ارتباط جرأتمندانه گونه ای از ارتباط است که در آن هر احساسی به جز اضطراب به راحتی ابراز شده و نتیجه آن حرکت به سمت اهداف و مقاصد شخصی بدون ضایع کردن حق دیگران است(موتابی و عطوفی، ۱۳۸۵: ۸). فردی که باجرأت است می تواند ارتباط نزدیک با دیگران برقرار کند، خودش را از سوء استفاده دیگران دور نگهدارد و دامنه وسیعی از نیازها و افکار مثبت و منفی را ابراز نماید، بیآنکه احساس گناه و اضطراب کند و یا به حقوق دیگران لطمه بزند.
آموزش ابراز وجود یک شیوه مداخله ساخت یافته است که از آن برای بهبود اثربخشی روابط اجتماعی استفاده می شود(صاحب الزمانی، ۱۳۸۸). ویژگیهای این سبک عبارتند از دادن پاسخهای خود انگیخته با لحنی دوستانه اما قاطع، نگاه کردن به دیگران، ذکر مسائل مهم، ابراز احساسات و عقاید خود، بها دادن به خود و نرنجاندن خود و دیگران. در این سبک هدف شخص، رعایت عدالت برای تمامی طرفهای رابطه است(دلپسند، ۱۳۸۱).
۲-۱-۳- تعاریف جرات ورزی
جرات ورزی قلب رفتار میان فردی و کلید روابط انسانی است(لین و همکاران[۱]، ۲۰۰۴) و در شکوفایی استعدادها و رشد خلاقیت دانش آموزان نقش مؤثر را ایفا می کند(حکمتی، ۱۳۸۱). جرات ورزی، توانایی بیان خویشتن به طور روشن، مستقیم و شایسته، ارج نهادن به احساس و فکر خود، عزت و حرمت برای خویش قائل شدن و شناخت توانائیها و محدودیتهای خویشتن است(ریس و گراهام، ۱۹۹۱؛ ترجمه شهنی ییلاق و همکاران، ۱۳۷۹). جرات ورزی(ابراز وجود)، رفتاری است که ضمن حفظ سلامتی فرد، احتمال بدست آوردن نتایج مطلوب در فرد را افزایش میدهد(فاربر[۲]، ۲۰۰۱). جرات ورزی(قاطعیت)، به این مفهوم است که اشخاص احساسات مثبت و منفی خود را بدون تجاوز به حقوق دیگران بیان کنند(پاترسون[۳] و همکاران، ۲۰۰۲). جرات ورزی راهی است جهت تصدیق، حفظ ارزش، شأن و احترام به شخصیت خود و دیگران، در واقع سطح جرات ورزی تعیین کننده سطح اعتماد به نفس افراد است(گدیس[۴]، ۲۰۰۷). جرات ورزی در شرایط قانونی حقوق شخصی، احساسات، عقاید و علایق شخصی بدون نقض یا تکذیب حقوق دیگران تعریف می شود.
جرات ورزی طبق تحقیقات قبلی بر وضعیت سلامت روان مثل واکنش استرس و وضعیت افسردگی تأثیر دارد(شیمیزو، ۲۰۰۴). افراد جرأتمند از سخنرانی احساس ترس نمی کنند، احساسات خود را بیان می کنند و اولین قدمها را بر میدارند. افراد جرأتمند از نظر اجتماعی تأثیرگذار هستند(پاول و نیو جنت[۵]، ۲۰۱۱).
جرات ورزی، یعنی دفاع از حقوق خود، بیان افکار و احساسات خویش که به شیوه مستقیم، صادقانه و مناسب انجام شود. افراد جرأتورز برای خود و دیگران احترام قائل هستند. آنان منفعل نیستند و ضمن این که به خواسته ها و نیازهای دیگران احترام میگذارند، اجازه نمی دهند دیگران از آنها سوء استفاده کنند و به شیوه ماهرانه با آنان ارتباط برقرار کنند(کلینکه(؟)؛ ترجمه محمد خانی، ۱۳۸۰: ۲۶۱). جرات ورزی به انسان احساس خودکارآمدی و کنترل درونی میبخشد و این احساسات نیز در روابط متقابل با دیگران، اعتماد به نفس و عزتنفس ما را تقویت می کند(صاحب الزمانی و همکاران، ۱۳۸۸). رفتار جرأتمندانه عبارت است از بیان مناسب هر احساسی غیر از اضطراب یا یک رفتار بینفردی است که شامل ابراز صادقانه و نسبتاً صریح افکار و احساسات است به نحوی که از نظر اجتماعی مناسب بوده و احساسات و آسایش دیگران نیز در آن مد نظر باشد(موتابی و عطوفی، ۱۳۸۵: ۷). جرات ورزی ابراز عقیده ها، احساسات و افکار به صورت شایسته به گونه ای که به هیچ کس بیاحترامی روا نداریم و حق کسی را نیز ضایع نکنیم(فتحی، ۱۳۸۴: ۲).
