محمد جواد هاشمی/ دانشجوی دوره‌ی کارشناسی رشته‌ی مهندسی شیمی دانشگاه صنعتی شریف
تا به حال چه قدر به تنوع زیستی و بوم‌سازگان(اکوسیستم)های طبیعی که در اطرافمان وجود دارد توجه کرده‌ایم و چه قدر آینده‌ی خودمان را به حیات گونه‌ها و بوم‌سازگان‌ها گره زده‌ایم؟ تنوع زیستی و بوم‌سازگان‌ها در زندگی ما چه نقشی را ایفا می‌کنند؟
تنوع با نیازهای انسان درآمیخته است و بدون تنوع زیستی ادامه‌ی حیات میسر نیست. تنوع زیستی بوم‌سازگان‌ها نشان‌دهنده‌ی پایداری بیشتر آن‌هاست. در واقع تنوع زیستی یک منبع تجدید‌ناپذیر است که ازدست‌دادن آن غیر قابل جبران خواهد بود و هرگز نمی‌تواند از طریق فناوری‌های جدید بازتولید شود. بنابراین تنوع زیستی نه‌تنها به خاطر تنوع ذاتی خود بلکه به عنوان نتیجه‌ی چهارمیلیارد سال فرایند فرگشت (تکامل تدریجی،Evolution) بسیار ارزشمند است .اما با افزایش روزافزون جمعیت دنیا و پیشرفت علم و توسعه‌ی فناوری، فشار تخریب انسان روی طبیعت بیشتر شده و سیمای طبیعت روزبه‌روز حالت طبیعی و اولیه‌ی خود را از دست می‌دهد. تخریب جنگل‌ها و کاهش مساحت آن‌ها، انقراض گونه‌های گیاهی و جانوری در نتیجه کاهش تنوع زیستی را در دنیا به همراه داشته است. از طرفی تنوع زیستی جنگل منبع بسیار مهم و باارزش است، زیرا گونه‌های موجود در جنگل و ذخایر ژنتیکی تشکیل‌دهنده‌ی آن برای سلامتی و تأمین نیازهای بشر و سایر موجودات دارای اهمیت بوده و به طور قطع نبود تنوع زیستی تهدید خطرناکی برای بقای انسان و سایر موجودات به شمار می‌آید. اگرچه مفهوم تنوع زیستی درعلم اکولوژی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده، ولی بشر تاکنون به اهمیت تنوع زیستی به عنوان یک منبع ارزشـمند پی نبرده و با ساده‌سازی و کاهش تنوع، بیوسـفر خود را در مقابل شتاب روزافزون انهدام زیستگاه‌های حیات وحش آسیب پذیر نموده است. روبه‌نابودی‌گذاردن تنوع زیستی جهان به اندازه‌ای حاد و بحرانی شده است که آن را به عنوان یکی از دو معضل اصلی محیط زیست جهان امروز قابل طرح می‌سازد.
مفهوم تنوع زیستی
لغت Biodiversity از ترکیب دو لغت Biological و Diversity تشکیل شده و مفهوم تنوع زیستی یا تنوع حیاتی را می‌رساند. در واقع ترکیب جامعه را از نظر گونه‌های مختلف گیاهان و جانوران، تنوع زیستی می‌گویند. تنوع زیستی گیاهی به عنوان مؤلفه‌ای از تنوع زیستی درسطحی گسترده در مطالعات پوشش گیاهی و ارزیابی محیط زیستی به عنوان یکی از شاخص‌های مهم و سریع در تعیین وضعیت بوم‌سازگان مورد استفاده قرار می‌گیرد و به اندازه‌ای دارای اهمیت می‌باشد که فقدان تنوع زیستی گیاهی گونه‌های بومی برای بسیاری از بوم‌سازگان‌ها در برقراری عملکردهای مهم اکولوژیشان تهدیدآمیز محسوب می‌شود.
آنچه امروزه بر اهمیت روزافزون تنوع زیستی می‌افزاید نقش آن در حفظ ثبات بوم‌سازگان هاست. زیرا حضور گونه‌های بیشتر در یک منطقه، ساختار پیچیده‌تری به بوم‌سازگان‌های طبیعی خواهد داد و در نتیجه این بوم‌سازگان‌ها در پاسخ به تغییرات توانایی بیشتری داشته و با ثبات‌تر هستند.
سطوح تنوع زیستی
تنوع زیستی به معنی تنوع حیات در سه سطح زیر قابل بررسی است، در واقع این سه سطح اصطلاحاتی تفکیک‌کننده برای سهولت درك و شناخت هستند.
تنوع ژنتیکی: به معنی تنوع ژنتیکی موجود در درون جمعیت‌ها یا گونه‌های گیاهان و جانوران است.
تنوع گونه‌ای: تنوع گونه‌ای، تعداد گیاهان و حیوانات مختلف را در مقیاس محلی، منطقه‌ای و جهانی توصیف می‌کند.
تنوع بوم‌سازگان: مقصود از آن تنوع زیستگاه‌ها، جوامع زیست‌شناختی و بوم‌سازگان‌هایی است که کره‌ی زمین را می‌سازند.
