سواد رسانه‌ای :: راستی‌آزمایی خبر (فکت چک کردن)

این مقاله با کمک «جستجوی عمیق» ابزار هوش مصنوعی هوشنگ ساخته شده است.

فکت‌چکینگ خبر: راهنمای جامع راستی‌آزمایی در دنیای امروز

در دنیایی که هر روز با انبوهی از اطلاعات بمباران می‌شویم، تشخیص خبر درست از نادرست مثل یک سوپرپاور می‌ماند. فرقی نمی‌کند این خبر را در شبکه‌های اجتماعی دیده باشید یا یک وب‌سایت خبری؛ فکت‌چکینگ (درستی‌سنجی) ابزار شماست تا گمراه نشوید. این فرآیند به شما کمک می‌کند تا با بررسی دقیق و تطبیق اطلاعات با منابع معتبر، حقیقت را پیدا کنید و از انتشار اخبار جعلی (فیک نیوز) جلوگیری کنید.

فکت‌چکینگ چیست و چرا اهمیت دارد؟

فکت‌چکینگ یا درستی‌سنجی، به زبان ساده، یعنی تأیید یا رد یک خبر، ادعا یا اطلاعات با استفاده از شواهد و مدارک قابل اعتماد. در این عصر دیجیتال که اطلاعات با سرعت نور پخش می‌شوند، اخبار نادرست (misinformation) و حتی اطلاعاتی که عمداً برای فریب دادن ساخته شده‌اند (disinformation)، می‌توانند خیلی سریع به ما برسند. این اطلاعات غلط می‌توانند روی تصمیم‌های شخصی، باورهای اجتماعی و حتی مسیر یک کشور تأثیر بگذارند.

به همین دلیل، داشتن مهارت فکت‌چکینگ و سواد رسانه‌ای برای همه ما ضروری است. با این مهارت، می‌توانیم از قربانی شدن در برابر روزنامه‌نگاری زرد (که بیشتر به هیجان و جلب توجه اهمیت می‌دهد تا حقیقت) جلوگیری کنیم. این کار به ما کمک می‌کند تا با دیدی انتقادی به محتوا نگاه کنیم و از انتشار شایعات بی‌اساس خودداری کنیم.

فرآیند گام‌به‌گام فکت‌چکینگ خبر

وقتی یک خبر یا ادعا را می‌بینید، برای اینکه مطمئن شوید درست است یا نه، می‌توانید یک مسیر مشخص را دنبال کنید. متدولوژی SIFT (Stop, Investigate, Find better coverage, Trace claim) یک روش عالی برای این کار است. بیایید این مراحل را با هم بررسی کنیم:

گام ۱: مکث کنید و با ذهنیت انتقادی فکر کنید (Stop)

اولین و مهم‌ترین قدم این است که عجله نکنید. قبل از اینکه خبر را باور کنید یا آن را برای دیگران بفرستید، یک لحظه مکث کنید. از خودتان بپرسید:

• آیا این خبر احساسات من را تحریک می‌کند؟ (مثلاً خشم، ترس، هیجان زیاد)

• آیا این خبر خیلی خوب یا خیلی بد به نظر می‌رسد که واقعیت داشته باشد؟

• آیا ممکن است این خبر با هدف خاصی (مثل تبلیغات یا تخریب) منتشر شده باشد؟

داشتن یک ذهنیت انتقادی به شما کمک می‌کند تا انگیزه‌های پنهان یا سوگیری‌ها را تشخیص دهید.

گام ۲: منبع را بررسی کنید (Investigate)

بعد از مکث، وقت آن است که سراغ منبع خبر بروید. این مرحله شامل بررسی دقیق جایی است که خبر از آنجا آمده است:

• آدرس وب‌سایت (URL): آیا آدرس سایت عجیب یا غیرمعمول است؟ آیا شبیه به سایت‌های خبری معتبر است اما یک حرف اضافه یا کم دارد؟ (مثلاً irannwire.com به جای iranwire.com)

• بخش "درباره ما": به این بخش از سایت بروید. آیا اطلاعات تماس، مأموریت سازمان و نام افراد مسئول مشخص است؟ آیا این سازمان یک نهاد خبری شناخته‌شده است یا یک وبلاگ شخصی ناشناس؟

• سابقه نویسنده و مالک سایت: آیا نام نویسنده مشخص است؟ می‌توانید سابقه کاری او را در گوگل جستجو کنید؟ آیا مالک سایت یا سازمان مشخص است؟ ابزارهایی مانند Whois می‌توانند اطلاعاتی درباره مالکیت دامنه به شما بدهند. همچنین، می‌توانید با استفاده از آرشیو اینترنت (Wayback Machine) سابقه فعالیت سایت را بررسی کنید.