جرات ورزی یعنی ملاحظه حقوق دیگران و در عین حال گرفتن حق خود. ویژگیهای این سبک عبارتند از: دادن پاسخهای خود انگیخته با لحنی دوستانه اما قاطع، نگاه کردن به دیگران، ذکر مسائل مهم، ابراز احساسات و عقاید، بها دادن به خود، نرنجاندن خود و دیگران؛ در این سبک، هدف شخص رعایت عدالت برای تمام طرفهای رابطه است(کاسبان و همکاران، ۱۳۸۷). جرات ورزی و پرخاشگری از یکدیگر متمایزند. پرخاشگر بودن به معنی دفاع از حقوق خود به شیوهای خصمانه است که فرد سعی می کند نیازها و خواسته های خود را از طریق غالب شدن، توهین و تحقیر دیگران برآورده کند که در این میان برای حقوق و خواسته دیگران اهمّیّتی قائل نیست. برای درک بیشتر تفاوت جرات ورزی(حدّ وسط برخورد منفعلانه و پرخاشگری) با هر یک از رفتار انفعالی و پرخاشگرانه به مثالهای زیر دقّت نمایید.
پاسخ انفعالی: خیلی خوب؛
پاسخ پرخاشگرانه: آهای، میخواهی چه کار کنی، برو آخر صف بایست؛
پاسخ همراه با جرات ورزی: متأسفم، نمی توانم، من هم عجله دارم.
پاسخ انفعالی: من خودم نیاز دارم، ولی باشد.
پاسخ پرخاشگرانه: خیلی پررو هستی که شب امتحان چنین تقاضایی میکنی، فراموشش کن.
پاسخ همراه با جرات ورزی: خوشحال میشدم به شما کمک کنم، از قبل برای مطالعه شب
امتحانی برنامه ریزی کردهام. ای کاش زودتر میگفتید(مهرابی زاده و همکاران، ۱۳۸۸).
رفتار جرأتورزانه با خودپنداره مثبت، عزتنفس، تسلط، خودبسندگی و اعتماد به نفس همگرایی و همبستگی دارد و رفتارهای غیر جرأتمندانه، بازدارنده و اجتنابی هستند و همبستگی مثبت و بالایی با ترسها، هراسها و اضطراب اجتماعی و انواع پرخاشگریهای درونی دارند(محامد، ۱۳۷۸). دلایل چندی وجود دارد که بروز رفتارهای قاطعانه را در افراد سبب میگردند. اصولاً رفتارهای قاطعانه باعث بالا رفتن احساس احترام به خود گردیده و اعتماد به نفس را افزایش می دهند و در عین حال نیاز انسان به اینکه دائماً مورد تأیید دیگران قرار گیرد را کاهش میدهد. در نتیجه اتخاذ این رفتارها احساس عدم امنیت درونی را از بین میبرند. از سوی دیگر دلیل عمدهای که باعث می شود افراد، رفتارهای جرأتمندانه را از خود بروز دهند بدست آوردن خویشتنداری میباشد. رفتارهای جرأتمندانه، باعث بالا رفتن اعتماد به نفس گردیده و در نتیجه فرد ارتباطات معنیدارتری با نزدیکان برقرار میسازد. بنابراین احساس عدم امنیت و آسیب پذیری فرکاهش مییابد و تصور ذهنی مثبتی از خودش در او بوجود میآید. و به همین سبب احساس آرامش درونی ناشی از افزایش اعتماد به نفس و کفایت اجتماعی باعث تکرار رفتارهای جرأتمندانه در فرد می شود(محبی و همکاران، ۱۳۸۸).
