شهر الکترونیک معمولا در بستر وسیع تر دولت الکترونیک ایجاد میشود. دولت الکترونیک میتواند به عنوان تعامل الکترونیکی (تراکنش و تبادل اطلاعات) بین دولت، عموم (شهروندان و بنگاه های اقتصادی) و کارمندان، ابزار ها و زیر ساختهای لازم جهت تحقق شهر الکترونیک رافراهم آورد (شریف نژاد، 1393 : 178).
فراهم آوردن زیرساختهای ارتباطی، شبکه افزار، انسان افزار، زیرساختهای امنیتی و توسعه ی نهادهای اطلاعاتی از جمله پیش زمینه های ایجاد شهر الکترونیك است.
این شــهر از مؤلفه هایی تشــکیل میشود که تعاملات هوشــمند آنها، محیطي مجازي را براي زندگي فراهم میکند. هر شــهر الکترونیک شــامل 4بخش اساســي میشــود : 1. زندگي الکترونیک 2. ســازمان الکترونیک 3. دولت الکترونیک 4. زیرساخت الکترونیک (عماد کتابچی، 1390: 68).
ایجاد شهر الکترونیک و قدم گذاشتن در مرحله تکنولوژی IT نیز یک فرصت انکارناپذیراست. یکی ازمهمترین مباحث مطرح امروزی درحوزه ارتباطات، شهر الکترونیک و دولت الکترونیک است. این دوجنبه از ارتباطات رایانه ای و الکترونیکی، طی سالهای اخیر در جهان مورد توجه جدی قرارگرفته است که کشور ایران نیز همسو با سایر کشورهای جهان از این قاعده مستثنی نیست (محمدی و همکاران، 1399 : 375).
اگر مکان های کاری به خانه های خصوصی کارمندان منتقل شود تقاضا برای کاربری مسکونی تحت تاثیر قرار میگیرد. همچنین شهر الکترونیک در الویت های مسکونی از طریق تغییر ارزیابی افراد درزمان سفر با استفاده از تجهیزات فناوری اطلاعات و ارتباطات بر مکان قرارگیری کاربری مسکونی نیز موثر است. بدین معنی که اگر زمان سفر توسط امکانات فناوری اطلاعات و ارتباطات سازنده تر و یا لذت بخش تر باشد، افراد تمایل به پذیرفتن زمان طولانی تر رفت و آمد و قبول خانه هایی که دورتر از مجل کارشان است، دارند و در نهایت شهر الکترونیک باعث بالا رفتن کیفیت زندگی در محلات مسکونی خواهد شد (پورمحمدی و همکاران، 1395: 7).
در شهر بزرگ و پرجمعیتی مثل کلان شهر تهران، طراحی شهر الکترونیک یکی از مهمترین عوامل موثر در افزایش کیفیت شاخص های زیستی است. بنابراین با ظهور صنعت کامپیوتر و ارتباطات شبکه ای فراگیر شدن این ارتباط در قالب اینترنت، فضایی جدیدی برای شهر بوجود آمده است. ظهور شهر الکترونیکی در درجه اول موجب کاهش حرکت جمعیت در شهر واقعی و در درجه بعدی فضاهای همزمان را بدون فرسایش و اصطکاک یا یک هندسه سواری اسکان پذیر میسازد. در واقع دو فضائی شدن شهر در فضایی واقعی و فضایی مجازی، نوعی مدیریت کنترل حرکت جمعیت شهری محسوب میشود که تلاش یکند با عقلانی کردن روند حرکت جمعیت، شهری آرام تر، کم هزینه تر و برخوردار از امنیت شهری و امنیت روانی را برای شهروندان فراهم کند.
در راستای طراحی شهر الکترونیک باید جنبه های گوناگون شهر را در نظر گرفت.هدف اصلی از انجام این پژوهش شناسایی عوامل موثر بر طراحی شهر با رویکرد ارتقا کیفیت های شاخص های زیستی در استان تهران است.
.
