اختلال استرس حاد: بررسی جامع، ابعاد، تشخیص، علل، درمان و مسیر بهبودی

اختلال استرس حاد: بررسی جامع، ابعاد، تشخیص، علل، درمان و مسیر بهبودی

مقدمه

اختلال استرس حاد (Acute Stress Disorder - ASD) یک اختلال روانی است که در پی قرار گرفتن در معرض یک رویداد آسیب‌زا رخ می‌دهد. این اختلال، که در دسته‌ی اختلالات مرتبط با تروما و استرس قرار می‌گیرد، با طیف وسیعی از علائم مشخص می‌شود که شامل اضطراب، علائم تجزیه‌ای، یادآوری‌های مکرر رویداد آسیب‌زا، و اجتناب از محرک‌های مرتبط با آن است. ASD یک وضعیت حاد و موقت است که معمولاً بین 3 روز تا 1 ماه پس از رویداد آسیب‌زا به طول می‌انجامد.

تشخیص زودهنگام و ارائه درمان مناسب برای ASD بسیار مهم است، زیرا این اختلال می‌تواند به اختلال استرس پس از سانحه (Posttraumatic Stress Disorder - PTSD) تبدیل شود، که یک وضعیت مزمن و ناتوان‌کننده‌تر است.

این مقاله با هدف ارائه یک بررسی جامع از اختلال استرس حاد، به بررسی ابعاد مختلف این اختلال می‌پردازد. ما در این مقاله، تاریخچه مفهوم‌سازی ASD، معیارهای تشخیصی آن بر اساس DSM، علل و عوامل خطر، تظاهرات بالینی و رفتاری، روش‌های تشخیص و ارزیابی، رویکردهای درمانی، و ملاحظات بالینی خاص در درمان این اختلال را مورد بررسی قرار خواهیم داد. همچنین، به تمایز میان اختلال استرس حاد و سایر اختلالات مرتبط با تروما، و همچنین به نقش حمایت اجتماعی و مداخلات زودهنگام در پیشگیری از PTSD، خواهیم پرداخت.

1. تاریخچه مفهوم‌سازی اختلال استرس حاد

مفهوم “اختلال استرس حاد” نسبتاً جدید است و به تلاش برای درک و طبقه‌بندی واکنش‌های روانی فوری به رویدادهای آسیب‌زا باز می‌گردد.

·        دوران پیش از DSM-IV: قبل از تعریف رسمی ASD، روانشناسان و روانپزشکان به واکنش‌های استرسی حاد، به عنوان “شوک عصبی” (Nervous Shock) یا “واکنش بحرانی” (Crisis Reaction) اشاره می‌کردند. این اصطلاحات، بیشتر توصیفی بودند و فاقد یک چارچوب تشخیصی مشخص بودند.

·        تاثیر جنگ ویتنام: جنگ ویتنام و افزایش آگاهی از مشکلات روانی سربازان بازگشته از جنگ، نقش مهمی در توسعه مفهوم اختلالات مرتبط با تروما ایفا کرد. روانپزشکان متوجه شدند که بسیاری از سربازان، پس از بازگشت از جنگ، علائمی مانند یادآوری‌های مکرر رویدادهای جنگی، کابوس‌ها، بی‌حسی عاطفی و پرخاشگری را تجربه می‌کنند.

·        DSM-III و اختلال استرس پس از سانحه (PTSD): انتشار سومین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-III) در سال 1980، نقطه عطفی در درک اختلالات مرتبط با تروما بود. در این ویرایش، اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) به عنوان یک اختلال روانی متمایز، با مجموعه‌ای از معیارهای تشخیصی مشخص، معرفی شد. با این حال، DSM-III تنها به واکنش‌های استرسی مزمن پس از رویداد آسیب‌زا توجه داشت و به واکنش‌های فوری و حاد توجهی نمی‌کرد.