دلایل اهمیت تنوع زیستی
کاهش تنوع زیستی خطر انقراض گونه‌ها را افزایش می‌دهد. در یک بوم‌سازگان هر چه تنوع گونه‌ای بیشتر باشد زنجیره‌های غذایی طولانی‌تر و شبکه‌های حیاتی پیچیده‌تر گردیده و درنتیجه محیط پایدارتر و از شرایط خودتنظیمیِ بیشتری برخوردار می‌شوند. ازدست‌رفتن یک گونه به صورت زنجیره‌ای روی دیگر گونه‌ها در زنجیره‌ها و شـبکه‌های غذایی تاثیر خواهد گذاشت. ازاین رو با نابودی یک گونه تعادل حیاتی در طبیعت به هم می‌خورد. رویش‌گاهی که تنوع زیستی بیشتری داشته باشد، پایداری اکولوژیکی و حاصل‌خیزی بیشتری خواهد داشت و یک بوم‌سازگان پایدار و پویا خواهد بود در نتیجه تنوع زیستی در هر منطقه را باید کلید پایداری و سلامت محیط زیست طبیعی در آن منطقه به حساب آورد.
اثر تنوع زیستی بر پایداری بوم‌سازگان‌ها [1]
تنوع زیستی و منشاء آن گذشته‌ای طولانی و جالب دارد که پیشینه‌ی آن به زمان والاس و داروین برمی‌گردد. داروین در سال 1872 حدس زد که که تنوع بیشتر در گونه‌های گیاهی منجر به تولیدکنندگی و پایداری بیشتر می‌شود، اما به مدت یک قرن به فراموشی سپرده شد. التون در سال 1958 به این نتیجه رسید که تنوع بیشتر و پیچیدگی تغذیه‌ای به پایداری تغذیه‌ای بوم‌سازگان و جمعیت می‌افزاید، اما جالب است که در یافته‌های حاصل از بررسی‌های محلی و منطقه‌ای «می» در 1973، پایداری در الگوی بوم‌سازگانی رقابتی با افزایش تنوع زیستی کاهش می‌یابد. در بررسی‌های بعدی، گرایم در 1979 این سوال را مطرح کرد که آیا تنوع زیستی در اجتماعات گیاهی، وابسته به تولیدکنندگی است یا به عکس، تولیدکنندگی در اجتماعات گیاهی وابسته به تنوع زیستی است. در همین راستا، دیوید تیلمن در سال 1996 اعلام کرد که این امر در هر دو جهت ممکن و قابل پذیرش است. در یک نگاه کلی، رقابت و هم‌زیستی می‌توانند دو سازوکار مؤثر در توجیه افزایش پایداری و تولیدکنندگی جوامع زیستی باشند که در درازمدت قادرند بهره‌وری و بازده بوم‌سازگان‌ها را افزایش دهند. اصولا تنوع، شالوده‌ی اصلی ثبات و پایداری اسـت و آنچه امروزه بر اهمیت روزافزون تنوع زیستی می‌افزاید نقش آن در حفظ ثبات بوم‌سازگان‌هاست. زیرا حضور گونه‌های بیشتر در یک منطقه، ساختار پیچیده‌تری به بوم‌سازگان‌های طبیعی خواهد داد و در نتیجه این بوم‌سازگان‌ها در پاسخ به تغییرات توانایی بیشتری داشته و با ثبات‌تر هستند. تنوع زیستی بالاتر بوم‌سازگان‌ها نشان‌دهنده‌ی پایداری بیشتر آن بوم‌سازگان‌هاست و نیز به معنای افزایش محصولات غذایی برای انسان و تنوع و افزایش گونه‌های جانوری به معنای پایداری محیط زیست در جهت تعادل طبیعت می‌باشد.
رابطه‌ی تنوع و پایداری
پرسش مهم این است که آیا افزایش تنوع باعث ثبات بوم‌سازگان می شود یا اینکه بوم‌سازگان‌های باثبات باعث افزایش تنوع خواهند شد؟ در حقیقت، این امر یک فرایند دوطرفه است زیرا هر دو عامل تنوع و پایداری لازم و ملزوم یکدیگر بوده و اثرات مکملی دارند. واقعیت این است که یک نظام ابتدا باید از یک ثبات نسبی برخوردار باشد (تعادل)، تا تنوع در آن افزایش یابد. حال در چنین شرایطی (وجود ثبات نسبی)، افزایش تنوع، شرایط را به گونه‌ای تغییر خواهد داد که باعث حفظ و تداوم ثبات (پایداری) می‌گردد. از آنجا که وجود یک محیط باثبات همواره یک عامل محدودکننده است، لذا به نظر می‌رسد ثبات باعث تنوع خواهد شد. در مقالات آینده، به نمونه‌های انسانی‌ای که باعث تغییر و تحول‌های شگرف در بوم‌سازگان طبیعی شده‌اند، پرداخته خواهد شد.
مراجع:
برای ورود به کانال پیام‌رسان تلگرام دوهفته‌نامه‌ی دانشجویی «داد» کلیک کنید.