شهر الکرونیکی یکی از خاستگاه های مدیران شهری و شهروندان در عرضه کردن و مورد استفاده قرار دادن خدمات شهری است. در شهر الکترونیکی، اداره امور شهروندان شامل خدمات و سرویس های دولتی و سازمان های بخش خصوصی بهصورت برخط شبانه روزی، در هفت روز هفته با کیفیت و ضریب ایمنی بالا با استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربرداهای آن انجام میشود. به عبارت دیشهر الکترونیک عبارت است از امکان دسترسی الکترونیک و مجازی شهروندان به ادارات، اماکن درون شهر و دسترسی به اطلاعات مختلف مورد نیاز و برخورداری از خدمات و تسهیلات شهری و خدماتی به شیوه ای با ثبات، قابل اطمینان، امن و محرمانه و در عین حال، با کاهش هزینه و صرف زمان کم و کیفیت بالا باشد.شهر الکترونیک دارای 4 رکن اساسی دولت الکترونیک ، سازمان الکترونیک، زندگی الکترونیک و زیرساخت های الکترونیک تشکیل شده است که تعامل آگاهانه آنها امکان زندگی در محیطی دانش محور را پدید میاورد.
فناوری اطلاعات نقش عمده اي را براي تسهيل و تسریع این امور بر عهده دارد. اساسی ترین و ابتدایی ترین فعاليت ها برای ایجاد شهر الکترونيک باید به ایجاد و توسعه ساختار ریز مخابراتی و ارتباطی معطوف گردد. مهمترین اثر شهر اطلاعاتی، کاهش هزینه هاي مدیریت شهري هم از سوي شهروندان و هم از سوي مدیران شهري است. کاهش ترددهاي درون شهری، سرعت در ارائه خدمات، کاهش مشکلات زیست محيطی (همچنين آلودگی هوا و آلودگی صوتی) و امکان ارائه خدمات کاراتر و بهينه به صورت بيست وچهارساعته و هفت روز در هفته، فارغ از محدودیت هاي زمانی و مکانی به شهروندان از سایر مزایاي این دیدگاه جدید است (قادراحمدی و همکاران، 1396 : 6).
تاریخچه شهر الکترونیک در ایران
از لحاظ تاریخي اولین بار در ســال 80 پیشنهاد ایجاد اولین شهر الکترونیکي در کیش ارایه شــد، اما متأسفانه پشتیباني و پیگیري لازم پس از آن به عمل نیامد. پس از آن سند راهبردي شهر الکترونیک مشهد در مهرماه 80 نقطة آغاز پیاده سازي یک شهر الکترونیک بود البته کماکان در انتظار اجرای این طرح هستیم و در این زمینه نیز سایتي ارایه شده است که خود در تفهیم مفاهیم مربوط به شهر الکترونیک مؤثر است (کتابچی، 1390 : 6).
شهروند الکترونیک
شهروند الکترونیکی که زاییده زندگی در جامعه اطلاعاتی و شبکه ای است، دارای این پیام است که آدمیان برای زندگی در یک جامعة اطلاعاتی با چالش ها و چشم انداز های جدیدی مواجه میشوند. در هر حال دست آوردهای علمی و تکنولوژی بشر در قرن بیست و یک نیازمند تربیت شهروندی با ویژگیهای جدید است به طور کلی، میتوان گفت موجودیت شهروند الکترونیکی به عنوان محور در مباحث مربوط به شهر و دولت الکترونیکی قرارمیگیرد که این امر با بررسی دولت الکترونیکی در کشورهای مختلف به خوبی مشخص میشود. مهمترین هدف شهر الکترونیکی، خدمت رسانی مطلوب به شهروندان و کسب رضایت آنها است این در صورتی است که افراد جامعه به عنوان دریافت کننده این خدمات، قابلیت استفاده از این خدمات را داشته باشند (موسی زاده و همکاران، 1396 : 7).