·        نیاز به تعریف یک اختلال حاد: با گذشت زمان، محققان و بالینگران متوجه شدند که بسیاری از افراد، پس از قرار گرفتن در معرض یک رویداد آسیب‌زا، علائم استرسی حاد و ناتوان‌کننده‌ای را تجربه می‌کنند که لزوماً به PTSD تبدیل نمی‌شود. این امر، منجر به این شد که روانشناسان به دنبال تعریف و طبقه‌بندی این واکنش‌های حاد باشند.

·        DSM-IV و تعریف اختلال استرس حاد (ASD): انتشار چهارمین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-IV) در سال 1994، نقطه عطفی در تاریخچه مفهوم‌سازی ASD بود. در این ویرایش، اختلال استرس حاد به عنوان یک اختلال روانی متمایز، با مجموعه‌ای از معیارهای تشخیصی مشخص، معرفی شد. DSM-IV بر روی حضور علائم تجزیه‌ای، اضطراب، و یادآوری‌های مکرر رویداد آسیب‌زا در طی یک ماه پس از رویداد، تأکید کرد.

·        تکامل در DSM-5: انتشار پنجمین ویرایش راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) در سال 2013، تغییراتی در معیارهای تشخیصی ASD ایجاد کرد. DSM-5 بر روی حضور علائم ناشی از تروما، و همچنین حذف معیار نیاز به حضور علائم تجزیه‌ای برای تشخیص، تأکید کرد. هدف از این تغییرات، بهبود دقت تشخیصی و کاهش نرخ تشخیص نادرست ASD بود.

2. معیارهای تشخیصی اختلال استرس حاد بر اساس DSM-5

راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5) که توسط انجمن روانپزشکان آمریکا منتشر شده است، معیارهای رسمی برای تشخیص اختلال استرس حاد (ASD) را ارائه می‌دهد. این معیارها بر روی الگوهای رفتاری و عاطفی خاص تمرکز دارند که در پی قرار گرفتن در معرض یک رویداد آسیب‌زا ظاهر می‌شوند.

معیارهای اصلی ASD:

·        الف) قرار گرفتن در معرض رویداد آسیب‌زا: فرد باید به طور مستقیم یا غیرمستقیم در معرض یک رویداد آسیب‌زا قرار گرفته باشد. این رویداد می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

o       تجربه مستقیم رویداد آسیب‌زا (مانند جنگ، حمله تروریستی، تصادف رانندگی شدید، تجاوز جنسی، یا بلایای طبیعی).

o       شاهد بودن رویداد آسیب‌زا که برای دیگران رخ می‌دهد.

o       آگاه شدن از این‌که یک رویداد آسیب‌زا برای یکی از اعضای نزدیک خانواده یا دوستان صمیمی رخ داده است.

o       قرار گرفتن مکرر یا شدید در معرض جزئیات ناگوار یک رویداد آسیب‌زا (مانند افسران پلیس که مکرراً صحنه‌های جرم را بررسی می‌کنند).

·        ب) حضور 9 مورد یا بیشتر از علائم زیر از هر یک از پنج دسته‌بندی (intrusion, negative mood, dissociation, avoidance, arousal) که در طی 3 روز تا 1 ماه پس از رویداد آسیب‌زا شروع می‌شوند:

1.    علائم نفوذی (Intrusion Symptoms):

§        یادآوری‌های مکرر و ناخواسته رویداد آسیب‌زا.

§        کابوس‌های مکرر مرتبط با رویداد آسیب‌زا.

§        واکنش‌های تجزیه‌ای (مانند فلاش‌بک) که در آن فرد احساس می‌کند یا طوری عمل می‌کند که انگار رویداد آسیب‌زا دوباره در حال رخ دادن است.

§        ناراحتی شدید روانی در مواجهه با نشانه‌های درونی یا بیرونی که یادآور رویداد آسیب‌زا هستند.

§        واکنش‌های فیزیولوژیکی شدید در مواجهه با نشانه‌های درونی یا بیرونی که یادآور رویداد آسیب‌زا هستند.

