کرونا را نمی‌توان تنها یک بیماری با پی‌آمدهایی در حوزه‌ی بهداشت و سلامت دانست. حتماً شما هم می‌دانید که با ورود کرونا اقتصاد، آموزش، حکمرانی، و حتی بعضی پیش‌فرض‌های ما تکانی اساسی خورد. این ویروس در زبان‌شناسی هم برای خود جایی باز کرده و از زمانِ همه‌گیری تا الآن چندین وبینار درباره‌ی کرونا از دید زبان‌شناسی برگزار شده است. خب این یعنی چه؟ مگر زبان‌شناسان می‌توانند کرونا را مطالعه کنند؟ از نظر تأثیر آن در زبان، بله. یک نمونه را من در مطلب کرونا و استعاره توضیح داده ام.
کرونا باعث نزاع میان زبان‌شناسان و تجویزگرایان هم شد! چطور حالا؟ از وقتی واژه‌ی «کروناویروس» دهان‌به‌دهان چرخید و در نوشتار فارسی (در خبرها و توییت‌ها و پست‌های تلگرامی) ظاهر شد، داد ویراستاران و خبرنگاران درآمد که چرا این واژه‌ی غلط را به کار می‌برید. نمونه‌ای از این واکنش را در تصویر زیر می‌بینید:
توییت بالا مشت نمونه‌ی خروار است. اگر در توییتر بگردید مثال‌های بیش‌تری پیدا خواهید کرد. این‌ها می‌گویند که در فارسی اگر بخواهیم چیزی را به چیزی اضافه کنیم، ترتیب واژه‌ها شبیه «پنجره‌ی کلاس» یا «معلم احمق» است؛ نه «کلاس‌پنجره» یا «احمق‌معلم». از این رو واژه‌ی کروناویروس را نباید پذیرفت چون ترتیبش درست نیست و براساس قواعد فارسی ساخته نشده و در ثانی، وقتی می‌توان گفت «ویروس کرونا»، اصلاً این قرتی‌بازی‌ها چیست؟ چرا دربرابر انگلیسی انقدر وا داده اید؟
یکی از نخستین چیزهایی که ما دانشجویان زبان‌شناسی می‌آموزیم این است که کار زبان‌شناس توصیف زبان خواهد بود؛ نه تجویز. ما می‌گوییم که زبان مال همه‌ی مردم است و تغییر در آن نه اشتباه است، نه غلط، نه از سر بی‌سوادی. خیلی از چیزهایی که امروز می‌گوییم و می‌نویسیم و به خیال خود درست می‌دانیم، در نظر نویسندگان و ادیبان یک قرن پیش غلط بوده و به واسطه‌ی بی‌سوادی مترجمان وارد فارسی شده است. زبان‌شناس می‌گوید که بسیاری از این حکم‌های درست و غلط معیار زبانی ندارند. نمونه‌اش همین کروناویروس است. برگردیم به ادعای توییت بالا. آیا این واژه با قواعد زبان فارسی همخوانی ندارد؟ می‌خواهید پاسخ زبان‌شناسان را بدانید؟
اگر کمی دقیق‌تر شویم، کروناویروس مشابه‌های زیادی در فارسی دارد. اگر آن را ترکیب اضافی بدانیم، آنگاه می‌توان با گلخانه و آب‌انبار مقایسه‌اش کرد. اگر هم ترکیب وصفی بدانیم، آنگاه به قیاس گوژپشت و دیوسیرت و بزرگمرد می‌توان کروناویروس را هم در زبان فارسی داشت. این‌ها نمونه‌هایی در فارسی رسمی و معیار بود. چرا راه دور برویم؟ اگر بیننده‌ی سریال پایتخت بودید حتماً واژه‌ی مجلسی‌آدم به گوش‌تان خورده بود. متأسفانه نویسنده‌ی توییت بالا به این مثال‌ها اصلاً توجه نداشت. حتی وقتی چند کاربر برایش مثال‌هایی مشابه آب‌انبار و بزرگمرد آوردند، به هیچ‌کدام پاسخ نداد!
اگر کروناویروس عیب و ایرادی ندارد پس نزاع بر سر چیست؟ به نظر می‌رسد که کروناویروس نسبت به ویروس کرونا نشان‌دار است. نشان‌دار؟ بگذارید با یک مثال توضیح بدهم که چیست. امیدوار ام شما هم مثل من این روزها در خانه مانده باشید. انشاءالله بعد از کرونا که قرار است با دوست‌تان بروید بیرون و دلی از عزا دربیاورید، وقتی سرِ قرار می‌رسید و می‌بینید هنوز نیامده، بهش زنگ می‌زنید و می‌گویید: «کجایی؟» (کجا هستی؟) و او هم مثلاً می‌گوید: «دور میدون ولیعصرم». حال اگر کرمانشاهی باشید (مثل من) به دوست‌تان پای تلفن می‌گویید: «هستی کجا؟» و او هم جواب می‌دهد: «هستم دور میدان ولیعصر». برای شما غیرکرمانشاهی‌ها «هستی کجا؟» و «هستم فلان‌جا» غریب است. یا اگر کسی با «طیاره» جایی برود، یا درباره‌ی «اَکَدمی» صحبت کند، شما را به زحمت می‌اندازد که تشخیص دهید این‌هایی که گفت همان «هواپیما» و «آکادمی» خودمان است. در زبان‌شناسی به آن صورتِ معمولیِ رایج‌تر می‌گوییم بی‌نشان و به آن صورتِ غیرمعمول می‌گوییم نشان‌دار.
حال برگردیم به آن جمله‌ی پاراگراف قبل: به نظر می‌رسد که کروناویروس نسبت به ویروس کرونا نشان‌دار است؛ یعنی فارسی‌زبان در حالت عادی میل دارد بگوید ویروس کرونا و اگر کروناویروس را بشنود تعجب می‌کند. گویا دعوای نویسنده‌ی توییت هم همین است. به نظر او کروناویروس غیرمعمول است و انتظارش این بود که آن افراد ویروس کرونا را به کار ببرند. همین بود که باعث شد بعضی کاربران در توییتر به واژه‌ی کروناویروس اعتراض کنند و رواج آن را از سر پُز دادن و خودباختگی بدانند و بگویند که مگر آن خبرگزاری ویراستار ندارد!
پاسخ زبان‌شناسانه را در بالا دیدید. پس اگر دعوا بر سر درست و غلط باشد، کروناویروس با قواعد فارسی همخوانی دارد و دعوای اصلی فقط سر نشان‌داری است.
خب کدام را انتخاب کنیم؟ نشان‌دار یا بی‌نشان؟ پاسخ به این سؤال کار زبان‌شناس نیست و به عهده‌ی شخص است که بین این دو، کدام را انتخاب کند. این تصمیم را نمی‌توان از پیش معلوم دانست و حتی بسته به موقعیت‌های مختلف ممکن است تغییر کند. به بیان دیگر، ممکن است گزینش یکی از این دو به مقاصد ارتباطی ما بیش‌تر کمک کند. مثلاً اگر در بین پزشکان و پرستاران صحبت کنیم، واژه‌ی کروناویروس برای‌شان عجیب نیست و شما را به غرب‌زدگی متهم نمی‌کنند.
حال هدف شما چیست؟ مخاطبان شما کیستند؟ اگر به این‌ها پاسخ دادید، آنگاه بین کروناویروس و ویروس کرونا انتخاب می‌کنید.
