علیرضا دارابی/ دانشجوی دوره‌ی کارشناسی رشته‌ی شیمی دانشگاه صنعتی شریف
شاید بارها مطالبی را به صورت پراکنده درمورد محصولات تراریخته شنیده باشید، در این مقاله سعی شده بررسی مختصری در مورد محصولات تراریخته صورت بگیرد و از مزایا و معایب‌شان ارائه‌ای صورت بگیرد. سازمان بهداشت جهانی تراریخته را این گونه تعریف می‌کند:
تراریخته به گیاهان، جانوران و یا موجودات میکروسکوپی گفته می‌شود که ترکیب ژنتیک (DNA) آنها به‌گونه‌ای تغییر یافته است که در طبیعت از راه جفت‌گیری یا نوترکیبی طبیعی اتفاق نمی‌افتد.
در مولکول DNA هر جاندار زنده، تعداد زیادی ژن وجود دارد که هر ژن، بخش کوچکی از مولکول DNA است و باعث بروز ویژگی‌های خاصی در مولکول می‌شود. نحوه‌ی تأثیر یک ژن بر سلول به این نحو است که اصطلاحاً با بیان‌شدن یک ژن در سلول، اجازه‌ی رونویسی از آن ژن صادر می‌شود و در نتیجه‌ی رونویسی از یک ژن، پروتئین خاصی ساخته می‌شود و عمل خاصی را در سلول انجام می‌دهد. تقریباً همه‌ی فعالیت‌های یک سلول را پروتئینهای آن سلول انجام می‌دهند و جالب است بدانید تقریباً همه‌ی سلولهای بدن ما DNA یکسان با ژنهای یکسانی دارند، اما هر سلول در حین رشدِ سلولِ تخم تمایز یافته است؛ یعنی به سمتی رفته است که تنها تعداد خاصی از ژنهای آن بیان و درنتیجه پروتئینهای خاصی ساخته شوند که در نهایت موجب می‌شود سلول، ویژگیها و عملکرد خاصی پیدا کند.
شیوه‌ی تبدیل جانداران معمولی به جاندارانی تراریخته به این شکل است که مثلاً ژن مسئول تولید یک سم خاص را در یک باکتری شناسایی و آن را با شیوههای خاصی از DNA جدا و به سلولهای یک گیاه منتقل می‌کنند؛ به نحوی که این ژن جزئی از مولکول DNA گیاه شود و در سلول گیاهی، بیان شده و از روی آن رونویسی انجام شود و همان پروتئین‌هایی که این ژن در باکتری تولید می‌کرد اکنون در سلول گیاهی نیز ساخته می‌شوند و این پروتئینها با تولید همان ماده‌ی سمی مورد نظر خاصیت آفت‌کشی را به سلولهای گیاهی می‌دهند.
این محصولات برای انسان اصلاً دور از ذهن نیست و شاید از جهاتی هم بسیار محتمل است اما این مسئله که این محصولات تغییرات عمده‌ای در زنجیرههای غذایی کره‌ی زمین ایجاد می‌کنند کاملاً بدیهی است.
برای آشنایی بیشتر با کاربرد این گونه محصولات، مثالهایی شناخته‌شده را معرفی می‌کنیم:
در سال 1997 حدود پنج میلیون کودک آفریقایی به دلیل کمبود ویتامین A به خشکی چشم مبتلا و تعدادی از آنها نابینا شدند. برای مقابله با این بیماری نوعی برنج دست‌کاری‌شده‌ی ژنتیکی به نام برنج طلایی استفاده شد که دارای مقادیر مناسبی ویتامین A بود.