2.    علائم خلق منفی (Negative Mood Symptoms):

§        ناتوانی مداوم در تجربه احساسات مثبت (مانند شادی، رضایت، یا عشق).

3.    علائم تجزیه‌ای (Dissociative Symptoms):

§        احساس تغییریافتگی در واقعیت محیط اطراف یا خود (مانند دیدن خود از بیرون بدن).

§        ناتوانی در یادآوری جنبه‌های مهم رویداد آسیب‌زا (فراموشی تجزیه‌ای).

4.    علائم اجتنابی (Avoidance Symptoms):

§        تلاش برای اجتناب از افکار، احساسات یا خاطرات مرتبط با رویداد آسیب‌زا.

§        تلاش برای اجتناب از افراد، مکان‌ها، فعالیت‌ها، اشیاء یا موقعیت‌هایی که یادآور رویداد آسیب‌زا هستند.

5.    علائم برانگیختگی (Arousal Symptoms):

§        مشکل در خوابیدن.

§        تحریک‌پذیری یا خشم.

§        مشکل در تمرکز.

§        هوشیاری بیش از حد.

§        پاسخ‌های اغراق‌آمیز شروع ناگهانی.

·        ج) اختلال: علائم باعث ناراحتی قابل توجه بالینی یا اختلال در عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر زمینه‌های مهم زندگی می‌شوند.

·        د) مدت: مدت اختلال از 3 روز تا 1 ماه پس از رویداد آسیب‌زا است.

·        ه) عدم وجود سایر علل: علائم نباید ناشی از اثرات فیزیولوژیکی یک ماده (مانند دارو یا الکل) یا یک بیماری جسمی دیگر باشد.

نکات مهم در تشخیص ASD:

·        زمان‌بندی: مدت زمان علائم (3 روز تا 1 ماه) یک عامل کلیدی در تشخیص ASD است. اگر علائم بیش از یک ماه ادامه داشته باشند، تشخیص ممکن است به PTSD تغییر کند.

·        تعداد علائم: فرد باید حداقل 9 علامت از 5 دسته‌بندی را داشته باشد تا معیارهای تشخیصی ASD را برآورده کند.

·        اختلال عملکرد: علائم باید باعث اختلال قابل توجهی در عملکرد فرد شوند.

·        تشخیص افتراقی: مهم است که ASD را از سایر اختلالات روانی که ممکن است علائم مشابهی داشته باشند، متمایز کرد (به عنوان مثال، اختلال استرس پس از سانحه، اختلال اضطرابی، و اختلال افسردگی).

3. علل و عوامل خطر

علل دقیق ASD هنوز به طور کامل شناخته نشده است، اما تحقیقات نشان می‌دهد که عوامل مختلفی می‌توانند در بروز این اختلال نقش داشته باشند. این عوامل را می‌توان به دسته‌های زیر تقسیم کرد:

·        ماهیت رویداد آسیب‌زا:

o       شدت تروما: هر چه رویداد آسیب‌زا شدیدتر و تهدیدکننده‌تر باشد، احتمال بروز ASD بیشتر است.

o       قرار گرفتن در معرض مستقیم: تجربه مستقیم رویداد آسیب‌زا (در مقایسه با شاهد بودن آن) با افزایش خطر ابتلا به ASD مرتبط است.

o       آسیب‌های بین فردی: آسیب‌هایی که شامل خشونت بین فردی هستند (مانند تجاوز جنسی یا حمله فیزیکی)، بیشتر از سایر انواع آسیب‌ها منجر به ASD می‌شوند.

