می گیرد و معنی را قوی تر می کند. به صورت خاص تصویر ایجاد شده ادبیات پست مدرن را شامل می شود که خودش نوعی هنجارشکنی محسوب می شود که از قوانین فیزیکی حاکم بر شعر عدول می کند که این عدول از روح شاعر سرچشمه گرفته است.

6 بررسی مفهوم سه طراشعر

برای درک بهتر این سبک جدید، دو طراشعر از افضل پور و یک طراشعر از علیرضا نصیری خانقاه بررسی شده، ابتدا شعر "با امضاء قاضی 3 شد ژِ 3" در مرحله بعد "لام تا کام، زبان بسته اند، کرم های اقتصاد، بر قالب نامت، دلال"، "تا دال اوج بگیرد، بومرنگ فریاد، باز می گرداند، آزادی را" و در نهایت " قلبش را گرفتند، شر شد، شهر" پرداخته شده است به شعر اول سروده ی امین افضل پور که نمونه ای از طراشعر می باشد ، می پردازیم

در این شعر برای واژه ی "ژ3" به جای "3" از امضا به عنوان تصویر استفاده شده است . امضایی که در کنار حرف ژ در ذهن مخاطب ژ3 را می سازد، خود نیز مفهومی جدید دارد و نوعی ایجاز است. در واقع افضل پور از آوردن این تصویر در جهت خلق مفهومی خاص بوده ، از آنجا که این امضا به عنوان امضای افرادی شناخته شده که از سواد کافی برخوردار نمی باشند این مفهوم را به مخاطب می رساند که ژ3 سلاحی ست در دست انسان های ناآگاه می باشد و از این سلاح بر علیه آزادی و انسانیت در جهت خفقان و ایجاد ترس استفاده می کنند. در سطر اول نیز شاعر با آوردن واژه ی امضا که مضاف و قاضی مضاف الیه آن است تاکید می کند بر تصویر امضایی که در سطر سوم شعر آمده در واقع این تصویر امضا هم به قاضی هم به افرادی که با امضای همان قاضی اسلحه به دست گرفته اند ، دلالت می کند. کل شعر بدون دیده شدن تصویر شعر دارای مفهوم و معنایی کامل می باشد که این موضوع حتما باید در سبک طراشعر لحاظ شود، اما با دیدن تصویر شعر مفهومی خاص تر که در دل تصویر پنهان شده و ایجاز دارد به مخاطب می رسد. در سطر دوم شعر نیز برای زیبا سازی تصویری از عدد 3 به جای کلمه ی سه استفاده شده است.

در این شعر "لام" در "دلال" شکل قالب ماهیگیری به خودش گرفته که به عنوان تصویر "ماهیگیری" را دلالت می کند که با "کرم های اقتصاد" رابطه ی تصویری ایجاد کرده، که مفهوم تازه ای از فرم است که ارتباط معنایی با تصویر دارد که خودش، تدایی کننده ی اثر ایجاز است. در خط اول "لام تا کام زبان بسته اند" لام دلالت بر قلاب در خط آخر دارد که یک نوع چرخش شعری را در ذهن مخاطب ایجاد می کند، "کام" در اینجا جناس تام است و در فرهنگ عامیانه به معنی پوک زدن یک بار دود غلیان و سیگار و چپق و مانند آن را به دهان و گلو درکشیدن است و در فرهنگ دهخدا به معنی مراد و مقصد است که در هر دو معنی قلاب آخر کلمه دلال را تدایی می کند، خط دوم "کرم های اقتصاد" نشان دهنده ی اعتراض شاعر به وضع اقتصادی جامعه ی خودش است و همینطور باز قالب آخر کلمه ی "دلال" را تدایی می کند که ماهیگیران برای ماهیگیری بر سر قلاب طعمه می زنند که تاکید مدام هر خط به کلمه ی قالب و سیر چرخشی شعر از انتها به ابتدا و باز انتها به ابتدا باعث می شود که کل شعر مفهوم تصویری کاملا عمیقی از خود در ذهن مخاطب به جا بیاورد که این تصویر مفهوم کاملی از موضوع را در ذهن ثبت می کند که این از ویژگی های طراشعر افضل پور است که فقط با یک حرف صامت یا یک واژه می تواند تاکیدهای زیبایی را به شعر اضافه کند و شعر تصویری را از لحاظ معنی با بالاترین سطح خود برساند.