جرات ورزی یا رفتار قاطعانه به شرح زیر تقسیم شده است:
رد قاطعانه[۶]: در این شیوه فرد به صورتی که اجتماع پسندانه باشد، درخواستهای تحمیلی دیگران را رد می کند.
بیان قاطعانه[۷]: در این شیوه فرد، توانایی بیان احساسات مثبت مثل قدردانی از دیگران، ابراز محبت، علاقه، بیان تمجید و ستایش را دارد.
درخواست قاطعانه[۸]: در این شیوه فرد، توانایی بیان و مطرح کردن درخواستهایی را از دیگران به منظور تسهیل تأمین نیازهای فردی یا رسیدن به اهداف خود دارد(صاحب الزمانی، ۱۳۸۸).
۲-۱-۳-۱- انواع جرات ورزی(ابراز وجود)
جرات ورزی(ابراز وجود) انواع مختلفی دارد(لنج و جاکوبوسی به نقل از محبی و همکاران) به پنج نوع آن اشاره می کنند:
ابراز وجود بنیادی[۹]: این نوع ابراز وجود شامل عمل ساده ابراز و اصرار بر حقوق، احساسات یا عقاید است. مثلاً وقتی کسی صحبت فرد را قطع می کند بتواند بگوید: ببخشید، دوست داشتم حرفهایم را تمام کنم(محبی و همکاران، ۱۳۸۸).
ابراز وجود همدلانه[۱۰]: در این حالت فرد با به رسمیت شناختن موقعیت یا احساسات طرف مقابل نشان میدهد که متوجه وضعیت آنها نیز هست. در این نوع ابراز وجود وقتی کسی صحبتهای فرد را قطع می کند میگوید: میدانم مایل هستید نظرتان را مطرح کنید اما ای کاش اجازه میدادید حرفهایم را تمام کنم(همان منبع).
ابراز وجود افزایشی[۱۱]: در این حالت فرد کار را با کمترین مقدار ابراز وجود شروع می کند و اگر طرف مقابل بیتفاوت بود به تدریج بر میزان ابراز وجود خود میافزاید(همان منبع).
ابراز وجود از طریق رویارویی: وقتی از این نوع ابراز وجود استفاده می شود که اعمال و گفتار طرف مقابل با هم تناقض دارند و باید به او نشان داده شود که آنچه میگوید و آنچه می کند فرق دارد. در نتیجه سخنگو آنچه در حال حاضر میخواهد را ابراز می کند. برای مثال: شما گفتید که خبر را سه شنبه تایپ کردید، اما امروز پنج شنبه است و خبری از تایپ نیست لطفاً همین حالا آن را تایپ کنید(همان منبع).
ابراز وجود«زبانی»[۱۲]: در این نوع ابراز وجود سخنگو به صراحت رفتار طرف مقابل، تأثیر آن بر زندگی یا احساساتش و علت درخواست خود از طرف مقابل برای تغیر رفتارش را توضیح میدهد. البته میتوان به انواع دیگر ابراز وجود اشاره کرد:
ابراز وجود مستقیم و غیر مستقیم: لینهن و اگان[۱۳] بین ابراز وجود مستقیم و غیر مستقیم تمایز میگذارد. آنها معتقدند ابراز وجود مستقیم و صریح همیشه بهترین راه نیست به خصوص وقتی با افرادی سروکار داریم که دوست دارند دیگران نظر مثبتی درباره آنها داشته باشند.
بنابراین در برخی موقعیتها ابراز وجود مبهم و غیر مستقیم مؤثرتر خواهد بود. شواهد نشان میدهد که ابراز وجود استاندارد و مستقیم به اندازه پرخاشگری مؤثر است در عین حال از لحاظ اجتماعی مقبولتر از رفتار پرخاشگرانه است.
این نوع ابراز وجود در مقایسه با عدم ابراز وجود از لحاظ اجتماعی مقبولتر از رفتار پرخاشگرانه است و از لحاظ اجتماعی نشانگر کفایت ما میباشد اما اگر سبک مستقیم به سبک غیر مستقیم پیچیده تبدیل شود ابراز وجودهای فرد کمتر ناراحت کننده خواهند شد. بنابراین بهتر است از آنچه ولفولک و دور[۱۴] به آن ملاحظات اضافی میگویند استفاده کنیم. منظور آنها رنگ لعاب دادن به رد درخواستهاست. لینهن و اگان به پنج نوع رنگ و لعاب دادن اشاره می کنند: همدلی، ناچاری، عذرخواهی، خودشیرینی و دروغگویی علنی. ما به این ترتیب میتوانیم تأثیر رد درخواستها را کم رنگ کنیم و بنابراین روابط خود را حفظ کنیم(همان منبع).