·        عوامل فردی:

o       سابقه اختلالات روانی: افرادی که سابقه اختلالات روانی (مانند اضطراب، افسردگی، یا PTSD) دارند، بیشتر در معرض خطر ابتلا به ASD قرار دارند.

o       سبک‌های مقابله‌ای نامناسب: استفاده از سبک‌های مقابله‌ای نامناسب برای مقابله با استرس (مانند اجتناب، انکار، یا سوء مصرف مواد)، می‌تواند خطر ابتلا به ASD را افزایش دهد.

o       حمایت اجتماعی کم: کمبود حمایت اجتماعی پس از رویداد آسیب‌زا، می‌تواند فرآیند بهبودی را مختل کند و خطر ابتلا به ASD را افزایش دهد.

o       تجربه‌های تروماتیک قبلی: افرادی که در گذشته تجربیات تروماتیک داشته‌اند، ممکن است نسبت به اثرات رویدادهای آسیب‌زای جدید آسیب‌پذیرتر باشند.

o       ویژگی‌های شخصیتی: برخی از ویژگی‌های شخصیتی، مانند روان‌رنجوری و تمایل به اضطراب، با افزایش خطر ابتلا به ASD مرتبط هستند.

·        عوامل بیولوژیکی:

o       ژنتیک: تحقیقات نشان داده‌اند که عوامل ژنتیکی می‌توانند در آسیب‌پذیری فرد نسبت به اختلالات مرتبط با تروما، از جمله ASD، نقش داشته باشند.

o       عملکرد مغز: مطالعات نشان داده‌اند که افراد مبتلا به ASD ممکن است تفاوت‌هایی در فعالیت مغزی در نواحی مرتبط با پردازش هیجانات، حافظه و ترس داشته باشند.

·        عوامل اجتماعی:

o       فرهنگ: هنجارهای فرهنگی می‌توانند بر نحوه واکنش افراد به رویدادهای آسیب‌زا و نحوه جستجوی کمک تأثیر بگذارند.

o       دسترسی به خدمات بهداشت روان: کمبود دسترسی به خدمات بهداشت روان می‌تواند مانع دریافت درمان مناسب برای افراد مبتلا به ASD شود.

4. تظاهرات بالینی اختلال استرس حاد

تظاهرات بالینی ASD بسیار متنوع است و بسته به شدت رویداد آسیب‌زا، ویژگی‌های فردی، و عوامل محیطی، می‌تواند متفاوت باشد. با این حال، الگوهای رفتاری و عاطفی مشخصی در افراد مبتلا به ASD مشاهده می‌شود که اغلب پیامدهای قابل توجهی برای زندگی فردی و اجتماعی آن‌ها دارد.

·        علائم نفوذی:

o       یادآوری‌های ناخواسته: فرد ممکن است به طور مکرر و ناخواسته، تصاویر، افکار یا خاطراتی از رویداد آسیب‌زا را تجربه کند. این یادآوری‌ها می‌توانند بسیار آزاردهنده باشند و باعث اضطراب، ترس و پریشانی شوند.

o       کابوس‌ها: فرد ممکن است کابوس‌های مکرر مرتبط با رویداد آسیب‌زا را تجربه کند. این کابوس‌ها می‌توانند بسیار واقعی به نظر برسند و باعث وحشت و بی‌خوابی شوند.

o       فلاش‌بک‌ها: فرد ممکن است واکنش‌های تجزیه‌ای (فلاش‌بک) را تجربه کند، که در آن احساس می‌کند یا طوری عمل می‌کند که انگار رویداد آسیب‌زا دوباره در حال رخ دادن است. فلاش‌بک‌ها می‌توانند بسیار واقعی به نظر برسند و باعث از دست دادن حس زمان و مکان شوند.

·        علائم خلق منفی:

o       ناتوانی در تجربه احساسات مثبت: فرد ممکن است نتواند احساسات مثبت را تجربه کند، مانند شادی، رضایت، یا عشق. این می‌تواند منجر به احساس بی‌حوصلگی، بی‌تفاوتی و افسردگی شود.