در شعر " قلبش را گرفتند، شر شد، شهر" به طور آشکار بین "شهر" و "شر" آرایه تکرار به کار رفته است، شر در فرهنگ دهخدا مقابلِ خیر و به معنی بدی، تباهی، فساد است که نشان دهنده فضای پر التهاب محیط زندگی شاعر است، قلبی که شاعر بعد از تلاش برای آزادی به شهر داده، نبض تپش هایی است که بعد از رهایی از قیدها، دچارش شده، که حرف "هـ"همان قلب است که در خط اول شاعر به صورت " قلبش را گرفتند" بازگو کرده است. در واقع شاعر تلاش کرده قلب را که اصالتا یک بحث اخلاقی بیان کند، که در زمره مسائل علم اخلاق به شمار می رود اما کلمه قلب در دو مفهوم مختلف فیزیکی و اخلاقی غوطه ور است. حالات انفعالی و به تعبیر دیگر احساسات باطنی مثل ترس را نشان می دهد که می خواهد با دادن قلب به شهر، از هم گسیختگی اجتماعی جلوگیری کند، به عبارت بهتر شاعر با اهداء کلمه "قلب" به "شر"، "شهر" را به مکانی امن تبدیل کرده که دلالت تصویر و معنی دارد و کل مفهوم شعر را تصویری کرده، برای درک متن با تصویر سازی و تایید تصویر سازی بعد دیدن متن تاکید گسترده ای شده، که این تاکید باعث شده شعر بدون دیده شدن تصویر نقش بندد و با دیدن تصویر معنی دو چندان می شود که خاصیت طراشعر است.

7 جمع بندی

طراشعر افضل پور یک سبک جدیدی شعری است که ارتباط خاصی بین دیداری و شنیداری شعر ایجاد می کند به گونه ای که تصویر شعرها را در ذهن مخاطب پر رنگ می کند، ایجاز و فرم شعر چه از لحاظ محوری چه از لحاظ ترکیبی و گرافیکی دست به دست هم می دهند تا مفهوم را متکامل تر کنند و شعر را به یک پارادایم غیر قابل تصور در ذهن تبدیل کنند در واقع افضل پور با سبک طراشعر مرزهای تصویری و شنیداری را جابجا کرده است.

8 منابع:

[1].حسنلی، کاووس.(1383). گونه های نوآوری در شعر معاصر .تهران: ثالث.

[2].شمس لنگرودی.(1370). تاریخ تحلیلی شعر نو. تهران: نشر مرکز.

[3].رضی،احمد.(2009).شعر های تصویری و دیداری در ادبیات معاصر ایران"، مجله الدراسات الادبیه، جامعه لبنان

[4].انوشه، حسن، فرهنگ نامه ادبی فارسی، برگ .

[5].موسوی، سید مهدی.(1394).تارو پود کارگاه شعر و شاعری. قم: موسسه فرهنگی انتشاراتی نقش.

[6].Andréa Catrópa and Gilbertto Prado. 2018. Designed Words: Aesthetics of the Future in Brazilian Concrete Poetry. The International Journal of Visual Design, 12.4 [7].Bohn, Willard. 2001. Modern Visual Poetry. Newark, NJ: University of Delaware Press. [8].Hentea, Marius. 2014. TaTa Dada: The Real Life and Celestial Adventures of Tristan Tzara. Cambridge, MA: MIT Press

به قلم علیرضا نصیری خانقاه

شاعر،نویسنده و پژوهشگر