• شهرت و اعتبار منبع: آیا این منبع خبری به بی‌طرفی و دقت در انتشار اخبار شهرت دارد؟ آیا قبلاً اخبار جعلی منتشر کرده است؟

گام ۳: محتوای خبر را واکاوی کنید (Investigate)

حالا نوبت به خود خبر می‌رسد. هر بخش از خبر می‌تواند حاوی سرنخ‌هایی باشد:

• تاریخ انتشار: آیا خبر قدیمی است اما به گونه‌ای منتشر شده که انگار جدید است؟ گاهی اوقات اخبار قدیمی را دوباره منتشر می‌کنند تا یک موضوع خاص را ترند کنند.

• عناوین هیجان‌انگیز: آیا عنوان خبر بیشتر از حد معمول اغراق‌آمیز یا تحریک‌کننده است؟ عناوین کلیک‌بیت (Clickbait) معمولاً برای جذب بازدیدکننده طراحی شده‌اند و ممکن است محتوایشان دقیق نباشد.

• زبان و لحن: آیا زبان خبر احساساتی، پر از قضاوت یا جانبدارانه است؟ رسانه‌های معتبر معمولاً از زبان بی‌طرفانه و واقع‌گرایانه استفاده می‌کنند.

• داده‌ها، آمار و نقل قول‌ها: آیا اعداد و ارقام عجیب و غریب به نظر می‌رسند؟ آیا منبع آمار مشخص است؟ نقل قول‌ها از چه کسی هستند و آیا می‌توانید صحت آن‌ها را در جای دیگری تأیید کنید؟

• غلط‌های املایی و نگارشی: وجود تعداد زیادی غلط املایی یا نگارشی می‌تواند نشانه‌ای از بی‌دقتی و غیرحرفه‌ای بودن منبع باشد.

گام ۴: پوشش بهتر پیدا کنید و مقایسه کنید (Find better coverage)

یک خبر مهم معمولاً توسط چندین منبع معتبر پوشش داده می‌شود. اگر فقط یک منبع خاص آن خبر را منتشر کرده، باید شک کنید.

• جستجو در منابع معتبر: همان خبر را در گوگل یا موتورهای جستجوی دیگر جستجو کنید و به دنبال پوشش آن در خبرگزاری‌های بزرگ و شناخته‌شده باشید.

• مراجعه به مراکز آماری و دیتاسنترها: اگر خبر شامل آمار و ارقام است، به وب‌سایت سازمان‌های رسمی آمار، مراکز تحقیقاتی یا دیتاسنترهای معتبر مراجعه کنید تا صحت آن را بررسی کنید.

• پرسش از متخصصان: اگر خبر در حوزه خاصی است (مثلاً پزشکی یا تکنولوژی)، می‌توانید نظر متخصصان آن حوزه را جویا شوید.

گام ۵: ادعا را ردیابی کنید (Trace claim)

گاهی اوقات خبرها بر اساس ادعاهای اولیه ساخته می‌شوند. سعی کنید به منشأ اصلی آن ادعا برسید. آیا منبع اصلی قابل اعتماد است؟ آیا خبر به درستی آن ادعا را نقل کرده است؟

• مثال: اگر خبری درباره یک کشف علمی است، به دنبال مقاله اصلی علمی در ژورنال‌های معتبر باشید، نه فقط خبرهای بازنشر شده.

گام ۶: عکس‌ها و ویدئوها را بررسی کنید

تصاویر و ویدئوها نقش مهمی در انتشار اخبار جعلی دارند. آن‌ها می‌توانند از جای دیگری برداشته شده، قدیمی باشند یا حتی دستکاری شده باشند.

• جستجوی معکوس تصویر (Reverse Image Search): با استفاده از ابزارهایی مانند Google Images یا TinEye، می‌توانید یک عکس را جستجو کنید تا ببینید اولین بار کجا منتشر شده و در چه زمینه‌ای استفاده شده است. این کار کمک می‌کند بفهمید آیا عکس در جای درستش استفاده شده یا خیر.

• بررسی جزئیات: به دنبال نشانه‌های دستکاری در تصویر باشید (مثل لبه‌های ناهماهنگ، سایه‌های عجیب، یا تغییر رنگ).

• بررسی ویدئوها: به دنبال نشانه‌هایی از دیپ‌فیک (Deepfake) یا دستکاری ویدئویی باشید. به تاریخ ضبط ویدئو و محل آن توجه کنید.