ابراز وجود حفاظتی: این مهارت ها در واقع دفاعهایی کلامی در برابر فریب، عیب جویی یا گستاخی دیگران هستند. نام اولین مهارت صفحه گرامافون خراب است یعنی فرد اظهار وجود می کند و سپس مدام گفته خود را تکرار می کند. دومین مهارت غبارآلود کردن است: یعنی در ظاهر انتقاد دیگران را میپذیریم اما عملاً در رفتارمان تغییری ایجاد نمیکنیم. در واقع این دو مهارت شکلهای بنیادی ابراز وجود هستند و بهتر است از آنها در برابر انتقادهای تکراری یا نابجای دیگران استفاده کنیم. سومین مهارت فرا ابراز وجود است که طی آن وقتی شخص راه چارهای پیدا نمی کند به جای یافتن راهحل نظر کلیتری میدهد(هارجی و همکاران(؟)؛ ترجمه فیروز بخت و همکاران، ۱۳۸۴: ۱۶).
۲-۱-۳-۲- عوامل تأثیرگذار بر جرات ورزی
برای استفاده مناسب و مؤثر از ابراز وجود عوامل مختلفی تأثیر گذار هستند:
۱- محتوا: محتوای عملی ابراز وجود عبارتست از ابراز حقوق و بر زبان آوردن اظهاراتی که
این ابراز حقوق را مناسب و مسئولانه جلوه میدهند(بهرامی، ۱۳۷۴؛ به نقل از محبی و همکاران، ۱۳۸۴).
۲- عناصر پنهان: منظور از عناصر پنهان، آن دسته از افکار، ایده ها و احساساتی هستند که بر توانایی فرد برای ابراز وجود تأثیر میگذارند. بسیاری از صاحب نظران، اهمیت پاسخهای پنهان را در ابراز وجود تأیید کرده اند. این عناصر عبارتند از:
دانش: برای ابراز وجود باید از حقوق خود و نحوه احقاق آنها با خبر باشیم. اما همیشه این طور نیست و گاهی لازم می شود وضعیت دیگران را در رابطه با حقوقمان مورد بررسی قرار دهیم. به این بررسی، واقعیت آزمایی گفته می شود(همان منبع). عناصر پنهان شامل:
اعتقادات: پیش شرط تغییر میزان ابراز وجود افراد ایجاد تغییر در اعتقادات و انتظارات آنان یا بازسازی شناختی میباشد. معمولاً اظهار نظرهای مثبت و منفی افراد سلطهپذیر در مورد خودشان در وضعیتهای تعارض برانگیز به یک اندازه است، اما در مورد اشخاصی که اهل ابراز وجود هستند اظهار نظرهای مثبت دو برابر اظهارات منفی است. گذشته از عوامل دیگر، آموزش مستقیم در زمینه توصیه خود انگیخته به خود نیز موجب افزایش میزان ابراز وجود افراد می شود(همان منبع).
ادراک اجتماعی: اشخاصی که قادر به ابراز وجود نیستند درک دقیقی از رفتار دیگران ندارند(همان منبع).
فرایند: نحوه ارائه پاسخهای جسورانه هم نقش مهمی در موقعیت این پاسخها دارند(همان منبع).
۳- پاسخهای غیرکلامی:
در ابراز وجود، رفتارهای غیر کلامی تأثیر بسزایی دارند. بعضی از این رفتارها شامل موارد ذیل میباشند:
سطح تماس چشمی، اجتناب از حالات چهره های نامناسب، استفاده صحیح از ژستها در حین صحبت و به کار بردن ژستهای نامشخص در حین گوش دادن، راست نگهداشتن بدن، استفاده از پیرا زبانهای مناسب(زمان پاسخدهی اندک، دادن پاسخهای غیر طولانی، صلابت،
بلندی صدا و تغییر دادن لحن آن و قاطعیت زیاد)(همان منبع).