اهمیت و مزایای شهرالکترونیک
در نگاه اول مبانی فناوری اطلاعات و ارتباطات به برنامه ریزان و دپارتمان های برنامه ریزی اجازه می دهد برای انجام اقدامات دید یا پیاده سازی شیوه های مرسوم از طریق ابزار های جدید، مانند سیستم های اطلاعات جغرافیایی، فناوری واقعیت مجازی، ابزارهای مشارکت الکترونیک و غیره فرآیند تصمیم سازی معمولی را بهبود بخشد. در نگاه دوم استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات مشابه تمایل به چرخش معرفت شناختی و تغییر الگوی برنامه ریزی منجر می گردد که فراتر از هدف اساسی بهبود برنامه ریزی معمول است. ارائه برنامه ریزی بهتر و خدمات مدیریت شهری کارآمدتر، با هزینه های پایین تر و در همان زمان فرآیند برنامه ریزی مشترک، مشارکتی، شفاف و پاسخگو، تصمیم سازی آگاهانه برخی از اهداف اساسی برنامه ریزی الکترونیک میباشد که نیازمند حرکت از برنامه ریزی شهری معمولی به سوی برنامه ریزی الکترونیک است (علیزاده اصل و همکاران، 1393 : 3)
موانع دستیابی به شهر الکترونیک
به طور کلی شهرهای جهان سوم از نظر دستیابی به شهر الکترونیک با مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی- سیاسی و یره روبرو هستند، از جمله مشکلات و موانع در جهت دستیابی به شهر الکترونیک عامل اقتصاد است که در پی وارد کردن بخش خصوصی به عرصه سرمایه گذاری در شهر الکترونیک، و ارزان نمودن دسترسی به وب و ... می باشد. این عامل نقش عمده ای در مرحله اقناع (شکل گیری نگرش) و تصمیم گیری (قبول یا رد) و استفاده از نوآوری و تثبیت دارد. اقتصاد جامعه شبکه ای، اقتصادی اطلاعاتی است از آن رو که بهره وری و توان رقابتی واحدها و کارگزاران این افتصاد اساسا به ظرفیت تولید، پردازش و کاربرد موثر اطلاعات مبتنی بر دانش بستگی دارد. در این اقتصاد نوین، چنانچه دولت ها بخواهند ثروت و قدرت ملت هایشان را افزایش دهند، می یابد سیاست هایشان را در جهت ارتقای توان رقابت شرکتها و سازمانها تحت حاکمیت خود در فضای وب سوق دهند. به طور خلاصه شهرهای اطلاعاتی موتور واقعی توسعه در عصر جدید هستند و حرکت در جهت رفع موانع پیش روی شهرهای سنتی جهت تبدیل به شهرهای الکترونیک امری ضروری جهت دست یابی به توسعه پایدار می باشد. از جمله موانع شهر الکترونیک در کشور ایران میتوان به موارد زیر اشاره کرد:.
• عدم تشویق بخش خصوصی به سرمای گذاری روی ICT
• پایین بودن درصد معاملات تجارت الکترونیک
• پایین بودن سرمایه گذاری سازمان ها روی آموزش ICT
• بایین بودن درصد استفاده از پرداخت الکترونیک
• پایین بودن سرمایه گذاری سازمان ها روی تجهیزات ICT
• بالا بودن قیمت کامپیوتر
• پایین بودن درآمد سرانه مردم ایران
• فقدان رقابت در صنایع نرم افزاری
• ناتوانی سازمان های الکترونیک در ارائه قیمت قابل رقابت
• زمان بر بودن بازده زمانی مالی شهر الکترونیک
• بالا بودن هزینه تلفن ثابت
• زمان بر بودن بازده زمانی مالی شهر الکترونیک
(حافظ نیا، 1389)
مزایای شهر الکترونیک در بخش مدیریتی
1-افزایش مشارکت شهروندان در مدیریت شهر: استفاده از فناوری اطلاعات و در شهر الکترونیک اطلاعات به عنوان یکی از منابع قدرت به راحتی و در زمان مناسب می تواند در دسترس همگان قرار گیرد. این امر افزایش آگاهی مردم و پر رنگ کردن نقش آنها را در تصمیم گیری در پی خواهد داشت.