به‌عنوان مثالی دیگر، یک ژن را که سم تولید می‌کند از یک باکتری جدا کرده و به گیاه ذرت یا سویا منتقل می‌کنند. به این ترتیب ذرت یا سویا با تولید سم، در برابر آفات از خود محافظت می‌کنند و دچار آفت‌‌زدگی نمی‌شوند؛ بنابراین محصولات تراریخته، روند طبیعی رشد و تولید را طی نکرده و به شکل ژنتیکی دست‌کاری می‌شوند. این اقدام سبب کاهش استفاده از مواد شیمیایی و آفت‌کشها می‌شود اما پرسش اینجاست که این سم تولید‌شده بر بدن انسان و زنجیرههای غذایی چگونه تأثیر می‌گذارد؟
از منظر بوم‌شناسان و کارشناسان محیط زیست، عواقب استفاده از محصولات تراریخته را می‌توان در دو دسته تقسیم‌بندی کرد: نخست آنکه، کشت گیاهان تراریخته اثرات ناخواسته‌ای (همچون جریان غیرطبیعی ژن، کاهش تنوع زیستی، اثر بر گونه‌های غیرهدف و تغییر کیفیت و شیمی آب و خاک) بر سلامت بوم‌سازگان‌ها دارند؛ به همین ترتیب، کشت تراریخته‌ها با کاهش پیچیدگی بوم‌سازگان‌ها باعث بازخوردهای آسیب‌زا خواهد شد. دوم آنکه، استفاده از گیاهان تراریخته به‌عنوان غذای انسان و حیوان برای سلامت انسان مضر است (1).
اگر این مقوله را از دید کمیت محصولات کشاورزی مورد بررسی قرار دهیم، با توجه به وجود گرسنگی شدید در نقاطی از زمین، روند روبه‌رشد جمعیت کره‌ی زمین (پیش‌بینی می‌شود جمعیت کره‌ی زمین در سال 2030 به 8.6 میلیارد نفر و در سال 2050 به 9.8 میلیارد نفر برسد) و همچنین تغییرات اقلیمی کره‌ی زمین و کاهش مواد معدنی در دسترس برای رشد گیاهان، برای استفاده از محصولات تراریخته مجاب می‌شویم؛ چرا که محصولات کشاورزی تراریخته با مقاومتی که در برابر کمبود آب و آفات مختلف از خود نشان می‌دهند از نظر اقتصادی و سهولت پرورش مناسب‌ترند و باعث افزایش تولید محصولات کشاورزی می‌شوند.
آنچه ازاظهارات متخصصان می‌توان برداشت کرد آن است که بیماری‌زابودن این محصولات برای انسان اصلاً دور از ذهن نیست و شاید از جهاتی هم بسیار محتمل است؛ اما این مسئله که این محصولات تغییرات عمده‌ای در زنجیرههای غذایی کره‌ی زمین ایجاد می‌کنند کاملا بدیهی است، که در نتیجه رویکرد بسیار محتاطانه‌ای را می‌طلبد. نکته‌ی دیگری که حائز اهمیت بسیاری است، بازار بزرگ چند صد میلیارد دلاری شرکت‌ها و مافیای محصولات تراریخته است که قطعاً در صورت وجود شواهدی مبنی بر بیماری‌زابودن این محصولات می‌توانند جلوی انتشار آن را بگیرند. از طرف دیگر قدمت این محصولات در حدود بیست سال است که در نوع خود پدیده‌ای جدید به شمار می‌آید و بسیاری از اثرات واقعی آنها هنوز مشخص نیست و نیاز به گذر زمان بیشتری دارد.
تا به اینجا نکات منفی و مثبتی را راجع به محصولات کشاورزی تراریخته بیان کردیم که از آنها می‌توان این‌طور نتیجه‌گیری کرد که تولیدات و واردات محصولات تراریخته در کشور نیازمند نظارتی جدی است و بهتر است همانند تعدادی از کشورها ممنوع باشد تا اثرات آن در دراز مدت مشخص و بعد راجع به آنها تصمیم‌گیری شود. افزون بر این نظارت‌ها، با توجه به جدی‌بودن گفتمان، باید با انجام تحقیقات جدی و وضع قوانین این الزام را برای تولیدکنندگان و واردکنندگان به وجود آورد تا در صورت عرضه‌ی محصولات تراریخته، این موضوع را بر روی بسته‌بندی کالای خود درج کنند تا مصرف‌کننده با «آگاهی» خرید کند.
پاورقی:
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام دوهفته‌نامه‌ی دانشجویی «داد» کلیک کنید.