۴- جنسیت:
هم مردها و هم زنها برای طرفهای همجنس خود بیشتر ابراز وجود میکنند، ابراز احساسات منفی از سوی اعضای جنس مخالف را بیشتر میپذیرند و در روابط همجنسها برخوردهای پرخاشگرانه شایعتر است(همان منبع).
۵- شرایط ابراز وجود:
شرایط نیز عامل مهمی است. اشخاص گاهی در یک وضعیت میان فردی ابراز وجود می کنند و در وضعیتی دیگر ابراز وجود نمی کنند. علاوه بر این افراد در ابراز وجودهای منفی مشکلی ندارند، اما نمی توانند ابراز وجودهای مثبتی انجام دهند. برخی افراد در خانه به راحتی ابراز وجود می کنند، اما در محیط کار نمی توانند ابراز وجود کنند و یا بر عکس.
در این موقع باید بر وضعیت استراتژی های مناسب برای غلبه بر مشکلات تمرکز کنیم(همان منبع).
۶- فرهنگ:
اصولاً ابراز وجود یک مفهوم فرهنگی است، یعنی ابراز وجودهای که در اروپا یا آمریکا مناسب هستند در فرهنگهایی که فروتنی، بردباری یا خدمتگذاری را مقدس میدانند ممکن است شایسته و مناسب نباشد(همان منبع).
۷- طرف مقابل:
افرادی که اهل ابراز وجودند ابراز وجودهای دیگران را بیشتر میپذیرند. در حالیکه آزمودنیهای کمجسارت به ابراز وجودهای دیگران واکنش منفی نشان میدهند(همان منبع).
۲-۱-۳-۳- کارکردهای جرات ورزی
مهارت ابراز وجود(جرات ورزی) به فراخور موقعیت، چند هدف را برآورده میسازد. استفاده ماهرانه از ابراز وجود به فرد کمک می کند تا:
۲-۱-۳-۴- آموزش جرات ورزی
برنامه آموزش جرات ورزی بدین منظور طرح ریزی می شود تا عقاید و رفتارهای جرأتمندانه افراد را بهبود بخشد به طوری که آنها بتوانند با دیدی بهتر به خود نگریسته، به خود اعتمادی برسند، به طور مناسب عواطف و تفکرات فردی خود را نشان دهند و در نتیجه روابط میان فردی مؤثرتری را با دیگران برقرار نمایند(آلبرتی و امونز[۱۵]، ۲۰۰۱؛ لاندازابل[۱۶]، ۲۰۰۱؛ وستون و ونت[۱۷]، ۱۹۹۹). هدف آموزش قاطعیت یا جرات ورزی، یاد دادن هنر ارتباط عمیق با دیگران، برخورد جدی با کار، زندگی و تسلط بر خویش است.
این آموزش به طور گستردهای برای سنین مختلف و پیشزمینه های متفاوت مورد استفاده قرار گرفته است. تأثیر مثبت آن روی قاطعیت، عزتنفس، خود، تعاملات بین فردی، مهارت های ارتباطی و اعتماد بین زوجین و نیز کاهش میزان اضطراب اجتماعی دیده شده است(صاحب الزمانی، ۱۳۸۸). ولپی[۱۸](۱۹۵۸)، اولین کسی بود که اصطلاح جرات ورزی(ابراز وجود) را به کار برد و اصل بازداری دو جانبه رامطرح ساخت. هدف آموزش جرات ورزی این است که به افراد کمک کند تا دیدشان را نسبت به خود تغییر دهند، ابراز وجودشان را افزایش دهند، به طور معقولی خلق و خو و افکارشان را بیان کنند و از این طریق بر اعتماد به نفس خود بیفزایند(همان منبع: ۴). آموزش جرات ورزی بر اساس این فرضیه عمل می کند که داشتن روابط بین فردی سالم در انسجام و تکامل شخصیتی فرد نقش اساسی دارد.
بک بر اساس تحقیقات رابرت آلبرتی که در زمینه قاطعیت درمانی شهرت جهانی دارد، چنین اظهار مینماید: آموزش قاطعیت به نامهای یادگیری مهارت های اجتماعی و رفتار درمانی در زمینه قاطعیت شناخته شده و بر اساس تئوری گشتالت پایه گذاری گردیده است(محبی و همکاران، ۱۳۸۸).