·        علائم تجزیه‌ای:

o       مسخ واقعیت: فرد ممکن است احساس کند که دنیای اطرافش غیرواقعی و عجیب به نظر می‌رسد.

o       مسخ شخصیت: فرد ممکن است احساس کند که از بدن خود جدا شده است و خود را از بیرون تماشا می‌کند.

o       فراموشی تجزیه‌ای: فرد ممکن است نتواند جنبه‌های مهم رویداد آسیب‌زا را به یاد بیاورد.

·        علائم اجتنابی:

o       اجتناب از افکار و احساسات: فرد ممکن است تلاش کند تا از فکر کردن یا احساس کردن در مورد رویداد آسیب‌زا خودداری کند.

o       اجتناب از محرک‌ها: فرد ممکن است تلاش کند تا از افراد، مکان‌ها، فعالیت‌ها، اشیاء یا موقعیت‌هایی که یادآور رویداد آسیب‌زا هستند، دوری کند.

·        علائم برانگیختگی:

o       مشکل در خوابیدن: فرد ممکن است در به خواب رفتن یا در خواب ماندن مشکل داشته باشد.

o       تحریک‌پذیری و خشم: فرد ممکن است به راحتی عصبانی شود و در کنترل خشم خود مشکل داشته باشد.

o       مشکل در تمرکز: فرد ممکن است در تمرکز کردن مشکل داشته باشد.

o       هوشیاری بیش از حد: فرد ممکن است همیشه در حالت آماده‌باش باشد و احساس کند که خطری در کمین است.

o       پاسخ‌های اغراق‌آمیز شروع ناگهانی: فرد ممکن است در پاسخ به صداهای بلند یا حرکات ناگهانی، واکنش‌های اغراق‌آمیزی نشان دهد.

5. روش‌های تشخیص و ارزیابی

تشخیص اختلال استرس حاد یک فرآیند بالینی است که نیازمند ارزیابی دقیق توسط یک متخصص سلامت روان است. این ارزیابی معمولاً شامل موارد زیر است:

·        مصاحبه بالینی: مصاحبه با فرد برای جمع‌آوری اطلاعات در مورد رویداد آسیب‌زا، علائم و نشانه ها، و تاثیر آن بر زندگی فرد.

·        مقیاس‌های ارزیابی: استفاده از مقیاس‌های ارزیابی استاندارد برای سنجش شدت علائم استرس و تشخیص ASD. برخی از مقیاس‌های مورد استفاده عبارتند از:

o       Acute Stress Disorder Scale (ASDS)

o       Stanford Acute Stress Reaction Questionnaire (SASRQ)

·        بررسی سوابق پزشکی و روانپزشکی: بررسی سوابق پزشکی و روانپزشکی فرد برای شناسایی عوامل خطر و اختلالات همراه.

·        تشخیص افتراقی: رد سایر علل احتمالی علائم، مانند سوء مصرف مواد، بیماری‌های جسمی یا سایر اختلالات روانی.

6. رویکردهای درمانی

هدف اصلی در درمان ASD، کاهش علائم، جلوگیری از تبدیل شدن به PTSD و بهبود عملکرد کلی فرد است. مداخلات زودهنگام، به ویژه در چند هفته اول پس از رویداد آسیب‌زا، می‌توانند بسیار مؤثر باشند.

·        حمایت روانشناختی: ارائه حمایت عاطفی، همدلی و تشویق به فرد برای صحبت کردن در مورد تجربیات خود.

·        آموزش روانشناختی: ارائه اطلاعات در مورد ASD، علائم آن و نحوه مقابله با آن.

·        تکنیک‌های مدیریت استرس: آموزش تکنیک‌های مدیریت استرس، مانند تنفس عمیق، آرام‌سازی عضلانی و مدیتیشن.

·        مواجهه درمانی (Exposure Therapy): در این روش، فرد به تدریج و به صورت کنترل شده، در معرض افکار، احساسات و موقعیت‌هایی قرار می‌گیرد که یادآور رویداد آسیب‌زا هستند. هدف از این روش، کاهش اضطراب و ترس مرتبط با تروما است.

