محمدجواد هاشمی/ دانشجوی دوره‌ی کارشناسی رشته‌ی مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی شریف
این روزها با شنیدن واژه‌ی تالاب احتمالاً به یاد میانکاله و تلف‌شدن هزاران پرنده‌ی مهاجر در این تالاب می‌افتیم، به این دلیل لازم است با تالاب‌ها و اهمیت آن‌ها در حفظ بوم‌سازگان آشنا شویم.
چگونه یک تالاب را تعریف کنیم؟
از نظر مردم، کلمه‌ی تالاب معانی گوناگونی دارد. درحال حاضر پنجاه تعریف مختلف از تالاب در دست است. طبق تعریف کنوانسیون رامسر(1971-رامسر- ایران) تالاب‌ها عبارتند از: «مناطق پست باتلاقی، مردابی، آبگیرهای طبیعی یا مصنوعی، دائمی یا موقت دارای آب ساکن یا جاری، شیرین، شور یا نیم‌شور و مناطق دارای آب‌های دریایی که عمق آن‌ها در حالت جزر کامل، بیشتر از شش متر نباشد.» این تعریف شامل نیزارها و بسترهای پوشیده از علف دریایی، مناطق ساحلی، آب‌بندهای گلی یا حرّایی، مصّب‌ها، رودخانه‌ها، باتلاق‌های آب شیرین، جنگل‌ها و دریاچه‌های باتلاقی، مرداب‌ها و دریاچه‌های شور نیز می‌شود.
فواید تالاب‌ها
• تولید محصولات زراعی
عموم تالاب‌ها، دارای اکوسیستم‌هایی بسیار مولد و منافع مهم می‌باشند که با نظام‌های بسیار کارآمد زراعی برابری می‌کنند و حتی یا از آن‌ها پیشی می‌گیرند. ارقام مربوط به تالاب‌های آفریقا این ادعا را ثابت می‌کنند. تولید سالانه‌ی پاپیروس به صدتن در هکتار می‌رسد، همچنین مقدار تولیدی تایفا نیز تا هفتادتن در هکتار تخمین زده می‌شود. گیاهان شناور روی آب هم ممکن است تا چهل‌تن در هکتار محصول دهند. گفته می‌شود پوتاموگتون، یکی از گیاهان زیرآبی، در هر هکتار چهل‌تن محصول دارد. برای مقایسه باید بدانیم نیشکر شصت‌وسه‌تن در هکتار و ذرت شصت تن در هکتار محصول می‌دهند ولی برای رسیدن به این سطح از تولید نیشکر و ذرت به مقادیر بسیار زیادی آب، کود و آفت‌کش نیاز است. (دنی-پی-1991).
در ایران جمعاً بیست‌ودو تالاب به عنوان تالاب بین‌المللی به ثبت رسیده‌اند. دولت جمهوری اسلامی ایران با ثبت این تالاب‌ها در مقابل جامعه‌ی جهانی و سایر دولت‌های عضو متعهد گردیده است که تعادل اکولوژیکی این تالاب‌ها را حفظ کند و از طرفی برای حفظ تنوع زیستی این تالاب‌ها نهایت سعی خود را مبذول دارد.
• تامین آب
تالاب‌ها را در بسیاری از موارد به عنوان منبع آب صنایع، کشاورزی و مصارف خانگی مورد استفاده قرار می‌دهند.
• تامین و تغذیه‌ی ذخایر آب زیرزمینی
این امر زمانی محقق می‌شود که آب داخل تالاب درون سیستم زیرین آبخوان حرکت کند. ولی باید دانست که همه‌ی تالاب‌ها تزریق آب به سفره‌های آبی را انجام نمی‌دهند و برعکس باعث تخلیه‌ی آن می‌شوند؛یعنی باعث می‌شوند، آب سفره‌ی مذکور به تالاب وارد شود. آبی که از تالاب وارد آبخوان می‌شود، ممکن است به صورت بخشی از سیستم آب‌های کم‌عمق زیرزمینی درآمده و تامین‌کننده‌ی آب مناطق اطراف و پایداری سفره‌ی آبی شوند و یا درنهایت به سفره‌های عمیق‌تر زیرزمینی وارد و به یک منبع دیرپای آبی بدل گردند. این خاصیت در جوامع و صنایعی که به چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق وابسته‌اند از ارزش بالایی برخوردار است. در برخی موارد هم تالاب آبخوانی را تغذیه می‌کند که خود، آب‌نظامِ پیچیده‌تری متشکل از زیستگاه‌های طبیعی، زراعی، صنعتی یا مسکونی اطرافش را تامین می‌نماید.