کاپلان و سادوک در زمینه آموزش قاطعیت چنین اظهار میدارند که قاطعیت درمانی یکی از آموزشهای مهارت اجتماعی است که به فرد آموزش میدهد چگونه در موقعیتهای مختلف اجتماعی به صورت مناسب واکنش نشان داده، عقیده و نقطه نظرات خود را به روشی پذیرفته شده ابراز دارد(همان منبع).
آموزش ابراز وجود یک شیوه مداخله ساخت یافته ای است جهت بهبود اثر بخشی روابط اجتماعی و از این روش برای درمان اختلالها، اضطرابی و ترسهای مرضی در کودکان، نوجوانان و بزرگسالان استفاده می شود. این رویکرد خاص، صرفاً برای افرادی که مشکلات بالینی دارند به کار برده نمی شود بلکه در حد وسیع در دنیای روابط انسانی از قبیل: آموزش و پرورش، بازار کار، اقتصاد، تولید و تجارت به ویژه در حوزه های فروش و مدیریت نیز مورد استفاده قرار میگیرد(فلاح زاده، ۱۳۸۸).
برنامه های آموزشی متعددی برای گروه های سنی و مسائل مختلف وجود دارد. ریشه اصلی آنها به ظهور رفتار درمانی در عرصه روانشناسی برمیگردد.
هدف به کارگیری تکنیکهای متعدد در آموزش ابراز وجود معطوف بر افزایش بهبودی روابط اجتماعی، احقاق حقوق و نهایتاً افزایش سلامت روانی و رضایت شخصی میباشد(طباطبایی، ۱۳۷۸: ۳). فرایندهای سازگاری در زمینه ارتباطات مفید اجتماعی شکل میگیرد و اجتماعی شدن و یادگیری مهارت های جرات ورزی زمینه افزایش سازگاری را فراهم مینماید.
تحقیقات گوناگون نشان میدهد که بین کمبود مهارت های اجتماعی و بروز اختلالات رفتاری در آینده رابطه وجود دارد(ثابتی و شهینی ییلاق، ۱۳۷۷).
آموزش جرات ورزی یک روش چند محتوایی رفتاری است و اجزای درمانی آن عبارتند از راهنمایی[۱۹]، ایفای نقش[۲۰]، الگوسازی[۲۱]، پسخوراند[۲۲]، تمرین و مرور رفتاری[۲۳] به صورت تجسمی و عینی(بیان زاده و همکاران، ۱۳۸۲). آموزش جرات ورزی تکنیکی است که از طریق آن افراد می آموزند که چگونه آرام باشند و در موقعیتهای متفاوت اجتماعی به طور مناسب و خوشایند، ارتباط برقرار سازند(تیلور[۲۴]، ۱۹۹۵).
اولین بار سالتر[۲۵](۱۹۹۱)، به درمان اضطراب با روش آموزش مهارت جرأتمندانه پرداخت. تأکید وی در این روش بر بیان احساسات، اظهار عقیده مخالف، پذیرش و تمجید از طرف دیگران و استفاده از ضمیر من و حاضر جوابی بوده است(محمودی عالمی و همکاران، ۱۳۸۳).
روشهای متعددی برای درمان اضطراب جهت افزایش عملکردهای تحصیلی و شغلی وجود دارد که یکی از آنها آموزش مهارت های جرات ورزی است(عباسنیا، ۱۳۷۹).
به نظر میرسد وجود همزمان قاطعیت پایین و اضطراب بالا در دانش آموزان باعث اختلال در عملکرد تحصیلی، وقفه در یادگیری، تضعیف توانایی و عدم شکوفایی استعدادهایشان شده و نه تنها سلامت روان آنها را به خطر میاندازد بلکه آنان را از یک زندگی سالم و شکوفا محروم می کند(شریفی راد و همکاران، ۱۳۹۰).
جرات ورزی به علت نتایج مثبتی که به همراه دارد یک رفتار باارزش محسوب می شود، نتایجی از قبیل: افزایش مهارت های رهبری، افزایش رضایت شغلی، دستیابی به استقلال واقعی، موقعیت حرفهای، قدرت و اختیار، اجتناب از اهمال و مسامحه در مراقبت از بیمار، کاهش استرس شغلی، افزایش کارایی در زمان تغییر شرایط و آگاهی و بینش وسیعتر راجع به عواملی که در سبکهای پاسخگویی ضروری میباشد(تقوی لاریجانی، ۱۳۸۸).