• مثال هل دادن هواپیما در گچساران: همانطور که در یافته‌ها آمده، با بررسی نام شرکت هواپیمایی (مثل Tara Air که یک شرکت نپالی است)، شرایط آب و هوایی (که با گچساران همخوانی نداشت) و زبان صحبت‌کنندگان (که فارسی نبود)، می‌توان به نادرستی خبر پی برد.

نکات کلیدی برای فکت‌چکینگ مؤثر

برای اینکه در فکت‌چکینگ موفق باشید، علاوه بر مراحل بالا، باید به چند نکته مهم دیگر هم توجه کنید:

سواد رسانه‌ای و تفکر انتقادی

• سواد رسانه‌ای به شما کمک می‌کند تا نحوه کار رسانه‌ها، اهدافشان و انواع مختلف محتوا (خبر، تحلیل، نظر، تبلیغات) را درک کنید.

• تفکر انتقادی یعنی توانایی تحلیل اطلاعات، تشخیص تعصبات، ارزیابی شواهد و استدلال‌ها و در نهایت رسیدن به یک نتیجه‌گیری منطقی. این مهارت‌ها پایه‌های اصلی یک فکت‌چکینگ موفق هستند.

تشخیص تعصب و بی‌طرفی

هر منبع خبری ممکن است سوگیری‌ها (Bias) و تعصبات خاص خود را داشته باشد، چه سیاسی، چه اقتصادی و چه فرهنگی.

• بی‌طرفی در خبر یعنی ارائه حقایق بدون جانبداری یا تحریف. سعی کنید منابعی را پیدا کنید که به بی‌طرفی شهرت دارند.

• تشخیص تعصب به شما کمک می‌کند تا بفهمید یک خبر با چه زاویه دیدی ارائه شده است. آیا هدفش تأیید باورهای شماست یا ارائه اطلاعات کامل؟ حتی الگوریتم‌های شبکه‌های اجتماعی هم می‌توانند باعث شوند فقط اخباری را ببینید که با باورهای شما همسو هستند.

انواع اطلاعات نادرست

شناخت انواع اطلاعات نادرست به شما کمک می‌کند تا بهتر آن‌ها را شناسایی کنید:

• اخبار جعلی (Fake News): اطلاعات کاملاً دروغ که عمداً برای فریب دادن ساخته شده‌اند.

• اطلاعات گمراه‌کننده (Misinformation): اطلاعاتی که نادرست هستند اما ممکن است بدون قصد قبلی برای فریب منتشر شده باشند.

• اطلاعات نادرست (Disinformation): اطلاعات نادرست که عمداً و با هدف آسیب رساندن یا فریب دادن منتشر می‌شوند.

• اطلاعات بدخواهانه (Malinformation): اطلاعاتی که درست هستند اما با هدف سوءاستفاده یا آسیب رساندن (مثل انتشار اطلاعات خصوصی) منتشر می‌شوند.

ابزارها و منابع مفید برای فکت‌چکینگ

خوشبختانه، تعداد زیادی ابزار و وب‌سایت تخصصی وجود دارند که می‌توانند در فرآیند فکت‌چکینگ به شما کمک کنند:

وب‌سایت‌های تخصصی صحت‌سنجی

این وب‌سایت‌ها به صورت حرفه‌ای به بررسی و راستی‌آزمایی اخبار و ادعاها می‌پردازند:

ابزارهای عمومی برای بررسی منبع و محتوا

• Whois: برای بررسی اطلاعات مالکیت دامنه یک وب‌سایت.

• Internet Archive (Wayback Machine): برای دیدن نسخه‌های قبلی وب‌سایت‌ها و بررسی تغییرات محتوا در طول زمان.

• Google Reverse Image Search / TinEye: برای یافتن منبع اصلی و تاریخ انتشار تصاویر.

سیستم رتبه‌بندی ایران‌وایر برای راستی‌آزمایی

برخی از سازمان‌های فکت‌چکینگ مانند ایران‌وایر، برای نتایج راستی‌آزمایی خود یک سیستم رتبه‌بندی مشخص دارند که می‌تواند به شما در درک میزان صحت خبر کمک کند:

این سیستم‌ها به کاربران کمک می‌کنند تا به سرعت وضعیت یک خبر را درک کنند.