2-افزایش ارتباطات مردم و دولتمردان: در شهر الکترونیک ارتباط مردم و حکمرانان به راحتی انجام می گیرد و شهروندان در زمان کوتاهی می توانند مشکلات خود را به دولتمردان انعکاس دهند.
3-کاهش فساد اداری و افزایش شفافیت: به دلیل استفاده از رایانه و نرم افزارهای رایانه ای در انجام امور، نقش نیروی انسانی در فرآیندها و امکان اعمال علایق شخصی کمتر می شود. به همین صورت امکان کنترل و ارزیابی توسط افراد مختلف از جمله مدیران و شهروندان افزایش پیدا می کند.( مرادی و همکاران ، 1392: 380 )
مزایای شهر الکترونیک در بخش اجتماعی
فراهم آوردن خدمات با کیفیت و سرعت بالا ، توزیع عادلانه خدمات ، فراهم آوردن محیط آموزشی مادام العمر، دسترسی 24 ساعته به خدمات شهری ، تسهیل هویت بخشی به شهر، کاهش فساد اداری و افزایش شفافیت ، افزایش مشارکت شهروندان در مدیریت شهر ، بستر سازی برای مدیریت واحد شهر از مزایای شهر الکترونیک دو حوزه اجتماعی هستند.
تاثیر شهر الکترونیک بر محیط زیست
از اواخر دهه 1990 دولتها در تمام سطوح پروژه دولت الكترونیك و شهر الكترونیك را به منظور ارائه اطلاعات و خدمات به شهروندان و فرآیندهای كسب و كار راه اندازی كردند. كمبود دسترسی به خدمات الكترونیك، نگرانی های امنیتی، تفاوتهای فردی و شكاف دیجیتال برخی از این چالش ها هستند كه میتوانند برمشاركت و به تعویق انداختن پیشروی بیشتر خدمات شهر الكترونیك تاثیر بگذارند. علاوه بر موانع پیش روی پیاده سازی شهر الكترونیك، ایجاد شهر الكترونیك تاثیرات بسیاری را در زمینه اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی برای شهر به دنبال خواهد داشت و فواید بسیاری برای شهروندان و مشاغل و واحدهای دولتی به همراه دارد. شهر الكترونیكی با كمك به ایجاد فضای كالبدی مناسب برای زندگی در شهر میتواند نقش موثری در توسعه پایدار شهرها كه یكی از اهداف شهر سالم میباشد، داشته باشد. به طور كلی علاوه بر وجود چالش ها، به كار گیری شهر الكترونیك مزایایی را هم به دنبال خواهد داشت، از جمله، كاهش سفرهای درون شهری جهت رسیدن به محل كار و مراجعت به منزل،كاهش ترافیك در زمانهای اوج، كاهش مصرف سوخت های فسیلی،كاهش آلودگی هوا خصوصأ در مركز شهری،كاهش اتالف زمانهای مفید كاری به علت ترافیك شهری و كاهش هزینه های آمد و شد . یكی از اصلیترین مزّیت های پیاده سازی شهر الكترونیك كاهش آلودگی هواست.آلودگی هوا یكی از ابعاد آلودگی های زیست محیطی را تشكیل میدهد كه باعث افزایش بیماریهای قلبی،تنفسی، كاهش میزان دید، سوزش چشم و خسارت به گیاهان، حیوانات واشیا و در سطح جهانی منجر به گرمایش جهانی، افت ازناستراتوسفری، باران اسیدی وغیره شده است.شهر الكترونیك ، بسیاری از این مشکلات و معضلات را مرتفع می نماید و با كمك به كاهش ترافیك و فراهم نمودن امكان ارایه خدمات شهری به صورت غیر حضوری منجر به صرفه جویی در زمان، هزینه و كاهش آلودگی میگردد. از آنجایی كه یكی از مهمترین دلایل جا به جایی شهروندان دسترسی به خدمات دولتی، رفتن به محل كار و بازگشت به منزل میباشد، روش های كاهش این آمد و شد میتواند تا حد زیادی در كاهش ترافیك مؤثر بوده وباعث صرفه جویی های بسیاری در هزینه ها و كاهش آلودگی های شهری شود.( پیرامون ، 1398 :58 )