·        پردازش شناختی درمانی (Cognitive Processing Therapy - CPT): CPT یک نوع CBT است که به فرد کمک می‌کند تا افکار و باورهای منفی خود را در مورد رویداد آسیب‌زا شناسایی و تغییر دهد.

·        EMDR (Eye Movement Desensitization and Reprocessing): EMDR یک روش درمانی است که از حرکات چشم برای کمک به فرد در پردازش و یکپارچه‌سازی خاطرات تروماتیک استفاده می‌کند.

·        دارودرمانی: داروها معمولاً به عنوان خط اول درمان ASD در نظر گرفته نمی‌شوند، اما در برخی موارد، ممکن است برای کاهش علائم خاص (مانند اضطراب یا بی‌خوابی) تجویز شوند. داروهای ضد اضطراب (مانند بنزودیازپین‌ها) و داروهای خواب‌آور ممکن است برای مدت کوتاهی مورد استفاده قرار گیرند.

7. پیشگیری از PTSD:

یکی از اهداف اصلی در درمان ASD، پیشگیری از تبدیل شدن آن به PTSD است. تحقیقات نشان داده‌اند که مداخلات زودهنگام، به ویژه CBT و EMDR، می‌توانند به طور قابل توجهی خطر ابتلا به PTSD را کاهش دهند.

8. ملاحظات خاص در درمان:

·        زمان: درمان باید در اسرع وقت پس از رویداد آسیب‌زا شروع شود.

·        حساسیت به تروما: درمانگران باید رویکردی حساس به تروما داشته باشند و از تحمیل ناخواسته تجربیات تروماتیک خودداری کنند.

·        حمایت اجتماعی: حمایت اجتماعی قوی، نقش مهمی در بهبودی دارد.

·        آموزش به خانواده: آموزش به خانواده در مورد ASD و نحوه حمایت از فرد مبتلا، می‌تواند بسیار مفید باشد.

9. نتیجه‌گیری

اختلال استرس حاد (ASD) یک واکنش روانی جدی به رویدادهای آسیب‌زاست که نیازمند تشخیص و درمان فوری است. درک عوامل خطر، علائم و روش‌های درمانی موثر، به متخصصان و افراد در معرض تروما کمک می‌کند تا مداخله زودهنگام و مناسبی را انجام دهند و از تبدیل شدن ASD به PTSD جلوگیری کنند. با ارائه حمایت مناسب و درمان‌های مبتنی بر شواهد، می‌توان به افراد کمک کرد تا از اثرات مخرب تروما عبور کنند و زندگی سالمی را از سر گیرند.

منابع:

·        American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). American Psychiatric Publishing.

·        Bryant, R. A. (2019). Acute Stress Disorder. In UpToDate. Retrieved from https://www.uptodate.com/contents/acute-stress-disorder

·        Bryant, R. A., & Harvey, A. G. (2000). Acute stress disorder: A handbook of theory, assessment, and treatment. American Psychological Association.

·        Davidson, J. R. T., Foa, E. B., Rothbaum, B. O., & Bessel, A. (2001). Multimodal treatment of acute traumatic events. In M. J. Friedman, T. M. Keane, & P. A. Resick (Eds.), Effective treatments for PTSD: Practice guidelines from the International Society for Traumatic Stress Studies (pp. 178-199). Guilford Press.

·        Foa, E. B., Keane, T. M., Friedman, M. J., & Cohen, J. A. (2009). Effective treatments for PTSD: Practice guidelines from the International Society for Traumatic Stress Studies (2nd ed.). Guilford Press.

·        Rothbaum, B. O., Meadows, E. A., Resick, P. A., & Foy, D. W. (2000). Cognitive behavioral therapy. In E. B. Foa, T. M. Keane, & M. J. Friedman (Eds.), Effective treatments for PTSD: Practice guidelines from the International Society for Traumatic Stress Studies (pp. 161-177). Guilford Press.

·        van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. Viking.