نتیجه‌گیری

در دنیای امروز که سرعت انتشار اطلاعات سرسام‌آور است، توانایی فکت‌چکینگ دیگر یک مهارت لوکس نیست، بلکه یک ضرورت است. با تقویت سواد رسانه‌ای و به‌کارگیری تفکر انتقادی، می‌توانید از خود و اطرافیانتان در برابر سیل اخبار جعلی و اطلاعات نادرست محافظت کنید. با استفاده از روش‌هایی مانند متدولوژی SIFT، بررسی دقیق منبع و محتوا، مقایسه با منابع معتبر و استفاده از ابزارهای تخصصی، می‌توانید به یک درستی‌سنج ماهر تبدیل شوید. به یاد داشته باشید که مسئولیت انتشار اطلاعات صحیح بر عهده همه ماست.

منابع

* [https://www.zoomit.ir/howto/388223-fake-news-misinformation-fact-check/]

* [https://partotarvij.org/%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D8%AA%DB%8C%D8%B3%D9%86%D8%AC%DB%8C-%D9%81%DA%A9%D8%AA%DA%86%DA%A9%DB%8C%D9%86%DA%AF-%DA%86%DB%8C%D8%B3%D8%AA-%D9%88-%DA%86%D8%B7%D9%88%D8%B1-%D8%AF%D8%B1-%D8%A8/]

* [https://factyar.com/%D9%85%D8%B1%D9%88%D8%B1%DB%8C-%D8%A8%D8%B1-%D9%81%DA%A9%D8%AA%DA%86%DA%A9%DB%8C%D9%86%DA%AF%D8%9B-%D8%B6%D8%B1%D9%88%D8%B1%D8%AA%D8%8C-%D8%A7%D8%B5%D9%88%D9%84%D8%8C-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7/]

* [https://ensafnews.com/481780/%D8%B4%D8%B4-%D8%A7%D8%A8%D8%B2%D8%A7%D8%B1-%D9%88-%D9%85%D9%86%D8%A8%D8%B9-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%A8%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%87-%D8%A8%D8%A7-%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%86/]

* [https://www.mashreghnews.ir/news/838997/%D9%88%D8%A8-%D8%B3%D8%A7%DB%8C%D8%AA-%D9%87%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%A9%D9%87-%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%DB%8C%D8%A7-%D8%BA%D9%84%D8%B7-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%DB%8C%DA%A9-%D8%AE%D8%A8%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%D9%85%DB%8C-%DA%A9%D9%86%D9%86%D8%AF]

* [https://iranwire.com/fa/pages/fact-checking-policy]

* [https://www.khabaronline.ir/news/1686187/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D8%A2%D8%B2%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85]* [https://momen.ir/%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%AA%DB%8C-%D8%A2%D8%B2%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C-%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%81%D8%B6%D8%A7%DB%8C-%D9%85%D8%AC%D8%A7%D8%B2%DB%8C/]

* [https://ijnet.org/fa/story/%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%B5%D8%AD%D8%AA-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D8%A2%D9%86%D9%84%D8%A7%DB%8C%D9%86-%D8%B1%D8%A7-%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%DB%8C-%DA%A9%D9%86%DB%8C%D9%85%D8%9F]

* [https://www.shomavaeghtesad.com/%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-2/1736861519984-%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%D9%87-%D8%A7%D8%AE%D8%A8%D8%A7%D8%B1-%D9%85%D8%B9%D8%AA%D8%A8%D8%B1-%D8%B1%D8%A7-%D8%A7%D8%B2-%D8%A7%D8%B7%D9%84%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D9%86%D8%A7%D8%AF%D8%B1%D8%B3%D8%AA-%D8%AA%D8%B4%D8%AE%DB%8C%D8%B5-%D8%AF%D9%87%DB%8C%D9%85-]

* [https://taali-school.com/%D8%B1%D9%88%D8%B2%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87%D9%86%DA%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%B2%D8%B1%D8%AF%D8%9B-%D8%AA%D9%87%D8%AF%DB%8C%D8%AF%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%D8%A2%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C/]

* [https://researcheditor.org/blog/post/how-to-evaluate-scientific-sources]

* [https://yaghoutnews.ir/88878/]* [https://bornaandishan.ir/%D8%AA%D8%AD%D9%84%DB%8C%D9%84-%D8%AE%D8%A8%D8%B1/]

مطالعه بیشتر

* کتاب‌ها و مقالات درباره سواد رسانه‌ای: برای عمیق‌تر شدن در مبحث شناخت رسانه‌ها و تأثیر آن‌ها.

* دوره‌های آنلاین فکت‌چکینگ: بسیاری از دانشگاه‌ها و سازمان‌های خبری دوره‌های رایگان یا پولی برای آموزش فکت‌چکینگ ارائه می‌دهند.

* گزارش‌های سالانه سازمان‌های فکت‌چکینگ: برای آشنایی با آخرین روندها و چالش‌ها در زمینه مقابله با اطلاعات نادرست.