تاثیر اینترنت اشیاء در شهر الکترونیک بر کیفیت شاخص های زیستی
مطالعات انجام شده نشان داده اند كه شاخصهای كامیابی اقتصادی و كیفیت زندگی به ترتیب بیشترین اهمیت را برای توسعه پایدار اینترنت اشیاء در بخش سلامت ایران دارند. همچنین مهمترین اولویت در ایران برای استفاده از فناوری اینترنت اشیاء، به ترتیب كاربردهای مدیریت بیماریهای مزمن، نظارت بر بیماران كنترل آلودگی و تشخیص افتادن شناخته شدند. اینترنت اشیاء در حوزه سلامت میتواند تأثیرات بسیاری برای پیشگیری از بیماریها، تشخیص سریع بیماریها و كاهش آمار مرگ و میر در جهان و ایران شود. (نمازی و همکاران ، 1395: 251 ). از طرفی سیستمهای هوشمند حمل و نقل از طریق فناوری اطالعات و ارتباطات در فرایند حمل و نقل این قابلیت را بوجود آورده اند کـه بخـش هـای مختلف با یکدیگر به شکل تعاملی ارتباط داشته باشند، به گونه ای که تحقق اهداف شبکه حمل و نقل که افزایش ایمنی، جلب رضایت مسافران و حل معضل ترافیک و ازدحام حمل و نقل میباشد را در پی خواهد داشت. یکی از فناوریهای نو و آینده محور، اینترنت اشیاست که در حال حاضر یک چارچوب مناسب و کاربردی را برای مطالعات حمل و نقل هوشمند فراهم کرده است، اینترنت اشیا مبادله اطلاعات حمل و نقلی وسایل نقلیه را توسط شبکه و بدون دخالت های انسانی انجام میدهد، در نتیجه بر اساس ارتباط اشیا با هم، وسایل و ابزارهای سیستم به صورت ویژهای هوشمند خواهند شد و به تبادل اطلاعات و تعامل هدفمند با هم خواهند پرداخت (مشایخی ، 1394 : 6). کیفیت محصولات ، بهینه بودن تولید، مدیریت منابع و صرفه جویی در هزینه ها تنها برخی از مزایای استفاده از اینترنت اشیا در حوزه کشاورزی است. استفاده از این فنّاوری، کشاورزی و تولید غذا را درآینده نزدیک متحول خواهد کرد. استفاده از فنّاوریهای مبتنی بر اینترنت اشیا برای مدیریت مصرف آب،چه در حوزه مصرف شهری و چه در حوزه کشاوزی مثل سامانههای تشخیص و برنامه ریزی زمان بهینه آبیاری، از اهمیت بالایی برخوردار است. در این راستا برنامه های کاربردی اینترنت اشیا در حوزه کشاورزی بسیار مؤثر و کارآمد بوده است.( پیرامون ،1398 :62 ) .بر اساس اینترنت اشیا در حمل و نقل می توان همه وسایل نقلیه را برای اطمینان از ایمنی ردیابی نمود، مدیریت حمل و نقل هوشمند به اطلاعات دستیابی ، بیشتر از وسیله نقلیه، اجرای رانندگی خودکار رو به و غیره، روند رشدی است که در زمینه استراتژیك، اینترنت اشیا ایجاد خواهد کرد. در واقع، در زندگی واقعی ما میتوانیم کاربردهای خاصی را از اینترنت اشیا در حمل و نقل ببینیم، مانند پرداخت عوارض الکترونیکی بدون توقف در بزرگراه ها، سیستم های حمل و نقل هوشمند، زمان بندی و فرمان های اضطراری از طریق تلفن همراه، سیستم ضد سرقت وسیله نقلیه و غیره. اما اینها فقط آغاز کارند و هنوز یك شبکه بزرگ نیستند. در آینده، ما می توانیم ارتباط بین وسایل نقلیه با همدیگر، بین اشخاص و وسایل نقلیه و بین وسایل نقلیه و جاده ها را به عنوان یك سیستم بزرگ حمل و نقل هوشمند تصور کنیم ، تا اینکه به حل بسیاری از مسائلی مانند ازدحام حمل و نقل، آلودگی محیط زیست و امنیت ترافیك بی انجامد.
