بر اساس قوانین کشور ایران، همگی افراد جامعه اعم از اشخاص حقیقی و حقوقی باید برای اعمالی که انجام می‌دهند، پاسخگو باشند. در اصل تمامی افراد برای اعمالی که انجام یا عدم انجام آن‌ها موجب خسارتی به دیگران شود، باید پاسخگو باشند و بر طبق قانون برای جبران خسارت وارد شده، تعهد و التزام دارند. به این تعهد و التزام در جبران خسارت، “مسئولیت” گویند. در واقع می‌توان مسئولیت را چنین تعریف کرد؛ هر کس باید پاسخگوی اعمال خود در برابر دیگری باشد.
خسارت وارد شده به دیگران می‌تواند عمدی یا غیرعمدی باشد. بر همین اساس دو نوع مسئولیت شکل می‌گیرد. اگر خسارت عمدی باشد به آن مسئولیت کیفری و اگر خسارت غیرعمد باشد به آن مسئولیت مدنی می‌گویند.
برای مثال، در یک کارگاه نجاری کارگر و کارفرما به دلیل اختلاف نظر درگیر می‌شوند و کارگر بر اثر ضربه عمدی کارفرما به سرش فوت می‌کند. در اینجا کارفرما به عمد کارگر را به قتل رسانده و برای جبران آن از نظر کیفری مسئول است.
اما در حالتی دیگر امکان دارد به خاطر عدم رعایت نکات فنی در دپوی الوارهای چوب، طی حادثه‌ای الوارها روی سر کارگر بریزند و کارگر بر اثر این حادثه کاری فوت کند. در اینجا کارفرما عمداً تمایل به مرگ کارگر نداشته و به طور غیرعمد و به دلیل عدم رعایت مقررات ایمنی، باعث مرگ کارگر شده است. در اینجا کارفرما از نظر مدنی مسئول جبران خسارت می‌باشد.
نکته مهم: در صنعت بیمه فقط جرائم مدنی قابلیت بیمه شدن دارند و برای هیچ کدام از جرائم کیفری پوشش بیمه‌ای وجود ندارد (بنابراین بیمه مسئولیت مدنی هم پوششی برای جرائم کیفری ندارد).
بنابراین می‌توان مسئولیت مدنی را به این شکل تعریف نمود؛ تعهد و التزامی که شخص عاملِ زیان نسبت به جبران خسارت وارده به دیگران دارد را مسئولیت مدنی گویند. خسارت وارد شده می‌تواند بر اثر عوامل زیر باشد:
عمل یا فعالیت مستقیم شخص عامل: برای مثال، در یک غروب سرد زمستانی، صاحب مغازه فرش فروشی بعد از پایان کار و به هنگام تعطیلی، آب آشامیدنی درون کتری برقی را داخل پیاده رو خالی می‌کند. آب به دلیل سردی هوا یخ می‌زند و زمین لغزنده می‌شود. عابر پیاده‌ای که از آنجا عبور می‌کرده، به خاطر لغزندگی تعادل خود را از دست داده، به زمین خورده و لگن وی دچار شکستگی می‌شود. در اینجا عابر پیاده به دلیل عمل مستقیم صاحب مغازه فرش فروشی آسیب دیده و صاحب مغازه مسئول جبران خسارت است.
در نتیجه اعمال اشخاص وابسته به شخص عامل: برای مثال، در یک کارگاه ریخته گری، عدم بازرسی صحیح مواد شارژ داخل کوره منجر به انفجار شده و باعث سوختگی چندین نفر از کارگران می‌شود. در اینجا اعمال اشخاص وابسته به کارفرما باعث سوختگی شدید کارگران شده است و کارفرما مسئول جبران خسارت می‌باشد.
ناشی از اشیا و اموال تحت مالکیت یا تصرف قانونی شخص عامل: خانم خانه داری که علاقه بسیاری به گل و گیاه دارد، تعدادی گلدان را جلوی پنجره آپارتمان خود گذاشته است. یکی از گلدان‌ها به علت وزش شدید باد از بالا روی خودروی پارک شده در محل سقوط و خسارت شدیدی به آن وارد می‌کند. در اینجا خسارت وارد شده به خودرو ناشی از اشیاء تحت مالکیت خانم خانه‌دار بوده است و وی برای جبران خسارت وارد شده به خودرو مسئول است.
در کل، مسئولیت مدنی تنوع بسیار زیادی دارد و در هر زمانی و برای انجام دادن یا عدم انجام هر کاری مصداق دارد. مثلا اگر پزشکی در مداوای بیمارش به طور غیر عمد موجب خسارت جانی به وی شود بر اساس مسئولیت مدنی باید زیان وارد شده را جبران کند. همچنین اگر فردی در حین رانندگی با ماشین دیگری برخورد کند و مقصر حادثه باشد، باید زیان وارد شده به خودروی مقابل را جبران نماید.