• تنظیم جریان آب با اولویت مهار سیلاب
تالاب‌ها می‌توانند به مثابه‌ی انباری برای آب‌های اضافی مورد استفاده قرار گیرند. (آب‌های اضافی آب‌هایی هستند که براثر بارش سنگین یا طغیان رودخانه‌ها به وجود می‌آیند). برای مثال پنتانال یکی از بزرگترین تالاب‌های دنیاست که شدت جریان روی حوضه‌ی لاپلاتا در بولیوی، پاراگوئه، برزیل و اروگوئه را کاهش داده و بدین ترتیب، جلوی سیلاب‌های فاجعه بار در پائین‌دست را می‌گیرد. ازدست‌دادن این خاصیت اسفنجی،زیان‌های غیرقابل جبرانی در مناطق توسعه‌یافته‌ی کشاورزی آرژانتین به دنبال خواهد داشت.
• پیش‌گیری از نفوذ آب‌های شور
در نواحی پست ساحلی که لایه‌های زیرین، تَراوا و نفوذپذیر هستند، اغلب لایه‌ای از آب شیرین روی آب‌های شور عمیق‌تر قرار دارد. وجود این لایه‌یآب شیرین، غالباً سبب حفظ تالاب‌های ساحلی آب شیرین می‌گردد. تخریب یا کاهش این لایه‌ی نازک از آب شیرین، به آب شور تحتانی اجازه می‌دهد که به طرف سطح زمین آمده و مخازن آب اکولوژیکی و مصرفی مردم منطقه را تحت تاثیر قرار دهد.
• حفظ جمعیت‌های حیات وحش
حفظ جمعیت حیات وحش، مستلزم ذخیره‌ای چشمگیر از مواد ژنتیکی(وراثتی) است. در مواردی که جمعیت حیوانات وحشی رو به زوال گذاشتهاست؛ مثلاً کمتر از 500 راس، باید در جهت احیای تنوع ژنتیکی و حفظ آن تلاش کرد. گاهی تنوع ژنتیکی به کمک منابع خارجی (ex-situ) تامین می‌شود، ولی در غالب اوقات بهترین چاره، حفظ حیوانات وحشی داخلی (in-situ) و زیستگاه‌های کافی با شرایط مناسب برای آنهاست. برخی تالاب‌ها حاوی توده‌ای عظیم از ترکیبات ژنتیکی تمام گونه‌ها هستند. پرندگان کنارآبزی مهاجر، به خصوص در برخی تالاب‌های واقع در مسیر مهاجرتشان، تمرکزهای عظیمی را به وجود می‌آورند. برای مثال در تالاب میانکاله جمعیت پرندگان مهاجر کنارآبزی مختلفی مثل پلیکان،فلامینگو، انواع قو‌ها، انواع اردک‌ها، انواع غاز‌ها و همچنین انواع پرندگان شکاری مانند عقاب دریایی دم سفید، سنقر تالابی و همچنین پرندگان خشک‌زی مختلفی مثل دراج، قرقاول خزری و زنبورخوار، به چشم می‌خورند.
از دیگر فواید تالاب‌ها می‌توان به بادشکن‌بودن گیاهان تالابی، رسوب‌گیری از سیلاب‌ها، تصفیه‌ی فاضلاب‌ها و دفع مواد سمی اشاره کرد.