.
در بررسي شهر الكترونيك و ضرورت ايجاد آن در جامعه رو به توسعه ايـران پرداختن به سه بخش دولت الكترونيك، تجارت الكترونيك و آموزش الكتروني براي فايق آمدن به بسياري از معضلات پيچيده و همگامي بـا توسـعه جهـاني نيـازي است كه گريزي از آن نيست. كـاهش ميـزان آلـودگي هـوا و ترافيـك و همچنـين شفاف كردن اطلاعات و مراحل و انجـام خـدمات و قـوانين وجلـوگيري از اعمـال سليقه كارمندان از ديگر مزاياي شهر الكترونيك است.اساس شهر الكترونيكي بهرهگيري از رسانه هاي الكترونيكي و بهره وري از اينترنت در جهت كمك به تـسهيل امور شهروندان است (هادیلی و همکار، 1389، 45)
با توجه به عصري كه در آن زندگي ميكنيم )عصر ارتباطات( فناوري اطلاعات و ارتباطات بهترين راهكار و ابزار براي اين خدمات در سطح گسترده و فراگير ميباشد. اگر قبول داشته باشيم كه ساختار و بنيان زندگي امروز براساس تغيير كرده است ميتوانيم مظاهر اين تغييرات را بپذيريم؛ پديدههايي چون دولت الكترونيك، اقتصاد الكترونيك، بانكداري الكترونيك، آموزش الكترونيك و... از جمله اين موارد هستند(حضرتي ليلان و همکار، 1389. 154)
با توجه به امکان دسترسی بالا به امکانات و کاهش تردد و آلودگی در شهر با طراحی شهر الکترونیک این امر باعث افزایش کیفیت زیستی افراد و راحتی و آسودگی زندگی میشود. سریع بودن زندگی در شهر الکترونیک باعث کاهش وقت تلف شده و بهبود رسیدگی در کارها میشود. اما با توجه به نیاز افراد به به امکانات و یادگیری مسائل مربوطه حتما باید زیرساخت ها و آموزش های لازم در اختیار عموم قرار بگیرد. و همچنین در کنار الکترونیک بودن امور برای افراد کم سواد و مسن خدمات ویژه در نظر گرفته شود تا از نظر اجتماعی گوشه گیر و ناتوان در انجام کار ها نشوند. شهر الکترونیک باعث کاهش فعالیت عموم مردم میشود و در آینده امکان بروز بیماری های جسمی و روانی افزایش پیدا میکند، با در نظر گرفتن این امر باید برای جلوگیری از آن اقدام به عمل آید. سطح امنیت اطلاعات افراد و حریم خصوصی باید تضمین شده باشد و امکان تجاوز به اطلاعات کاهش یابد تا افراد اطمینان کافی برای استفاده از خدمات را داشته باشند. برای جلوگیری از حمله های سایبری حتما امنیت شبکات باید افزایش پیدا کند.
در آخر الکترونیک شدن شهر ها با توجه به امکانات و نقاط مثبتی که در اختیار افراد قرار میدهد باعث راحتی و کیفیت زندگی میشود و در کنار ان باید نقاط ضعفی که تاثیر منفی بر روان و جسم افراد میگذارد را تا حد ممکن کاهش داد و یا از طرق دیگر آن را جبران کرد. در هر حال الکترونیک شدن شدن شهرها و کم شدن ارتباطات افراد با یکدیگر باعث کاهش روابط عاطفی میشود. در این مسیر بهتر است از یکدیگر غافل نشویم. تمام زندگی انسان دنیای الکترونیک نیست!