تالاب‌های ایران
از چهل‌ودو نوع تالاب مشخص شده توسط کنوانسیون رامسر در سطح جهان، به جز یک نوع تالاب ( تالاب‌های توندرا) بقیه در کشور ایران یافت می‌شوند که بیانگر تنوع بسیار زیاد تالاب‌ها در ایران است. در ایران جمعاًبیست‌ودو تالاب به عنوان تالاب بین‌المللی به ثبت رسیده‌اند. دولت جمهوری اسلامی ایران با ثبت این تالاب‌ها در مقابل جامعه‌ی جهانی و سایر دولت‌های عضو، متعهد گردیده است که تعادل اکولوژیکی این تالاب‌ها را حفظ کند و از طرفی برای حفظ تنوع زیستی این تالاب‌ها نهایت سعی خود را مبذول دارد. ایران در مسیر دو کریدور اصلی مهاجرت پرندگان کره‌ی زمین قرار گرفته است؛ لذا اهمیت تالاب‌های ایران در پشتیبانی ازنظام طبیعی مهاجرت پرندگان بسیار زیاد است. تالاب‌هایی که تنوع زیستی آن‌ها به نحوی تحت فشار و تهدید قرار می‌گیرند، در لیستی تحت عنوان Montreux Record ثبت می‌گردند. توسعه‌ی اکولوژیکی، آلودگی و یا سایر مداخلات انسانی موجب تهدید سلامت و تعادل اکوسیستم‌ها شده و در این حالت بنا بر توصیه‌ی دولت مربوطه و مشورت با دفتر کنوانسیون، با ورود نام تالاب به لیست مذکور، اقدامات فوری، اغلب توسط سایر اعضای کنوانسیون، برای بهبود وضع تالاب انجام می‌پذیرد.
در ابتدای زمستان امسال، متاسفانه تعداد زیادی از پرندگان از گونه‌های مختلف که تاکنون تعداد آن‌ها به بیشتر از ده‌هزار می‌رسد، در تالاب میانکاله به دلایل نامعلومی تلف شده‌اند. متاسفانه تاکنون دلیل اصلی این اتفاق عمومی نشده است، دروغ‌گویی و عدم شفافیت متاسفانه در تمام لایه‌های حکومتی ایران نفوذ کرده است.
در حال حاضر تالاب‌های انزلی، شادگان، شورگل، دورگه‌ی سنگییادگارلو، کمجان نیریز، هامون دهانه‌ی جنوبی و هامون صابری و هیرمند در لیست مذکور قرار دارند.
شبه جزیره‌ی میانکاله
تالاب میانکاله با وسعت صدهزارهکتار، یک تالاب مهم بین‌المللی و نمونه‌ای بی‌همتا از یک تالاب دارای انواع زیستگاه‌های متعدد است و یکی از زیباترین و مهم‌ترین پناهگاه‌های حیات وحش، به خصوص برای پرندگان آبزی محسوب می‌شود. برای زمستان‌گذرانی انواع پرندگان آبزی به خصوص پلیکان پا‌خاکستری، باکلان کوچک، اردک سرسفید و عقاب دریایی دم‌سفید، میانکاله از اهمیت خاصی برخوردار است. در ابتدای زمستان امسال، متاسفانه تعداد زیادی از پرندگان از گونه‌های مختلف، که تاکنون تعداد آن‌ها به بیشتر از ده‌هزار می‌رسد، در تالاب میانکاله به دلایل نامعلومی تلف شده‌اند. دروغ‌گویی و عدم شفافیت متاسفانه در تمام لایه‌های حکومتی ایران نفوذ کرده است و تاکنون دلیل اصلی این اتفاق عمومی نشده است. معاون فنی محیط زیست مازندران می‌گوید علت مرگ پرندگان در میانکاله را می‌دانیم اما نمی‌توانیم بگوییم! پنهان‌کاری سازمان‌های دولتی در این باره واقعاً به معمایی پیچیدهتبدیل شده است. چرا مرگ و میر تعدادی پرنده‌ی کوچنده در یک تالاب می‌تواند موضوعی فوق محرمانه و امنیتی باشد؟
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام دوهفته‌نامه‌ی دانشجویی «داد» کلیک کنید.
